مسیر پیاده‌رو پلکانی پرپیچ‌وخم و نامنظمی بازدیدکنندگان را به سمت مقبره هدایت می‌نماید. این مسیر چهل و هفت پله کم عرض دارد که با سنگ و سیمان ساخته شده است. از بالای تپه روستای بالاسر و زمین‌های اطراف آن نمایان است. مقبره از فاصله یک کیلومتری دیده می‌شود. تپه‌ای که مقبره بر روی آن بنا شده است بیضی شکل است و یک قبرستان عمومی محسوب می‌شود. دور تا دور تپه کانالی به عمق یک متر و پنجاه سانتی‌متر حفر شده است. این قبرستان سابقه تاریخی کهنی دارد و حتی قبور دوره‌ی ساسانی در آن دیده می‌شود (سازمان میراث فرهنگی، گزارش سال 1381).
تعداد کلمات: 1250 / مدت زما ن تخمینی مطالعه: 5 دقیقه
تعداد کلمات: 1250 / مدت زما ن تخمینی مطالعه: 5 دقیقه
.jpg "مقبره‌ی شیخ علی")
نویسنده: امین رضا کمالیان
نام: شیخ علی؛ ملقب به شیخ علی سیاه چشم (زیبا)/ نشانی: شهرستان زابل، بخش مرکزی، دهستان بنجار، پنج کیلومتری شهر زابل/ قدمت: قرن نهم هجری/ دایر/ مدیریت: مردمی/ ثبت در فهرست میراث
در مسیر جاده اصلی زابل به میانکنگی به فاصله‌ی دو هزار و چهارصد متری بعد از جایگاه پمپ بنزین، جاده‌ی فرعی خاکی نمایان می‌شود. فاصله‌ی مقبره تا جاده اصلی سه کیلومتر است و این جاده از بین زمین‌های کشاورزی روستای بالاخانه عبور می‌کند. روستای بالاخانه روستایی است با جمعیت در حدود هزار نفر و 214 خانوار، که مردمان آن به فعالیت‌های کشاورزی و دامداری مشغول‌اند.
مقبره‌ی شیخ علی ملقب به شیخ علی سیاه چشم بر تپه‌ای در ارتفاع شش متری از سطح زمین و در مسیر جاده اصلی زابل- میانکنگی، به فاصله پنج کیلومتری از شهر زابل واقع است.
تاریخچه‌ی مقبره
الف) نام و نشان صاحب مقبره:
هر چند که مشخصات مکتوب و مستندی از زمان تولد و مرگ شیخ در دست نیست، لیکن صاحبنظران سیستانی از شیخ علی به عنوان فردی عارف در قرن نهم یاد کرده‌اند (رئیس الذاکرین، 1370، ص53؛ گلستانه، 1388، ص98؛ شاه حسین بن غیاث الدین محمد، 1383، ص7؛ آذرگان، 1384، ص230).
ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:
بنا به اظهارات راویان محلی، بنای اولیه‌ی مقبره از خشت و گل بوده است و ساکنان محلی در دوره‌های مختلف بدون اینکه تغییرات اساسی در آن ایجاد کنند آن را بازسازی و مرمت نمودهاند. در ورودی مقبره قبلاً چوبی بوده ولی اخیراً در فلزی جدیدی جایگزین آن شده است.
این مقبره جزئی از قبرستان قدیمی روستاهای اطراف از جمله روستای بالاخانه محسوب می‌شود. دور تا دور این مقبره و از بالا به سمت پایین تپه، قبرهایی به صورت پلکانی مشاهده می‌شود. این قبرستان بسیار قدیمی و به همین دلیل مورد توجه باستان‌شناسان است. تاریخ احداث اولیه بنا نامشخص است اما سالخوردگان و بزرگان روستاهای اطراف و شهر زابل وجود این بنا را از پانزده نسل قبل می‌دانند.
هر چند که مشخصات مکتوب و مستندی از زمان تولد و مرگ شیخ در دست نیست، لیکن صاحبنظران سیستانی از شیخ علی به عنوان فردی عارف در قرن نهم یاد کرده‌اند (رئیس الذاکرین، 1370، ص53؛ گلستانه، 1388، ص98؛ شاه حسین بن غیاث الدین محمد، 1383، ص7؛ آذرگان، 1384، ص230).
ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:
بنا به اظهارات راویان محلی، بنای اولیه‌ی مقبره از خشت و گل بوده است و ساکنان محلی در دوره‌های مختلف بدون اینکه تغییرات اساسی در آن ایجاد کنند آن را بازسازی و مرمت نمودهاند. در ورودی مقبره قبلاً چوبی بوده ولی اخیراً در فلزی جدیدی جایگزین آن شده است.
