اسطوره و یادمان بهار (قسمت دوم)

پژوهشی در اساطیر ایران

چکیده:
آنچه در نهایت نبرد این دو نیروی متقابل و منازع، یا همیستار را به سوی پیروزی خیر هرمزدی راهبری می کند، اراده آزاد آدمی است در گزینش نیکی بر بدی. این اصل اخلاقی که اختیار مردم خردمند را در گزیدن دانسته و آگاهانه نیکی را ضرورت می بخشد..

تعداد کلمات: 1076 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 5 دقیقه

نویسنده: کتایون مزداپور

«زمان» که بیکرانه است، بهنگام درگیری نبرد میان دو نیروی خیر هرمزدی و شر اهریمنی «کرانمند» و محدود می شود به دوازده هزار سال، و این دوران جنگ دو آفرینش و آمیزش خیر و شر است. نقش زمان و هزارهها، که مفاهیم مهمی در تاریخ و تفکر فلسفی ایرانی اند و بازتاب آن در عرفانی دوران بعدی نیز به چشم می خورد، در این نبرد به تصویر در می آیند و دهری مسلکان که قداست زمان را باز می شناسند، از این آبشخور سیراب می گردند. تداوم این شیوه تفکر و نمادهای آن را تا ادوار بعدی بخوبی می توان مشاهده کرد مو آن بحرم که در ظرف آمدستم چو نقطه بر سر حرف آمدستم به هر الف الف قدی بر آیو الفقدم که در الف آمدستم در زمان آغازین، دو نیرو در جدایی کامل اند و جهان هرمزد در پاکی و اویژگی و خلوص محض است؛ در دوران و زمان میانه، این دو با یکدیگر در می آمیزند؛ پس از دوازده هزار سال، در زمان بیکران وابدی و فرجامین، باز جهان به کام هرمزد خواهد بود و نیکان و هستی هرمزدی از بدی رها می گردند و بیشتر منژه خواهند شد و پاکیزه تر از آغاز. آنگاه هستی به «فرشکرد» یعنی نوساختگی و تازگی در پاکی و طهارت و آسایش بی پایان، شادی و آرامش بیکرانه خواهد رسید. چنین است که آفرینش چونان ابزاری به شمار می رود برای راندن شر و جدایی نیکی از بدی.

همچنین آنچه در نهایت نبرد این دو نیروی متقابل و منازع، یا همیستار را به سوی پیروزی خیر هرمزدی راهبری می کند، اراده آزاد آدمی است در گزینش نیکی بر بدی. این اصل اخلاقی که اختیار مردم خردمند را در گزیدن دانسته و آگاهانه نیکی را ضرورت می بخشد و بایستگی دانش و نیروی تمیز مردم را ارجی دینی می نهد، به مردان و زنان پرهیزگار نقش والایی واگذار می کند و آن نقش نجات بخشی کیهان و رسانیدن هستی به رستگاری جمعی و یگانگی است. در این یگانگی است که هم مردم نقشی کیهانی می پذیرند و هم جهانیان یکتایی می یابند و نیز عالم صغیر و عالم کبیر در وحدتی یکساخت با یکدیگر پیوند می گیرند و خط فاصل میان آدم و عالم از میان برمیخیزد. این شرکت انسان و جانداران دیگر و طبیعت وحدتی در عالم ایجاد می کند و مردم را امتیازی ویژه و یکسویه می بخشد و آن اختیار در گزینش ازلی پارسایان است که با دانستگی و خردمندانه، خود رنج هستی و زادن و زیستن و مرگ را آگاهانه برگزیده اند: راستان به یاری خرد همه آگاه و علم مطلق هرمزد دانسته اند و پذیرفته اند که برای سود جهانیان و جنگیدن با شر به جهان بیایند و به تن با دروغ بجنگند تا خیر هرمزدی چیره گردد. این سود، سود زندگی است و این گزینش خود به معنای «شهادت» است.

