گذري بر شعر شيعي
هر انسان آگاهي مي داند که ادبيات شيعي متفاوت است. چرا که ادبيات شيعي آنست که رنگ و بوي تشيع دارد ولي ممکن است که خالق اين ادبيات خود شيعه نباشد بلکه ممکن است شيعه يا سني و يا غير مسلمان باشد. همانگونه که تاريخ به ما نشان مي دهد بعضي از شعراي شيعه ادبيات غير شيعي خلق کردند و در مقابل برخي از شعرا و ادباي اهل سنت مانند ابن ابي الحديد در شعرش در خط شيعه قدم نهاده است، همچنين برخي از مسيحيان مانند بولس سلامه ادبيات اسلامي شيعي پديد آوردند.
شعر شيعي که مورد توجه بسياري از اديبان در سراسر اديان و جهان بود اغراض و دلايل بسياري داشت. از جمله مهمترين اين اغراض: 1- مسأله خلافت و جانشيني رسول خدا و ستيزه جوئي هاي در آن 2- قضيه فدک 3- شوري و قضيه عثمان 4- جنگ جمل، صفين و نهروان 5- جايگاه امام علي عليه السلام در زمان پيامبر صلي الله علي و آله 6- شهادت امام علي و امام حسن و امام حسين عليهم السلام 7- ظلم و ستم نسبت به علويان و... که اين جريانات در انواع مجموعه هاي ادبي در شعر منعکس گشت که مي توان چنين دسته بندي کرد:
1- علويات: هدف از اين مجموعه ادبي تمامي قصائد و قطعات شعري است که در مدح اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب عليه السلام سروده شده است و تمام مناقب و فضيلتهاي ايشان در اين نوع از شعر تجلي يافته است. مجموعه علويات خود به دو قسمت تقسيم مي شود. الف: قصيده هاي بلند و طولاني مانند علويات هفت گانه ابن ابي الحديد ب: قصيده هاي کوتاه و قطعات شعري در مدح امام علي عليه السلام مانند قصيده هاي سيد حميري. چند نمونه را در زير مي آوريم.
سيد حميري:
علي اميرالمؤمنين أخذ الهدي
و افضل ذي نعل و من کان حافيا
أسر اليه احمد العلم جمله
و کان له دون البريه واعيا
(علي اميرالمؤمنين برادر هدايت و برتر از هر کسي مي باشد که پيامبر علم خود را تماما به ايشان داد و او در برابر مردم آگاه و عالم است. (برتر از غني و فقير))
صاحب بن عباد:
من کمولانا علي زاهدا
طلق الدنيا ثلاثا و وفي
چه کسي چون علي عليه السلام زاهد مي باشد که دنيا را سه طلاقه نمود و وفا نمود و تمامي آنرا وانهاد.
تجمع فيه ما تفرق في الوري
من الخلق و الأخلاق و الفضل و العلي
آنچه در همه خلايق وجود دارد در او جمع است از جهت خلق و کرم و بزرگي.
2- غديرات: (غديريه)
اشعاري هستند که در رابطه با غدير خم و مسأله انتصاب اميرالمؤمنين به امامت و خلافت مسلمين مي باشد علامه اميني در اين بخش بزرگي را در دايره المعارف خود به نام «الغدير» به اين موضوع اختصاص داده است. شيخ حر عاملي:
ثم يوم الغدير هل کان الا
لک دون الأنام ذاک الولاء؟
يوم مات النبي کنت اماما
في العلي لم يساوک النظراء
سپس در روز غدير آيا تو در برابر مردم براي کسي ولايتي هست؟ روزي که پيامبر صلي الله عليه و آله رحلت فرمود شما در جايگاهي والا امام بودي که هيچکس همطراز شما نبود.
3- فاطميات: به قصايد و قطعات شعري که در مدح حضرت زهرا سلام الله عليها و بيان فضائل و ظلمهائي که به ايشان شد سروده شده است گفته مي شود.