این مقبره جزئی از قبرستان قدیمی روستاهای اطراف از جمله روستای بالاخانه محسوب می‌شود. دور تا دور این مقبره و از بالا به سمت پایین تپه، قبرهایی به صورت پلکانی مشاهده می‌شود. این قبرستان بسیار قدیمی و به همین دلیل مورد توجه باستان‌شناسان است. تاریخ احداث اولیه بنا نامشخص است اما سالخوردگان و بزرگان روستاهای اطراف و شهر زابل وجود این بنا را از پانزده نسل قبل می‌دانند.
محوطه و معماری کنونی مقبره
بنای مقبره‌ی شیخ علی جزئی از قبرستان روستای بالاخانه محسوب می‌شود و حصاری مجزا ندارد. در اطراف مقبره، قبرهایی مشاهده می‌شد که به صورت پلکانی در سطح شیب‌دار تپه قرار گرفته‌اند. بعضی از این قبور مربوط به عصر حاضر است و برخی دیگر به دوران‌های تاریخی گذشته تعلق دارند.
ساختمان مقبره بنایی است خشت و گلی، با نمای کاه‌گل و مساحتی در حدود چهل و پنج مترمربع. این بنا متشکل از دو اتاق مربع شکل با سقفی گنبدی و یک دالان است. ارتفاع دیوارها سه متر و بلندای گنبد دو متر است.
ورود مقبره از طریق دالانی صورت می‌گیرد که در وسط دو اتاق قرار گرفته است. کف دالان سیمانی و دیوارهای آن سفیدرنگ است. در سمت راست دالان ورودی، طاقچه‌ای به ابعاد ده در ده سانتی‌متر برای روشن کردن شمع تعبیه شده است.
سمت راست دالان ورودی، اتاقی به مساحت شانزده مترمربع قرار دارد که از آن به عنوان مهمانسرا استفاده می‌کردند. اخیراً سقف آن تخریب و غیرقابل استفاده است و در آن را با آجر مسدود کرده‌اند. در سمت چپ دالان و مقابل در مهمانسرا دری کوتاه آهنی با ارتفاع یک متر و چهل سانتی‌متر و به رنگ سبز مقبره شیخ را به دالان مرتبط می‌سازد. بنا به اظهارات راویان محلی، کوتاهی در ورودی شرایطی ایجاد می‌کند که بازدیدکنندگان در هنگام ورود به مقبره، ملزم به تعظیم و احترام به شیخ هستند. کف مقبره سیمانی است و با موکت‌هایی به رنگ سبز به ابعاد بر دو متر و ده سانتی‌متر و عرض آن یک متر و ده سانتی‌متر است. قبر هشتاد سانتی‌متر از کف اتاق ارتفاع دارد و فاقد سنگ قبر و مشخصات است. قبر با پارچه‌ای زینتی از جنس مخمل و به رنگ سبز پوشیده شده است و بر روی آن چندین جلد قرآن گذاشته‌اند.
دیوارهای داخلی مقبره سفید رنگ است، این رنگ آثار آب آهک است که به منظور جلوگیری از موریانه به دیوارها پاشیده شده است. در سه طرف، سه رواق هلالی شکل به ارتفاع دومتر ساخته شده و طاقچه‌هایی در سمت راست و چپ برای قرار دادن کتب دعا، قرآن و مهر نماز ایجاد نمودهاند. در رواق سمت غربی، علمی به ارتفاع یک متر و پنجاه سانتی‌متر با نماد پنجه فلزی قرار دارد. بازدیدکنندگان بنابر باورها و اعتقادات خود پارچه‌هایی به جهت برآورده شدن حاجات به این علم، دخیل می‌بندند. تمثال امام حسین (علیه السلام) نیز در وسط این رواق نصب شده است.
در قسمت شمالی نیز پنجره‌های مشبک، که در زبان محلی دریچه نام دارد، تعبیه شده است. این بنا در سال 1381 در فهرست آثار میراث فرهنگی ثبت شد، در سال‌های اخیر هیچ‌گونه بازسازی برای حفظ آن صورت نگرفته است و با وجود اهمیت معنوی آن میان مردم، در حال تخریب است.
ساختمان مقبره بنایی است خشت و گلی، با نمای کاه‌گل و مساحتی در حدود چهل و پنج مترمربع. این بنا متشکل از دو اتاق مربع شکل با سقفی گنبدی و یک دالان است. ارتفاع دیوارها سه متر و بلندای گنبد دو متر است.
ورود مقبره از طریق دالانی صورت می‌گیرد که در وسط دو اتاق قرار گرفته است. کف دالان سیمانی و دیوارهای آن سفیدرنگ است. در سمت راست دالان ورودی، طاقچه‌ای به ابعاد ده در ده سانتی‌متر برای روشن کردن شمع تعبیه شده است.