بیشتر بخوانید: آغاز مردم شناسی

بدین شمار است که فرگرد نخست کتاب پژوهشی در اساطیر ایران هم مشتمل بر توصیف آغازین دو نیرو و سپس آمیزش آنان و پیدایش آفریدگان نیک و بد است، هم چگونگی آرایش صحنه نبرد است، یعنی وصف گیتی و مینو و موجودات مادی و ذاتهای معنوی و ایزدی. فرگرد دوم شرح آفرینش آدمیان و خلقت کیومرث یا انسان قدیم، و سپس آدم و حوای ایرانی، یعنی مشی و مشیانه، و فرزندان ایشان در ده نژاد و گونه است و حوادثی که در هزاره های متمادی بر مردم می رود تا به زمان آینده، که سه هزاره منجیان عالم است؛ آنگاه در فرگرد سوم که درباره فرجام گیتی است، سه هزاره آینده و سه موعود منجی وصف می شوند. در این سه هزار؛ فرجامین عالم است که اندک اندک از نیروی بدان و زور زشتکاران اهریمنی کاسته می شود و نیکی و خیر هرمزدی افزون میگردد تا سرانجام خلقت از شر برهد و رستگاری یابد. در همین فرگرد سوم کتاب، ماجرای روان آدمی و سرگذشت مردم پس از مرگ نیز می آید و نظریه نیاکان ما درباره بهشت و دوزخ که بنا بر آن، در دوزخ روان بیمار از آزار دیوان رنج می برد تا به شفا برسد، توصیف میگردد: سرانجام هم دوزخ نابود می شود و هم اهریمن بی توان.
بدین شمار، آنچه در سالهای آغازین دهه ۱۳۴۰، با نام «افسانه های ایرانی» تدریسش در رشته زبانشناسی دانشگاه تهران آغاز شد، امروزه با یاری پژوهشی در اساطیر ایران و دیگر آثار گرانبهایی که هر یک گوشه ای از فرهنگ و اندیشه ایران کهن را به توصیف و تحریر کشیده اند، در دسترس همگان است و نکته درخشان دیگر این که بسی از این پژوهشها را میتوان در رده برترین تحقیقات ایرانشناسی در این راستا نهاد و آنها را چون کالایی ارزنده و جاندار به خارج از کشور، به کتابخانه های بزرگ جهان، به ارمغان فرستاد.
با این اوصاف پژوهشی در اساطیر ایران شرح کاملی است از نظریات مندرج در آثار پهلوی درباره هستی و آفرینش و فرجام جهان، و ایستار اندیشمندان آن روزگار را در برابر سرشت آدمی و تکلیف وی در اجتماع باز می نمایاند. در این تصویر، نویسنده رایمند و آشنا به زوایای فرهنگ ایران باستان و دقایق فن، از نوشته های اصلی با ترجمه دقیق و با وفاداری کامل به متن کهن سود جسته و در نتیجه، کتابی پدید آورده است که با خواندن درست و کامل آن می توان نمایی روشن و صاف از جهان تصورات و پنداشته های جمعی خردمندانی را باز یافت که خود اندیشندگان و دانندگان بزرگ جهان باستان و مردم دنیای کهن اند و تفکر آنان در تاریخ فلسفه و اخلاق و دانش و بینش امروزیان سهم و نقش قاطع و صریح و مسلم داشته است. بهار برای نخستین بار چنین مجموعه ای را ساخته است که بیگمان از بهترین گامها در راه آشنایی مجدد فارسی زبانان با جهان بینی کهن ایرانی است.

چنان که گذشت، یادداشتهای پژوهشی در اساطیر ایران در مواردی مشتمل بر ترجمه های پیشنهادی خوب و راهگشا در قرائت متون پهلوی است و از نظرگاه کار علمی دقیق اثری سودمند به شمار می رود. فزونتر آن که نوشته های پهلوی، به دلیل قریب بیش از هزار تا هزار و پانصد سال فاصله با روزگار ما، گرچه خود گنجینه سرآغازهای بسیاری در فرهنگ ایران و جهان اند، همواره نیاز به تفسیر و توضیح دارند. شرحی که بهار در یادداشتهای این کتاب برای مفاهیم کهنسال آورده است، خود واجد چنان اهمیتی است که مطالعه درست و دقیق آن را باید کمابیش دورهای کامل از آموزش اساطیر ایران دانست.

بدین شمار، آنچه در سالهای آغازین دهه ۱۳۴۰، با نام «افسانه های ایرانی» تدریسش در رشته زبانشناسی دانشگاه تهران آغاز شد، امروزه با یاری پژوهشی در اساطیر ایران و دیگر آثار گرانبهایی که هر یک گوشه ای از فرهنگ و اندیشه ایران کهن را به توصیف و تحریر کشیده اند، در دسترس همگان است و نکته درخشان دیگر این که بسی از این پژوهشها را میتوان در رده برترین تحقیقات ایرانشناسی در این راستا نهاد و آنها را چون کالایی ارزنده و جاندار به خارج از کشور، به کتابخانه های بزرگ جهان، به ارمغان فرستاد.

ادامه دارد..

چند سخن ، کتایون مزداپور، به کوشش ویدا نداف ، تهران: فروهر (1389)

بیشتر بخوانید :
انسان شناسی و کارکردگرایی
انسان شناسی و اشاعه گرایی
شاخه‌های انسان شناسی