یلدا در ایران باستان

یلدا مراسمی است که در نخستین شب زمستان و بلندترین شب سال برپا می کنند. این جشن مربوط می شود به ایزد مهر که شب زایش و تولد این ایزد است. این مراسم بعد از هزاران سال هنوز باقی است و در ایران با نام شب چلّه برگزار می شود.

یکی از آیین های هزار ساله ایرانیان

چکیده
یلدا مراسمی است که در نخستین شب زمستان و بلندترین شب سال برپا می کنند. این جشن مربوط می شود به ایزد مهر که شب زایش و تولد این ایزد است. این مراسم بعد از هزاران سال هنوز باقی است و در ایران با نام شب چلّه برگزار می شود.

تعداد کلمات: 1146 کلمه، تخمین زمان مطالعه: 6 دقیقه

نویسنده: سمیه خلیلی

معنای لغوی یلدا

واژه ‌ی یلدا سریانی و به معنای ولادت است، یعنی ولادت خورشید (مهر/میترا) که رومیان آن را نـاتالیس‌ آنایکتوس ‌(یعنی روز تولد «مهر»شکست‌ناپذیر) می‌نامند. (1)
معنای لغوی یلدا نیز در فرهنگ دهخدا این چنین آمده: « یلدا لغت سریانی است به معنی میلاد عربی، و چون شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می کرده اند از این رو بدین نام نامیده اند. باید توجه داشت که جشن میلاد مسیح (نوئل ) که در 25 دسامبر تثبیت شده ، طبق تحقیق محققان در اصل ، جشن ظهور میترا (مهر) بوده که مسیحیان در قرن چهارم میلادی آن را روز تولد عیسی قرار دادند. یلدا اول زمستان و شب آخر پاییز است که درازترین شبهای سال است و در آن شب یا نزدیک بدان ، آفتاب به برج جدی تحویل می کند و قدما آن را سخت شوم و نامبارک می انگاشتند. در بیشتر نقاط ایران در این شب مراسمی انجام می شود. شعرا زلف یار و همچنین روز هجران را از حیث سیاهی و درازی بدان تشبیه کنند و از اشعار برخی از شعرا مانند سنایی و امیرمعزی که به عنوان شاهد در زیر می آید رابطه ٔ بین مسیح و یلدا ادراک می شود. یلدا برابر است با شب اول جدی و شب هفتم دی ماه جلالی و شب بیست ویکم دسامبر فرانسوی .

این مراسم در ایران به نام شب چلّه نام دارد، که به چلّه بزرگ و چلّه کوچک تقسیم می شود. چلّه بزرگ از اول دی ماه است تا دهم بهمن ماه که چهل روز تمام ادامه می یابد. چلّه کوچک از دهم بهمن است تا بیستم اسفند و به این جهت به آن چله کوچک گویند که از شدت سرما کاسته شده است.
سفره شب یلدا، سفره میزد Myazd) ) است و میزد عبارت است از میوه های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان لرک Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بود که به افتخار اورمزد و مهر یا خورشید برگزار می شد. (4) آجیل و میوه ها را که در گذشته رسم کرسی بوده روی آن قرار می دادند.بیرونی در آثار الباقیه‌،از آن به عنوان میلاد اکبر (به دنیا آمدن‌ بزرگ) نام می‌برد و مـی‌نویسد: مقصود از آن انقلاب شتوی است، گویند در این روز نور از حدّ نقصان به حدّ زیادت خارج‌ می‌شود‌ و آدمیان نشو و نما آغاز می‌کنند و پریها به ذبول و فنا روی‌ می‌آورند.(2)

ایرانیان از گذشته های دور که با دوگانگی های طبیعت یعنی شب و روز ( تاریکی و روشنی)، سرما و گرما، خشک سالی و فراوانی، بدی و نیکی و زشتی و زیبایی ، بهار و زمستان رو به رو بودند. مزدا را رهبر و هدایت کننده نیکی ها و خوبی ها و اهریمن را منشأ شرور و بدی ها می دانستند . آنها اعتقاد داشتند که شب در اختیار اهریمن است. سرما و حمله جانورهای وحشی در پناه تیرگی شب و به رهبری اهریمن اجام می گرفته است. ایرانیان عقیده داشتند که هدف اهریمن از دراز کردن زمان شب ها، چیرگی بر روز و نور و پاکی است از این رو طولانی ترین شب سال را نحس و بد و نفرین شده می خواندند. (3)