سمت راست دالان ورودی، اتاقی به مساحت شانزده مترمربع قرار دارد که از آن به عنوان مهمانسرا استفاده می‌کردند. اخیراً سقف آن تخریب و غیرقابل استفاده است و در آن را با آجر مسدود کرده‌اند. در سمت چپ دالان و مقابل در مهمانسرا دری کوتاه آهنی با ارتفاع یک متر و چهل سانتی‌متر و به رنگ سبز مقبره شیخ را به دالان مرتبط می‌سازد. بنا به اظهارات راویان محلی، کوتاهی در ورودی شرایطی ایجاد می‌کند که بازدیدکنندگان در هنگام ورود به مقبره، ملزم به تعظیم و احترام به شیخ هستند. کف مقبره سیمانی است و با موکت‌هایی به رنگ سبز به ابعاد بر دو متر و ده سانتی‌متر و عرض آن یک متر و ده سانتی‌متر است. قبر هشتاد سانتی‌متر از کف اتاق ارتفاع دارد و فاقد سنگ قبر و مشخصات است. قبر با پارچه‌ای زینتی از جنس مخمل و به رنگ سبز پوشیده شده است و بر روی آن چندین جلد قرآن گذاشته‌اند.
دیوارهای داخلی مقبره سفید رنگ است، این رنگ آثار آب آهک است که به منظور جلوگیری از موریانه به دیوارها پاشیده شده است. در سه طرف، سه رواق هلالی شکل به ارتفاع دومتر ساخته شده و طاقچه‌هایی در سمت راست و چپ برای قرار دادن کتب دعا، قرآن و مهر نماز ایجاد نمودهاند. در رواق سمت غربی، علمی به ارتفاع یک متر و پنجاه سانتی‌متر با نماد پنجه فلزی قرار دارد. بازدیدکنندگان بنابر باورها و اعتقادات خود پارچه‌هایی به جهت برآورده شدن حاجات به این علم، دخیل می‌بندند. تمثال امام حسین (علیه السلام) نیز در وسط این رواق نصب شده است.
در قسمت شمالی نیز پنجره‌های مشبک، که در زبان محلی دریچه نام دارد، تعبیه شده است. این بنا در سال 1381 در فهرست آثار میراث فرهنگی ثبت شد، در سال‌های اخیر هیچ‌گونه بازسازی برای حفظ آن صورت نگرفته است و با وجود اهمیت معنوی آن میان مردم، در حال تخریب است.
توضیحات تکمیلی و ملاحظات
زائران:
زائران با خواندن فاتحه بر مزار شیخ به راز و نیاز با خداوند می‌پردازند. از زمان‌های گذشته تاکنون، مقبره‌ی شیخ علی مورد توجه و احترام مردم سیستان بوده است. در حال حاضر، این مقبره یکی از مکان‌های شناخته شده مردم سیستان و با توجه به نزدیکی به شهر زابل پذیرای زائران زیادی است. بر طبق اعتقادات زائران محلی بستن پارچه‌هایی رنگی و زدن قفل به جهت رفع گرفتاری، عملی متداول است.
نذورات:
با توجه به قرار داشتن مقبره در قبرستان، بیشتر زائران در روزهای پنجشنبه ضمن دیدار با اهل قبور خود به زیارت شیخ علی می‌آیند و نذوراتی مانند خرما، نقل رنگی، حلوا و شیرینی در بین مردم توزیع می‌کنند. در گذشته ذبح احشام نیز رواج داشته است.
موقوفات:
زمینی که قبر شیخ‌علی در آن قرار دارد متعلق به قبرستان قدیمی و کنونی روستا بوده است که روستاهای اطراف نیز برای تدفین مرده‌ها از آن استفاده می‌کنند.
مراسم:
طبق گفته‌های راویان، در گذشته این مکان از اهمیت قابل توجهی برخوردار بوده و مراسم خاصی در آن انجام می‌گرفته است که از جمله می‌توان به پرده‌خوانی و شاهنامه‌خوانی در ایام نوروز اشاره کرد. در مراسم شاهنامه‌خوانی، گروهی از بزرگان روستا جمع می‌شدند و از افراد باذوق درخواست می‌نمودند تا با افراد دیگر که دستی در خواندن شاهنامه دارند و می‌توانند صحنه‌هایی از پهلوانان شاهنامه را به نمایش درآورند همکاری کنند. این رسم در ایام نوروز در این مکان اجرا می‌شد؛ البته بعد از انقلاب اسلامی کم کم این رسم‌ها منسوخ شد و دیگر به اجرا درنیامد. دود کردن سپند و عود نیز از آداب رایج این مقبره است. هم‌اکنون نیز در ایام سال نو مردم به زیارت مقبره می‌آیند و همچنین در روزهای عاشورا و تاسوعا حسینی، هیئت‌های عزاداری از روستاهای مجاور و مساجد نزدیک به این مکان می‌آیند و نماز ظهر عاشورا را به صورت جماعت در کنار مقبره برگزار می‌کنند. بنا به اعتقادات و باورهای محلی، زائران پس از زیارت و ذکر فاتحه دو عدد سنگ را هفت بار به هم می‌کوبند و از خاک آن برای درمان دردهای مفصلی استفاده می‌نمایند.
