یکی از امتیازات اساسی انسان که خالق متعال به او عطا کرده است، بهره مندی از نعمت بزرگ "اختیار" است. انسان در انتخاب مسیر زندگی دنیوی و اخروی خود، اختیار دارد، هم می تواند با شکر کردن از خداوند در مسیر حق حرکت کند و هم می تواند با کفران نعمت و سوء اختیار در کجراهه و باطل قرار گیرد. خداوند متعال در سوره انسان آیه ۳ می فرماید: "إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُوراً"، "ما راه را به او نشان دادیم یا سپاس گزار خواهد بود یا ناسپاس". (۱)
رشد و تکامل انسان به برکت نعمت اختیار است. اگر کسی از اختیار برخوردار نباشد او یا کاری نمی تواند انجام دهد یا اگر انجام دهد با اجبار همراه است. وقتی کاری با اجبار انجام شود، آن کار برای او رشدی نمی آورد، زیرا در حالت اختیار است که آدمی کجراهه را با اختیار خودش ترک می کند و راه صحیح را برمی گزیند، لذا فهم و درک او عمیق تر می شود و بصیرت او افزایش می یابد.
مثلاً وقتی دانش آموز با اختیار خود درس را مطالعه می کند، آن مطالعه هم از علاقه او سرچشمه گرفته است و هم اثر آن رشد علمی و عقلی اوست، اما اگر از ترس معلم یا پدرومادر درس بخواند در این صورت نه علاقه ای در آن وجود دارد و نه از نظر علمی رشد مطلوب را خواهد داشت.
انسان ها نسبت به آموزه های الهی همین گونه اند، یعنی اگر با اختیار دستورات شرعی را بجا آوردند، باعث رشد آنها خواهد بود، اما اگر جوانی که به بلوغ رسیده و روزه گرفتن بر او واجب شده است، اگر روزه را با اختیار بگیرد، روزه اثرش را بر او خواهد گذاشت اما اگر از ترس پدر و مادر و دیگران روزه بگیرد، رشد تربیتی را نخواهد یافت. لذا معلمان و والدین باید جوانان را با فواید و اسرار روزه آشنا کنند تا آنها با اختیار خود و با شوق و علاقه روزه بگیرند.
خداوند رحمان در سوره بقره آیه ۱۸۴ می فرماید: "وَأَن تَصُومُوا خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ"، "و روزه گرفتن [هر چند دشوار و سخت باشد] اگر [فضیلت و ثوابش را] بدانید برای شما بهتر است." (۲)
حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: "صَومُ الجَسَدِ، الإمساکُ عَنِ الأغذِیَةِ بِإرادَة وَاختیار خَوفاً مِن العِقابِ وَرَغْبَةً فِى الثَّوابِ وَالأجرِ"، "روزه ى بدن خوددارى از غذاها به اراده و اختیار است، براى ترس از عذاب و میل به ثواب و اجر". (۳)
در این روایت شریف روزه به اراده و اختیار انسان دانسته شده است و نیز انسان باید هر دو اثر روزه را در نظر بگیرد، هم ترس از عذاب الهی و هم میل به ثواب و اجر. وقتی روزه دار با اختیار خود روزه می گیرد آن گاه می تواند خود را محک بزند که چه مقدار از عذاب الهی می هراسد و به چه اندازه ای به ثواب و اجر پروردگار میل دارد.
روزه علاوه بر اینکه برای بدن مفید است که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) می فرمایند: "لکل شئ زکاة وزکاة الابدان الصیام"، "برای هر چیزی زکاتی است و زکات بدن ها، روزه است"، (۴) دارای فواید معنوی نیز هست، قرآن کریم می فرماید: "یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ"، "ای اهل ایمان! روزه بر شما مقرّر و لازم شده، همان گونه که بر پیشینیان شما مقرّر و لازم شد، تا پرهیزکار شوید". (۵)
همانگونه که نماز آثار معنوی دارد، روزه نیز دارای آثار معنوی است، اما برای بهره مندی از آن آثار معنوی باید شرایط آن را بوجود آورد چه در نماز و چه در روزه. عبادات صورتی دارند که ظاهر آن باید بجا آورده شود، اما باطن آنها فلسفه های تربیتی دارد که نتیجه اش قرب الی الله است، برای رسیدن به این نتایج اکتفاء کردن به ظاهر عبادت کافی نیست بلکه باید آداب آن را نیز رعایت کرد.