علل ماندگاری جشن یلدا
در کل شب اول دی ماه‌ یعنی‌ شب‌ چله‌ی‌ بزرگ در کـلیه‌ی سـرزمین‌های کهن‌سال ایران و در بین همه‌ی خانواده‌ها برگزار می‌شود‌ و دلایل‌ پایدار ماندن این جشن‌ را مـی‌توان بـدین گـونه برشمرد:
الف- شب زایش خورشد(مهر)است،از‌ باورهای‌ دینی کهن- زرتشت؛
ب- بلندترین شب سال،یـعنی طـولانی‌ترین تاریک‌ست،نشانه‌ی‌ اهریمنی شبی‌ شوم‌ و ناخوشایند است که بعد از چندین شب‌ به‌ کـوتاهی‌‌ مـی‌گراید تـا آخرین روز خرداد سال بعد‌؛
ج- پایان‌ برداشت محصول صیفی و شروع فصل استراحت در جامعه‌ی کشاورزی‌ست،همه‌ی قـشرها و گـروهایی که‌ از‌ فراورده‌های‌ کشاورزی و تلاش کشاورزان بهره‌ می‌گیرند‌،در جشن‌ نخستین‌ روز‌ دی ماه و برداشت مـحصول،در شـادی‌ کـشاورزان‌ شرکت می‌کنند و این‌ روز را خیلی باشگون می‌دانند؛
د- در این روز بزرگان‌ و پادشاهان‌ با دهقانان و کشاورزان‌ همنشین شده و بـر‌ سـر یـک سفره با‌ آن‌ها‌ غذا می‌خورند و می‌گویند که‌ قوام‌ دنیا‌ مربوط به کـارهایی‌ست کـه با دست شما انجام می‌پذیرد.(1)

بیشتر بخوانید: آیین های شب یلدا

آداب یلدا
این مراسم در ایران به نام شب چلّه نام دارد، که به چلّه بزرگ و چلّه کوچک تقسیم می شود. چلّه بزرگ از اول دی ماه است تا دهم بهمن ماه که چهل روز تمام ادامه می یابد. چلّه کوچک از دهم بهمن است تا بیستم اسفند و به این جهت به آن چله کوچک گویند که از شدت سرما کاسته شده است.
سفره شب یلدا، سفره میزد Myazd) ) است و میزد عبارت است از میوه های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان لرک Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بود که به افتخار اورمزد و مهر یا خورشید برگزار می شد. (4) آجیل و میوه ها را که در گذشته رسم کرسی بوده روی آن قرار می دادند.