دفن شدگان:
در اطراف مقبره به دلیل قرار گرفتن در قبرستان، قبرهای متعددی وجود دارد که این قبور متعلق به طوایف مختلفی مانند ابراهیمی، خسروی، بازیگر، بالاخانه و غیره است، این قبور تا نزدیکی در ورودی مقبره و گاه چسبیده به آن ادامه دارد. این قبور با سنگ مرمر و سیمان پوشیده شده‌اند.
متولیان و خادمان:
اهالی روستاهای همجوار- سازمان اوقاف و امور خیریه شهر زابل
راویان محلی:
مزار گلستانه؛ خانم سندگل
تحقیق میدانی:
1388/12/5
زائران با خواندن فاتحه بر مزار شیخ به راز و نیاز با خداوند می‌پردازند. از زمان‌های گذشته تاکنون، مقبره‌ی شیخ علی مورد توجه و احترام مردم سیستان بوده است. در حال حاضر، این مقبره یکی از مکان‌های شناخته شده مردم سیستان و با توجه به نزدیکی به شهر زابل پذیرای زائران زیادی است. بر طبق اعتقادات زائران محلی بستن پارچه‌هایی رنگی و زدن قفل به جهت رفع گرفتاری، عملی متداول است.
نذورات:
با توجه به قرار داشتن مقبره در قبرستان، بیشتر زائران در روزهای پنجشنبه ضمن دیدار با اهل قبور خود به زیارت شیخ علی می‌آیند و نذوراتی مانند خرما، نقل رنگی، حلوا و شیرینی در بین مردم توزیع می‌کنند. در گذشته ذبح احشام نیز رواج داشته است.
موقوفات:
زمینی که قبر شیخ‌علی در آن قرار دارد متعلق به قبرستان قدیمی و کنونی روستا بوده است که روستاهای اطراف نیز برای تدفین مرده‌ها از آن استفاده می‌کنند.
مراسم:
طبق گفته‌های راویان، در گذشته این مکان از اهمیت قابل توجهی برخوردار بوده و مراسم خاصی در آن انجام می‌گرفته است که از جمله می‌توان به پرده‌خوانی و شاهنامه‌خوانی در ایام نوروز اشاره کرد. در مراسم شاهنامه‌خوانی، گروهی از بزرگان روستا جمع می‌شدند و از افراد باذوق درخواست می‌نمودند تا با افراد دیگر که دستی در خواندن شاهنامه دارند و می‌توانند صحنه‌هایی از پهلوانان شاهنامه را به نمایش درآورند همکاری کنند. این رسم در ایام نوروز در این مکان اجرا می‌شد؛ البته بعد از انقلاب اسلامی کم کم این رسم‌ها منسوخ شد و دیگر به اجرا درنیامد. دود کردن سپند و عود نیز از آداب رایج این مقبره است. هم‌اکنون نیز در ایام سال نو مردم به زیارت مقبره می‌آیند و همچنین در روزهای عاشورا و تاسوعا حسینی، هیئت‌های عزاداری از روستاهای مجاور و مساجد نزدیک به این مکان می‌آیند و نماز ظهر عاشورا را به صورت جماعت در کنار مقبره برگزار می‌کنند. بنا به اعتقادات و باورهای محلی، زائران پس از زیارت و ذکر فاتحه دو عدد سنگ را هفت بار به هم می‌کوبند و از خاک آن برای درمان دردهای مفصلی استفاده می‌نمایند.
دفن شدگان:
در اطراف مقبره به دلیل قرار گرفتن در قبرستان، قبرهای متعددی وجود دارد که این قبور متعلق به طوایف مختلفی مانند ابراهیمی، خسروی، بازیگر، بالاخانه و غیره است، این قبور تا نزدیکی در ورودی مقبره و گاه چسبیده به آن ادامه دارد. این قبور با سنگ مرمر و سیمان پوشیده شده‌اند.
متولیان و خادمان:
اهالی روستاهای همجوار- سازمان اوقاف و امور خیریه شهر زابل
راویان محلی:
مزار گلستانه؛ خانم سندگل
تحقیق میدانی:
1388/12/5
منبع‌مقاله: کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.
مطالب مرتبط
مقبره‌ی پنج تن
مقبره‌ی سید پادشاه
مقبره‌ی خواجه محمد مرشد
