پژوهشی در اساطیر ایران

چکیده:
نظریه ایرانیان باستان را درباره دو وجود ازلی در سرآغاز هستی، یعنی هرمزد و اهریمن، می آورد. از این دو، یکی نیکی محض و دیگری بدی است. حرکت و تلاطم جهان تاریکی و شیر اهریمنی، آفرینش نیک هرمزدی را طالب است و همانند آشفتگی ضمیر ناخودآگاه به آرامش آگاهی هجوم می برد.

تعداد کلمات: 1086 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 5 دقیقه

نویسنده: کتایون مزداپور

وقتی که بهار برای چاپ کتاب اساطیر ایران (بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۲) تلاش می کرد، اگر کسی می گفت که این کتاب بصورت اثری کلاسیک در فرهنگ ایران در خواهد آمد، وی با شوخ طبعی و فروتنی خاص خود، سر به سر گوینده میگذاشت و او را متهم به تعارف و تعریف ساده دلانه و خوش باوری می کرد. اما حقیقت این است که امروز چنین شده است و بر مبنای اساطیر ایران کتابی پدید آمده است که پنجره ای روشن بر روی فرهنگ و باورهای ایرانی در دوران گذشته میگشاید و برای خواننده دورنمایی از گذشته دینی و تفکر نیاکان ما را به تصویر می کشد.

کتابی که با عنوان پژوهشی در اساطیر ایران (پاره نخست و دویم) در سال ۱۳۷۵ (آگاه، چاپ اول: بهار ۱۳۷۵؛ چاپ دوم پاییز ۱۳۷۶) انتشار یافت، صورت کاملتر و ویراسته ای از پژوهشی در اساطیر ایران (پاره نخست توس، ۱۳۶۲) است و خود پژوهشی در اساطیر ایران (پاره نشست) نیز بر پایه اساطیر ایران و با تغییراتی بسیار، شکل گرفته است. مقدمه مفصل کتاب اخیر، با عنوان درباره اساطیر ایران بصورت مقالة مستقلی در کتاب جستاری چند در فرهنگ ایران (فکروز، ۱۳۷۳، صص ۱۱-۶۷)، که اولین مجموعه از مقالات استاد است و در زمان حیات او ویرایش و بازنگری شد و حتی پشت جلد آن نیز در بیمارستان، در آخرین روزهای حیاتش به نظر می رسید، منتشر شده و اولین مقاله آن است. ولی بخش اصلی کتاب با اصلاح و تغییر، بعدها مجددا چاپ شد تا صورت و کتابی به خود گرفت که موضوع این گفتار است و بنده که از افتخار و موهبت شاگردی ایشان در طی این سالیان دراز برخوردار بوده ام و سپس نیز به آماده سازی آن برای چاپ مجدد دست بردم، شرحی در این باره می نگارم.

این کتاب الانتظار میرود قلابهار آینده به چلچر موم برصد، مشتمل بر دو بخش اصلی است، پاره نخست و پاره دویم. پاره نخست آن برگردان فارسی گزیده هایی از کتابهای فارسی میانه زرتشتی (پهلوی کتابی است و بخش اصلی کتاب را تشکیل می دهد و درباره آن می توان تحت چند عنوان مستقل سخن گفت: گزینش و ترکیب پاره نوشتارها، یادداشتهای هر بخش، نثر بهار در این برگردان، و شرحی در روش کار وی و ارزشهای ویژه این کتاب. پاره دویم بازساختهای از دستنویسهای استاد بهار است که پس از درگذشت آن بزرگوار تنظیم شد با این هدف که با حفظ اصالت هرچه بیشتر و هرچه نزدیکتر به اصل، دستنوشته های استاد در اختیار خواننده گرامی قرار گیرد.