شيخ کاظم أزري:
و هي العروه التي ليس ينجو
غير مستعصم بحبل و لاها
لم يرالله للرساله أجرا
غير حفظ الزهرا ء في قرباها
و کسي که به ريسمان ولايت او چنگ نزد نجات نمي يابد، و اجري را جز حفظ ولايت زهرا و فرزندانش براي رسالت پيامبر قرار نداد.
4- حسينيات: همانا مهمترين حادثه اي که تاريخ شاهد آن بود همان واقعه کربلاست که جمعي به طور فجيعي در آنجا به شهادت رسيدند که اين حادثه نقطه عطفي بر آغاز ادبيات بلند و رفيعي گشت که وسيله ي براي اعلام اين نهضت بزرگ الهي شد. از ويژگي هاي اين ادبيات تصويرگري دقيق و بيان عاطفي اين واقعه بود که تأثيري شگرف بر جان افراد بشر مي نهاد.
اين ادبيات بخش بزرگي از ادبيات پايداري را شامل مي شود.
بشير بن جذلم:
يا اهل يثرب لامقام لکم بها
قتل الحسين فأدمعي مدرار
الجسم منه بکربلا مضرج
و الرأس منه علي القناه يدار
اي اهل مدينه اقامت و سکونتي براي شما نباشد در آن چرا که حسين عليه السلام کشته شد و اشکهاي من سرازير است، پيکرهاي پاک او در کربلا به خون آغشته است و سر مبارکش برسر نيزه ها در حرکت است.
5- مجموعه مدايح مشترک براي اهل بيت: هنگامي که تاريخ ادبيات را بررسي مي کنيم اشعاري را مي يابيم که اين سروده ها در مدح امامان معصوم به طور عمومي باشد و مخصوص به امامي خاص نيست که اين اشعار در مدح و بيان فضيلت هاي ايشان آمده است.
امام شافعي:
يا اهل بيت رسول الله حبلکم
فرض من الله في القرآن أنزله
کفاکم من عظيم القدر أنکم
من لم يصل عليکم لا صلوه له
اي خاندان پيامبر دوستي شما واجب است از جانب خدا که در قرآن نازل شده است.
براي عظمت مقام شما کافي است که هرکس بر شما درود نفرستاد و محبت نکرد نمازي بر او نيست.
6- مجموعه مدايح خاص براي اهل بيت: اشعاري وجود دارد که در مدح يا رثا يکي از ائمه اطهار سروده شده است.
فضل بن عباس در رثا امام حسن مجتبي عليه السلام:
أصبح اليوم ابن هند آمنا
ظاهر النخوه اذ مات الحسن
امروز پسر هند (معاويه) در آرامش قرار گرفت.
7- مهدويات: اين مجموعه شامل اشعار و قصائدي مي شود که درباره موضوع اعتقاد به امام مهدي عليه السلام و نهضت ايشان مي باشد. عقيده به مهدويت مخصوص به شيعه نيست و بر طبق روايات متواتر پيامبر اکرم و معصومين عليهم السلام کل مسلمانان به آن اعتقاد دارند.
سيد حيدر عاملي:
أقائم بيت الهدي الطاهر
کم الصبر فت حشا الصابر
و کم يتظلم دين الاله
اليک من النفر الجائر
آيا قائم اهل بيت پاک و طاهر برپا مي شود چه بسيار صبري که قلب صبور را مي پراکند و چقدر ظلم مي شود به دين خدا از سوي انسان ظالم.
8- مجموعه مدايح انصار: در ادبيات شيعي مجموعه اي مي بينيم که در مدح يا رثاء انصار و اصحاب شيعه سروده شده است.
سروده هند بنت زيد بن مخرمه در رثاء حجربن عدي:
ألا يا ليت حجرا مات موتا
و لم ينحر کما نهر البعير
فان يهک فلکل زعيم قوم
من الدنيا الي هلک يصير
اي کاش حجر به طور طبيعي مرده بود و مانند نحر شتر او را نکشته بودند پس اگر او کشته شد باکي نيست چرا که هر پيشواي قومي از دنيا به سوي مرگ پيش مي رود.
