نهضت آزادیخواهی که از رنسانس شروع می شود نهضت آزادی انسان از طاعت الله است.... «تاریخ جدید ... بنای آن جز بر اساس استبداد به رأی و قیاس به رأی نمیتوانست بود. در رأى (عقل) به معنی اعم آن یعنی در اراده و احساسات و [به] خصوص عقل منطقی به هر صورت این خویشتن خویش انسان است که به وضع احکام اعم از خبری و تکوینی و تشریعی و حقوقی باید بپردازد. .. عقل و رأی جدید عقل و رأی مستقل از کتاب و سنت است. حجیت همان حجیت انسان است و بس .
در این گونه موارد به خوبی ناپیگیری تفکر فردید دیده میشود. او خواهان نقد عقلانیت سکولار جدید و منقطع از لوگوس و نوموس به معنای یونانی کلمه یا منقطع از کلمة الله به معنای عبری واژه است. تا اینجا میتوان با هایدگر و شارح ایرانی اش در نقد عقلانیت سکولار جدید موافق و همدل بود. فردید همچنین میخواهد از سنت عبری دفاع کند، سنتی که در آن، برخلاف سنت متافیزیکی، آدمی به امر قدسی گشوده است و احکام خبری، تکوینی، انشایی، تشریعی و حقوقی خود را از مبدأ قدسی، اخذ می کند.
در این جا سخن به هیچ وجه در این نیست که عقلانیت متافیزیکی یگانه عقلانیت ممکن است و ما نمی توانیم برخلاف این عقلانیت، از امکان نحوه دیگری از تفکر سخن بگوییم که در آن آدمی به امر قدسی گشوده باشد. ما می توانیم و باید به این گشودگی بیندیشیم. اما فردید نسبت به این پرسش غافل یا بی توجه است که چگونه میتوان از مبدأ قدسی احکام خبری، تکوینی، انشایی، تشریعی و حقوقی را دریافت کرد. مسئله استنباط چنین احکامی از مبدأ قدسی یک پرسش بزرگ تفکر است و ما نمیتوانیم به سادگی از کنار آن عبور کنیم، به خصوص که در دوره تفکر مدرن به سر می بریم و دیگر به هیچ وجه بازگشت به عهد عتیق و اندیشه های غیر انتقادی ماقبل مدرن امکان پذیر نیست. ما دیگر نمی توانیم با همان نگاه غیر تاریخی و با مقولات ماقبل مدرن و ماقبل انتقادی درباره سنت و محتوای آن بیندیشیم. وضعیت تاریخی ما حاصل میل و اراده ما نیست و تفکر اساسأ سوبژه محور نیست. مواجهه داشتن با پرسشهای تفکر مدرن حاصل وضعیت تاریخی ما و نتیجه موقعیت تفکر در دوران ماست. تفکر در باب سنت در دوران ما نیازمند مقولات و مفاهیم تازه ای است. اما در فردید تلاش برای تفکر بیشتر در باب سنت بر اساس معضلات و پرسش های دوران و تفکر مدرن دیده نمی شود. به تعبیر دیگر، فردید گذر از سوبژکتیویسم متافیزیکی را امری سهل و ساده گرفته، صعوبت و دشواری اش را، آن چنان که شایسته و بایسته است، درنمی یابد.
بار دیگر برخی عباراتی را که پیشتر از فردید نقل کردیم و همچنین پارهای عبارت دیگر وی را، لیکن این بار از منظر فهم ناپیگیری تفکر در میان ما ایرانیان در دوره کنونی، مد نظر قرار میدهیم:
حاصل آن که آنچه در جمهوری اسلامی ایران اصالت دارد و بر ماست که به آن همواره بیشتر توجه حاصل کنیم و همواره بیشتر همت خود را به تحکیم مبانی آن مبذول داریم همین امر اساسی و خطب عظیم مقام منیع نیابت امام زمان و ولایت فقیه است. «سعادت مردم یا جامعه یا افراد در صورتی است که سلطان آنها الله و بعد انبیا و بعد ولایت امر الهی باشد»... «قانونی که انسان وضع می کند قوانین انسانی است. قوانین الهی که ندای وجدان نیست بلکه برای الله است»... در جهان امروز حق البشر در برابر حق الله اصالت پیدا می کند. انقلاب کبیر فرانسه سراسرش شرک و زندقه است... اعلامیه جهانی حقوق بشر ... اصلا در این اعلامیه «حق الله» نیست، هر چه هست «حق الناس» است. انقلاب اسلامی گشایش ساحت قدس است.