بیشتر بخوانید : جامعه شناسی،انسان شناسی،مردم شناسی

پاره نخستین کتاب بر اساس طرحی برگزیده و گردآوری شده است که در کتابی پهلوی موسوم به بندهش (بنیاد آفرینش / آفرینش بنیادین و اصلی) برای خلقت و چگونگی هستی و فرجام آن آمده است: سه فرگرد (فصل) مشتمل بر بیست ودو بخش. فرگرد نخست (بخش نخست تا دوازدهم درباره آفرینش و چگونگی خلقت و وجود آفریدگان؛ فرگرد دوم (بخش سیزدهم تا هجدهم) درباره مردم و مشتمل بر اوصافی از قهرمانان اساطیری و تاریخی داستانی؛ و فرگرد سوم (بخش نوزدهم تا بیست و دوم) درباره فرجام هستی و رسیدن آفرینش هرمزد به آسایش بهشتی و معاد جسمانی در سرانجام عالم و پایان دوازده هزار سال عمر دنیا است. این طرح به پاره نوشته های گوناگون و پراکنده ای که در این مجموعه گردآوری شده اند، انسجام ونظمی می بخشد که پژوهشی در اساطیر ایران را متمایز می کند و آن را بصورت یک دوره کامل از سرگذشت عالم و آدم و توصیف هستی در می آورد و جهان بینی ایرانی را در این باره نمایش میدهد.
وقتی که بهار برای چاپ کتاب اساطیر ایران (بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۲) تلاش می کرد، اگر کسی می گفت که این کتاب بصورت اثری کلاسیک در فرهنگ ایران در خواهد آمد، وی با شوخ طبعی و فروتنی خاص خود، سر به سر گوینده میگذاشت و او را متهم به تعارف و تعریف ساده دلانه و خوش باوری می کرد. اما حقیقت این است که امروز چنین شده است و بر مبنای اساطیر ایران کتابی پدید آمده است که پنجره ای روشن بر روی فرهنگ و باورهای ایرانی در دوران گذشته میگشاید و برای خواننده دورنمایی از گذشته دینی و تفکر نیاکان ما را به تصویر می کشد.
در این مجموعه، یک کتاب کامل پهلوی، که در واقع مشهورترین و همگان پسندترین اثر از آن دوران است، یعنی ارداویرافنامه (صص ۳۰۰-۳۳۴، بخش بیست و یکم کتاب) و رساله دیگری به این زبان، که اهمیت بسیار دارد و کهنترین تعزیه ایرانی است، یعنی یادگار زریران (صص ۲۶۴-۲۷۴، بخش هجدهم و همه پاره نوشتار کوتاه موسوم به بهرام ورجاوند (صص ۱۹۸-۱۹۹ کتاب) به فارسی برگردان شده است. بخشهای دیگر پژوهشی در اساطیر ایران از کتابهای پهلوی بندهش ، گزیده های زادسپرم، دینکرد، روایت پهلوی و نیز فرگرد دوم زند وندیداد (بی از پرنوشتها و تفاسیر آن برداشته شده و تفصیل کامل این مآخذ در فهرستی در پایان کتاب (صص ۵۱۷-۵۱۹) آمده است.

گذشته از این قطعه های اصلی، گاهی ترجمه هایی از بخشهای دشواری از نوشته های پهلوی، مانند آنچه درباره ستاره شناسی در کارنامه اردشیر بابکان می آید (ص ۶۵ کتاب در یادداشتهای پژوهشی در اساطیر ایران دیده میشود و گواه است بر استادی و توان سرشار دکتر بهار در قرائت و درک آثار فارسی میانه. مثال دیگری از این گونه برگردانها بخشی بسیار دشوار و مبهم از گزیده های زادسپرم (ص ۲۹۱ کتاب) است که در کنار پاره نوشتارهای گزین و زیبایی از آن (مانند صص ۲۸۹-۲۰۰) می آید. همچنین نکته های روشنگر بسیاری در پژوهشی در اساطیر ایران هست، مثل اشارات سودمندی درباره مردمانی افسانه ای در درخت آسوری (ص ۱۸۲) یا اظهارنظری ضمنی درباره ریشه کلمه پول (ص ۲۹۵). از این نظرگاه پژوهشی در اساطیر ایران کتابی است که در جزئیات و تفصیل خود در قرائت متون پهلوی پیشنهادهایی مهم در بر دارد و منبعی است ارزشمند و چشم ناپوشیدنی که از آن بهره های بسیار می توان گرفت.

مضمون کتاب، همانند بندهش، نظریه ایرانیان باستان را درباره دو وجود ازلی در سرآغاز هستی، یعنی هرمزد و اهریمن، می آورد. از این دو، یکی نیکی محض و دیگری بدی است. حرکت و تلاطم جهان تاریکی و شیر اهریمنی، آفرینش نیک هرمزدی را طالب است و همانند آشفتگی ضمیر ناخودآگاه به آرامش آگاهی هجوم می برد. پس به مقابله با این هماورد است که هرمزد آفریدگان خویش را بصورت مادی، و به اصطلاح «گیتی» خلق می کند و آنها را در تقابل با نابودگران اهریمنی می آفریند. ) روشنایی و دانایی مطلق و نیکی محض و افزونگری و سودمندی از آن هرمزد است و زمان و گاه و دین او ازلی و ابدی است. تیرگی و پس دانشی - یعنی آگاهی بی ثمر پس ۲۵۰ از وقوع واقعه - و ویرانگری خصیصه هستی اهریمن و دیوان و زادگان ناپاک و پر نقصان او است و اینان در فرجام دوازده هزار سال، سال کیهانی، زدایش خواهند یافت و از میان خواهند رفت. جدال رشک آگین و تازان و کوبان اهریمن و آفرینش او، برای تصاحب و میراندن آفریدگان هرمزد است، و کام اهریمن، گروانیدن آفریدگان هرمزد، بویژه مردم، بسوی خویش است؛ و این خود همانند است با شرطی که شیطان رجیم می کند برای فریفتن آدمیان و به دوزخ افکندن اشرف مخلوقات.

ادامه دارد..

منبع:
چند سخن ، کتایون مزداپور، به کوشش ویدا نداف ، تهران: فروهر (1389)

بیشتر بخوانید :
برادرکُشی در شاهنامه
شاهنامه و تاریخ
اسطوره در شاهنامه