9- شعر سياسي (سياسيات): اشعاري است که در مسائل سياسي سروده شده است. البته بيشترين مضامين اين شعر در جايگاه خلافت و امامت و دفاع از حق اهل بيت عليهم السلام در زمينه هاي سياسي مي باشد.
کلام علي اکبر فرزند امام حسين عليه السلام در کربلا:
أنا علي بن حسين بن علي
نحن و رب البيت أولي بالبني
من علي فرزند حسين بن علي هستم به خدا قسم ما نسبت به پيامبر از شما شايسته تر مي باشيم.
10- مجموعه هاي تاريخي و عقايدي: برخي از قضاياي تاريخي به شکل قصه هاي شعري بيان مي گردد که اين اشعار عقايد و مذهبي شاعر را باتمام جرأت و شجاعت بيان مي کند.
سيد حميري:
و لا رأيت الناس في الدين قد غووا
تجعفرت باسم الله فيمن تجعفروا
و ناديت باسم الله و الله أکبر
و أيقنت أن الله يعفو و يغفر
و هنگامي که ديدم مردم در دين خود گمراه گشتند با نام خدا به شيعه جعفري (امام جعفر صادق ) پيوستم با نام خدا و الله اکبر ندا کردم و يقين داشتم که خدا مي بخشد و مي آموزد.
11- مجموعه اشعار دفاعي: که شامل هجو مي شود. هجو کردن دشمنان امت اسلامي با زبان شعر و در دفاع از اسلام. مانند حسان بن ثابت که در زمان رسول خدا صلي الله عليه و اله مشرکين را هجو نمود. دعبل خزاعي در هجر معتصم عباسي:
کذلک اهل الکهف في الکهف سبعه
ولم تأتنا عن ثامن لهم کتب
کذلک اهل الکهف في الکهف سبعه
کرام اذا عدوا و ثامنهم کلب
و اني لأعلي کلبهم عنک رفعه
لأنک ذو ذنب و ليس له ذنب
پادشا هان بني عباس درکتاب هفت تن مي باشند و اطلاعي به دست نرسيده است که هشتمي وجود داشته باشد همانگونه که اصحاب کهف هفت تن بودند که گرامي بودند و هشتمي سگشان بود. و البته من سگ آنها را نسبت به تو بالاتر مي بينم، چرا که تو گناهکار هستي ولي سگ ايشان گناهي نداشت. /س
شعر شيعي که مورد توجه بسياري از اديبان در سراسر اديان و جهان بود اغراض و دلايل بسياري داشت. از جمله مهمترين اين اغراض: 1- مسأله خلافت و جانشيني رسول خدا و ستيزه جوئي هاي در آن 2- قضيه فدک 3- شوري و قضيه عثمان 4- جنگ جمل، صفين و نهروان 5- جايگاه امام علي عليه السلام در زمان پيامبر صلي الله علي و آله 6- شهادت امام علي و امام حسن و امام حسين عليهم السلام 7- ظلم و ستم نسبت به علويان و... که اين جريانات در انواع مجموعه هاي ادبي در شعر منعکس گشت که مي توان چنين دسته بندي کرد:
1- علويات: هدف از اين مجموعه ادبي تمامي قصائد و قطعات شعري است که در مدح اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب عليه السلام سروده شده است و تمام مناقب و فضيلتهاي ايشان در اين نوع از شعر تجلي يافته است. مجموعه علويات خود به دو قسمت تقسيم مي شود. الف: قصيده هاي بلند و طولاني مانند علويات هفت گانه ابن ابي الحديد ب: قصيده هاي کوتاه و قطعات شعري در مدح امام علي عليه السلام مانند قصيده هاي سيد حميري. چند نمونه را در زير مي آوريم.