ما دیگر نمی توانیم با همان نگاه غیر تاریخی و با مقولات ماقبل مدرن و ماقبل انتقادی درباره سنت و محتوای آن بیندیشیم. وضعیت تاریخی ما حاصل میل و اراده ما نیست و تفکر اساسأ سوبژه محور نیست. مواجهه داشتن با پرسشهای تفکر مدرن حاصل وضعیت تاریخی ما و نتیجه موقعیت تفکر در دوران ماست. تفکر در باب سنت در دوران ما نیازمند مقولات و مفاهیم تازه ای است. در این عبارات، دغدغه دینی فردید و آرزوی تحقق جامعه و حکومت دینی به خوبی پیداست، دغدغه و آرزویی که از یک سو با زبان نامناسب تئولوژیک بیان گشته، و از سوی دیگر، کاملا یک سویه بوده و نااندیشیده رها شده است. در این جا سخن به هیچ وجه در این نیست که متفکر حق ندارد ناقد نظامهای سکولار و لیبرال - دموکراسی جهان معاصر و محدودیتهای ذاتی آن باشد، لیکن در متفکری چون فردید این پرسش اساسی که جامعه و نظام سیاسی دینی در دوران معاصر چگونه ممکن است متحقق شود و ما چگونه می توانیم از خطرها، فجایع و آسیبهای عظیم نظامهای تئوکراتیک برحذر بمانیم، نااندیشیده می ماند. فردید در نقد لیبرالیسم و دموکراسی غربی می گوید:
آنچه به عنوان دموکراسی (همریشه و هم معنی با سلطنة الدهما) خوانده آمده و از آن به عنوان «تعمیم امامت» هواداری و تبلیغ شده است تعمیم اساسی که معنی آن جز در تعمیم امامت کفر نمیتواند بود. ولایت عرضی محمدی، با قطع نظر از ولایت طولی محمدی و این خود مخصوصا به عنوان قول به اصالت حکومت مردم بر مردم و به اصالت مردم سالاری و انتخاب آزاد به معنی غربزده مضاعف امروزی مرجع و مآب آن نیز [جز] به همان ولایت طولی شیطانی و تعمیم ولایت کفر نمی تواند بود. درست مانند تحدید اومانیسم، دموکراسی امری است که دیگر جز به صورت سلطنة العکره (هم ریشه و هم معنی با اوکلوکراسی Ochlocratie و همچنین به دو صورت فتنة الدهماء و فتنه سیطره آخرالزمان به تعبیر پیشینیان خودمان) و ملاحم و کشت و کشتارهای امروزی ملازم با آنها ادامه پیدا نمیتواند کرد.
روح این عبارات، تکرار همان انتقاداتی است که از منظر فلسفه سیاسی کلاسیک به فلسفه سیاسی مدرن به طور عام و به لیبرالیسم و دموکراسی به طور خاص صورت گرفته است. این انتقادات با افلاطون شروع شد و از آن زمان تاکنون به انحای گوناگون تکرار گشته است. دو آتشه ترین مدافعان لیبرالیسم و دموکراسی غربی نیز نمی توانند نسبت به این انتقادات کلاسیک بی تفاوت باشند و آنها را نااندیشیده رها کنند. لیکن فردید این انتقادات را با زبان نامناسب تئولوژیک بیان می کند و همین امر آفاتی آن هم آفاتی بسیار خطرناک را سبب می گردد. فردید از منظر فلسفه سیاسی کلاسیک و از منظر ولایت افلاطونی و بر اساس نگاه و دغدغهای دینی به نقد دموکراسی و بشرانگاری می پردازد. او همچون هایدگر خواهان آن است که از امکان تفکری غیربشرانگارانه دفاع کند، تفکری که دیگر سوبژه محور نیست و می کوشد معنا و مفهوم جهان، حقیقت، حقیقت آدمی، زندگی، اخلاق و سیاست را در سنتی غیر از سنت متافیزیکی فهم کند و از اندیشیدن به سوبژه به منزله بنیاد، به حقیقت اصیل تری که در زبان دینی خدایش می نامیم، روی گرداند. او صراحتا اعلام میدارد: «تئوکراسی حکومت و ولایت الهی است که به کتاب باز می گردد. در تئوکراسی طاعت الله و رسول الله و اولی الامر و کتاب است. در تئوکراسی کتاب را نشود حذف کرد.» لیکن تفکر فردید در همین جا متوقف می شود و استمرار نمی یابد. او وظیفه داشت در موقف بعدی نیز بیندیشد: به راستی، بدیل ما برای دموکراسی و نهادهای دموکراتیک جدید چیست و با نفی و انکار آنها چه چیز را جانشین شان میسازیم؟ تمایز ولایت الهی افلاطون و جامعه دینی به معنای اصیل کلمه از نظامهای تئوکراتیک و استبداد دینی چیست و چه نهادهایی را باید تأسیس کرد تا تحت لوای جامعه و سیاست دینی، تحقق نظامهای خشن تئوکراتیک تکرار نگردد؟ به راستی تأسیس جامعه و حکومتی دینی در عالمی بالذات سکولار و غیردینی به چگونه چیزی خواهد انجامید؟ آیا تأسیس جامعهای دینی در چنین عالمی اساسأ امکان پذیر است؟ آیا اصولا هیچ گاه در طول تاریخ شاهد برپایی نظامی دینی بوده ایم یا حکومتها و نظام های سیاسی و اجتماعی فی نفسه اموری عرفی و سکولار بوده اند که گاه جامهای دینی را به منزله ایدئولوژی توجیه کننده و مشروعیت بخش بر تن خویش کرده اند؟ اساسا آیا برای بشر امکان نیل به اراده الهی وجود دارد یا باید همچون کانت امکان شهود اراده الهی را از اساس منتفی بدانیم؟ آیا بحث و گفتگوی انتقادی درباره صحت و سقم شهود امر الهی امکان پذیر است؟ آیا اساسا گذر از ذهنیت آدمی و سوبژکتیویسم و نیل به «من»ی قدسی که محل ظهور و تجلی امر الهی باشد از اساس برای بشر امکان پذیر است؟ این پرسشها پرسشهایی بنیادین در روزگار ماست که نمی توان از آنها چشم پوشید و با بی اعتنایی از کنارشان عبور کرد.
ادامه دارد..
منبع: هایدرگر در ایران، بیژن عبد الکریمی، چاپ دوم، مؤسسه پژوهشی حکمت فلسفه ایران، تهران1394