در تبریز، شب چلّه را باید با خوردن هفت میوه آغاز کنند. پسرانی که آماده زن گرفتن هستند با انار فال می گیرند.
سر انار را با کارد چنان با مهارت می برند که هیچ یک از دانه های آن زخمی نشود، اگر دانه انار زخمی شود فال آنها باطل است. پس از بریدن انار ان را می مکند اگر شیرین بود نامزدی خوش اخلاق قسمت آنها می شود و اگر می خوش بود همسر آینده شاان متعادل و آرام خواهد بود ولی اگر طعم انار ترش باشد باید منتظر همسری بداخلاق و ناسازگار باشند، هر چند که در این گونه موقعیت ها معمولاً فال تجدید می شود. در شب یلدا که شب کارزار روشنایی و تاریکی است، کسی نمی‌خوابد، ایرانیان گرد هم می‌آیند تا به نیروی عشق و نیروی مـهر بـه نور دل بدهند تا به جنگ‌ سیاهترین‌ و شوم‌ترین شب سال برود. (5)
گفتنی است که اگرچه در کـمتر کـتاب‌ تـاریخی‌ از‌ شب یلدا نشان می‌توان یافت،اما می‌توان گفت‌ که از همه آن جشن‌ها که هزاران‌ سـال‌ در‌ ایـران، مقدس و محترم بوده‌اند، جز از نوروز، تنها یلداست‌ که همواره خانواده‌های‌ ایرانی‌ را گرد هـم جـمع کـرده است و آداب ساده و شیرین آن همچنان در دور افتاده‌ترین روستاهای ایران‌،در‌ میان آذری‌ها،سیستانی‌ها،مازندرانی‌ها و فارس‌نشینان معمول و رایج بـوده اسـت. و باز شنیدنی است‌ که‌ در این جشن که بی‌شک ریشه‌های دهقانی‌ دارد‌، هیچ‌ غـذای‌ خـاصی پخـته نمی‌شود، در واقع سفره این‌ جشن، سفره محقرانه دهقانان و کشاورزان است که با اندوخته‌های کشاورزی، مـیوه‌های تـابستانی کـه‌ به‌ زحمت تا این شب سالم‌ مانده‌اند‌ و خشکبار جمع‌‌ آمده‌ در‌ طول 9 مـاه نـخستین سال پر شده‌ است‌. شاید در قدیم نیز این جشن، جشن دهقانان بوده است‌.(6)

خوردنی‌های‌ ویژه‌ی‌ شب‌ یلدا عبارت بود از: میوه‌های تابستانی چون خربزه،هندوانه، انگور،انار،سیب،خیار و به مانند آن که ‌‌باید‌ خـورده شـود و آجیل عبارت بود از گندم و نخود برشته، تخمه‌ی هندوانه و کدو، بادام‌، پسته‌، فندق‌، کشمش، انجیر، توت خشک، برگه‌ی‌ هلو و زردآلو و...که در بسیاری از شب‌نشینی‌ها این رسـم فـراموش‌ نمی‌شد، ولی‌ در شب یلدا بـه طـور حتم باید وجود داشته باشد. هر چند که به علت تنوع آداب و رسوم در شهرهای ایران، سنت های متفاوتی را در این آیین می توان مشاهده کرد. یکی از‌ رسومی که در قرون‌ اخیر‌ در شب‌ یلدا معمول شده است، گرفتن فال از دیوان‌ خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی‌ست‌ کـه هـر کس بنا به نـیتی کـه برای آینده‌ی خود دارد به فال حافظ متوسل‌ می‌شود که این‌ بهترین رسم برای شب یلدا به حساب می‌آید. البته در بعضی از شهرها به رسم خود فال می گیرند.

رسم فال انار
در تبریز، شب چلّه را باید با خوردن هفت میوه آغاز کنند. پسرانی که آماده زن گرفتن هستند با انار فال می گیرند.
سر انار را با کارد چنان با مهارت می برند که هیچ یک از دانه های آن زخمی نشود، اگر دانه انار زخمی شود فال آنها باطل است. پس از بریدن انار ان را می مکند اگر شیرین بود نامزدی خوش اخلاق قسمت آنها می شود و اگر می خوش بود همسر آینده شاان متعادل و آرام خواهد بود ولی اگر طعم انار ترش باشد باید منتظر همسری بداخلاق و ناسازگار باشند، هر چند که در این گونه موقعیت ها معمولاً فال تجدید می شود. (3)

منابع

1.طبیب زاده، محمود، یلدا، مجله حافظ، دی 1384، ش 22
2. ابوریحان بیرونی‌،آثار‌ الباقیه‌،اکبر داناسرشت،ابن سینا،1352،ص 331
3. سیمائی، جلال، فرهنگ جشن های آریایی (جلد یکم)، انتشارات سیمرو، 1387
4. رضی، هاشم، جشن های آتش، انتشارات بهجت، 1385
5. روح الامینی،محمود.آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز(نگرش و پژوهشی مردم‌شناختی). تهران،آگه،1376
6. رجبی،پرویز.جشن‌های‌ ایرانی‌.تهران‌،انتشارات فـرزین بـا‌ همکاری‌ ماهنامه چیستا،1375