سيد حميري:
علي اميرالمؤمنين أخذ الهدي
و افضل ذي نعل و من کان حافيا
أسر اليه احمد العلم جمله
و کان له دون البريه واعيا
(علي اميرالمؤمنين برادر هدايت و برتر از هر کسي مي باشد که پيامبر علم خود را تماما به ايشان داد و او در برابر مردم آگاه و عالم است. (برتر از غني و فقير))
صاحب بن عباد:
من کمولانا علي زاهدا
طلق الدنيا ثلاثا و وفي
چه کسي چون علي عليه السلام زاهد مي باشد که دنيا را سه طلاقه نمود و وفا نمود و تمامي آنرا وانهاد.
تجمع فيه ما تفرق في الوري
من الخلق و الأخلاق و الفضل و العلي
آنچه در همه خلايق وجود دارد در او جمع است از جهت خلق و کرم و بزرگي.
2- غديرات: (غديريه)
اشعاري هستند که در رابطه با غدير خم و مسأله انتصاب اميرالمؤمنين به امامت و خلافت مسلمين مي باشد علامه اميني در اين بخش بزرگي را در دايره المعارف خود به نام «الغدير» به اين موضوع اختصاص داده است. شيخ حر عاملي:
ثم يوم الغدير هل کان الا
لک دون الأنام ذاک الولاء؟
يوم مات النبي کنت اماما
في العلي لم يساوک النظراء
سپس در روز غدير آيا تو در برابر مردم براي کسي ولايتي هست؟ روزي که پيامبر صلي الله عليه و آله رحلت فرمود شما در جايگاهي والا امام بودي که هيچکس همطراز شما نبود.
3- فاطميات: به قصايد و قطعات شعري که در مدح حضرت زهرا سلام الله عليها و بيان فضائل و ظلمهائي که به ايشان شد سروده شده است گفته مي شود.
شيخ کاظم أزري:
و هي العروه التي ليس ينجو
غير مستعصم بحبل و لاها
لم يرالله للرساله أجرا
غير حفظ الزهرا ء في قرباها
و کسي که به ريسمان ولايت او چنگ نزد نجات نمي يابد، و اجري را جز حفظ ولايت زهرا و فرزندانش براي رسالت پيامبر قرار نداد.
4- حسينيات: همانا مهمترين حادثه اي که تاريخ شاهد آن بود همان واقعه کربلاست که جمعي به طور فجيعي در آنجا به شهادت رسيدند که اين حادثه نقطه عطفي بر آغاز ادبيات بلند و رفيعي گشت که وسيله ي براي اعلام اين نهضت بزرگ الهي شد. از ويژگي هاي اين ادبيات تصويرگري دقيق و بيان عاطفي اين واقعه بود که تأثيري شگرف بر جان افراد بشر مي نهاد.
اين ادبيات بخش بزرگي از ادبيات پايداري را شامل مي شود.
بشير بن جذلم:
يا اهل يثرب لامقام لکم بها
قتل الحسين فأدمعي مدرار
الجسم منه بکربلا مضرج
و الرأس منه علي القناه يدار
اي اهل مدينه اقامت و سکونتي براي شما نباشد در آن چرا که حسين عليه السلام کشته شد و اشکهاي من سرازير است، پيکرهاي پاک او در کربلا به خون آغشته است و سر مبارکش برسر نيزه ها در حرکت است.
5- مجموعه مدايح مشترک براي اهل بيت: هنگامي که تاريخ ادبيات را بررسي مي کنيم اشعاري را مي يابيم که اين سروده ها در مدح امامان معصوم به طور عمومي باشد و مخصوص به امامي خاص نيست که اين اشعار در مدح و بيان فضيلت هاي ايشان آمده است.
امام شافعي:
يا اهل بيت رسول الله حبلکم
فرض من الله في القرآن أنزله
کفاکم من عظيم القدر أنکم
من لم يصل عليکم لا صلوه له
اي خاندان پيامبر دوستي شما واجب است از جانب خدا که در قرآن نازل شده است.
براي عظمت مقام شما کافي است که هرکس بر شما درود نفرستاد و محبت نکرد نمازي بر او نيست.
6- مجموعه مدايح خاص براي اهل بيت: اشعاري وجود دارد که در مدح يا رثا يکي از ائمه اطهار سروده شده است.
فضل بن عباس در رثا امام حسن مجتبي عليه السلام:
أصبح اليوم ابن هند آمنا
ظاهر النخوه اذ مات الحسن
امروز پسر هند (معاويه) در آرامش قرار گرفت.
7- مهدويات: اين مجموعه شامل اشعار و قصائدي مي شود که درباره موضوع اعتقاد به امام مهدي عليه السلام و نهضت ايشان مي باشد. عقيده به مهدويت مخصوص به شيعه نيست و بر طبق روايات متواتر پيامبر اکرم و معصومين عليهم السلام کل مسلمانان به آن اعتقاد دارند.
سيد حيدر عاملي:
أقائم بيت الهدي الطاهر
کم الصبر فت حشا الصابر
و کم يتظلم دين الاله
اليک من النفر الجائر
آيا قائم اهل بيت پاک و طاهر برپا مي شود چه بسيار صبري که قلب صبور را مي پراکند و چقدر ظلم مي شود به دين خدا از سوي انسان ظالم.
8- مجموعه مدايح انصار: در ادبيات شيعي مجموعه اي مي بينيم که در مدح يا رثاء انصار و اصحاب شيعه سروده شده است.
سروده هند بنت زيد بن مخرمه در رثاء حجربن عدي:
ألا يا ليت حجرا مات موتا
و لم ينحر کما نهر البعير
فان يهک فلکل زعيم قوم
من الدنيا الي هلک يصير
اي کاش حجر به طور طبيعي مرده بود و مانند نحر شتر او را نکشته بودند پس اگر او کشته شد باکي نيست چرا که هر پيشواي قومي از دنيا به سوي مرگ پيش مي رود.
9- شعر سياسي (سياسيات): اشعاري است که در مسائل سياسي سروده شده است. البته بيشترين مضامين اين شعر در جايگاه خلافت و امامت و دفاع از حق اهل بيت عليهم السلام در زمينه هاي سياسي مي باشد.
کلام علي اکبر فرزند امام حسين عليه السلام در کربلا:
أنا علي بن حسين بن علي
نحن و رب البيت أولي بالبني
من علي فرزند حسين بن علي هستم به خدا قسم ما نسبت به پيامبر از شما شايسته تر مي باشيم.
10- مجموعه هاي تاريخي و عقايدي: برخي از قضاياي تاريخي به شکل قصه هاي شعري بيان مي گردد که اين اشعار عقايد و مذهبي شاعر را باتمام جرأت و شجاعت بيان مي کند.
سيد حميري:
و لا رأيت الناس في الدين قد غووا
تجعفرت باسم الله فيمن تجعفروا
و ناديت باسم الله و الله أکبر
و أيقنت أن الله يعفو و يغفر
و هنگامي که ديدم مردم در دين خود گمراه گشتند با نام خدا به شيعه جعفري (امام جعفر صادق ) پيوستم با نام خدا و الله اکبر ندا کردم و يقين داشتم که خدا مي بخشد و مي آموزد.
11- مجموعه اشعار دفاعي: که شامل هجو مي شود. هجو کردن دشمنان امت اسلامي با زبان شعر و در دفاع از اسلام. مانند حسان بن ثابت که در زمان رسول خدا صلي الله عليه و اله مشرکين را هجو نمود. دعبل خزاعي در هجر معتصم عباسي:
کذلک اهل الکهف في الکهف سبعه
ولم تأتنا عن ثامن لهم کتب
کذلک اهل الکهف في الکهف سبعه
کرام اذا عدوا و ثامنهم کلب
و اني لأعلي کلبهم عنک رفعه
لأنک ذو ذنب و ليس له ذنب
پادشا هان بني عباس درکتاب هفت تن مي باشند و اطلاعي به دست نرسيده است که هشتمي وجود داشته باشد همانگونه که اصحاب کهف هفت تن بودند که گرامي بودند و هشتمي سگشان بود. و البته من سگ آنها را نسبت به تو بالاتر مي بينم، چرا که تو گناهکار هستي ولي سگ ايشان گناهي نداشت. /س