مثلًا در نماز اگر حضور قلب نباشد و انسان اذکار و افعال آن را در حالى بجا آورد که فکر او مشغول برنامه‌هاى دنیاى مادى اوست به یقین از نتایج تربیتى آن که باز داشتن از گناه (نهى از فحشا و منکر) و قرب الى اللَّه (الصَّلاةُ قُرْبانُ کُلُّ تَقِىٍّ) و شستشوى دل از زنگار گناه است محروم خواهد ماند. همچنین روزه برنامه‌هاى ظاهرى مانند خوددارى از خوردنى و نوشیدنى و بعضى دیگر از لذات نفسانى دارد و فلسفه‌اى که عبارت از تقویت ایمان و اراده و مبارزه با هواى نفس و شیطان است که اگر آنها حاصل نشود نتیجه روزه که تقوا است: «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» حاصل نمى‌گردد و انسان را از عذاب الهى باز نمى‌دارد و سپرى در برابر آتش نمى‌شود. (۶)
لذا حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) در نهج البلاغه می فرمایند: "کَمْ مِنْ صَائِمٍ لَیْسَ لَهُ مِنْ صِیَامِهِ إِلَّا الْجُوعُ وَالظَّمَأُ، وَکَمْ مِنْ قَائِمٍ لَیْسَ لَهُ مِنْ قِیَامِهِ إِلَّا السَّهَرُ وَالْعَنَاءُ، حَبَّذَا نَوْمُ الْأَکْیَاسِ وَإِفْطَارُهُمْ"، "چه بسیار روزه‌دارانى که از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره‌اى نمى‌برند و چه بسیار شب زنده دارانى که از قیام شبانه خود جز بى‌خوابى و خستگى ثمره‌اى نمى‌گیرند. آفرین بر خواب هوشمندان و افطارشان". (۷)
حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) می فرمایند: "ما یَصنَعُ الصّائِمُ بِصِیامِهِ إذا لَم یَصُن لِسانَهُ و سَمعَهُ و بَصَرَهُ و جَوارِحَهُ؟!"، "روزه‌دار، اگر زبان و گوش و چشم و اعضایش را نگه ندارد، با روزه‌اش می‌خواهد چه کند؟" (۸)
انسان روزه دار با اختیار خود بر هوای نفس غلبه می کند، هم نسبت به مادیات و هم به امور معنوی. او با تمرینِ خودداری کردن از خوردنی ها و نوشیدنی ها به خودش ثابت می کند که می تواند در غیر روزه هم کم بخورد و نیز در حال روزه با جلوگیری از هر گونه گناه به این مطلب پی می برد که او با قدرت اختیاری که خدا به او عطا فرموده است می تواند اعضای مختلف بدن خود را کنترل کرده از ارتکاب گناه پرهیز کند، پس در ماه های دیگر نیز می تواند خود را از گناه بازدارد.
پی نوشت ها:
رشد و تکامل انسان به برکت نعمت اختیار است. اگر کسی از اختیار برخوردار نباشد او یا کاری نمی تواند انجام دهد یا اگر انجام دهد با اجبار همراه است. وقتی کاری با اجبار انجام شود، آن کار برای او رشدی نمی آورد، زیرا در حالت اختیار است که آدمی کجراهه را با اختیار خودش ترک می کند و راه صحیح را برمی گزیند، لذا فهم و درک او عمیق تر می شود و بصیرت او افزایش می یابد.
مثلاً وقتی دانش آموز با اختیار خود درس را مطالعه می کند، آن مطالعه هم از علاقه او سرچشمه گرفته است و هم اثر آن رشد علمی و عقلی اوست، اما اگر از ترس معلم یا پدرومادر درس بخواند در این صورت نه علاقه ای در آن وجود دارد و نه از نظر علمی رشد مطلوب را خواهد داشت.
انسان ها نسبت به آموزه های الهی همین گونه اند، یعنی اگر با اختیار دستورات شرعی را بجا آوردند، باعث رشد آنها خواهد بود، اما اگر جوانی که به بلوغ رسیده و روزه گرفتن بر او واجب شده است، اگر روزه را با اختیار بگیرد، روزه اثرش را بر او خواهد گذاشت اما اگر از ترس پدر و مادر و دیگران روزه بگیرد، رشد تربیتی را نخواهد یافت. لذا معلمان و والدین باید جوانان را با فواید و اسرار روزه آشنا کنند تا آنها با اختیار خود و با شوق و علاقه روزه بگیرند.
خداوند رحمان در سوره بقره آیه ۱۸۴ می فرماید: "وَأَن تَصُومُوا خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ"، "و روزه گرفتن [هر چند دشوار و سخت باشد] اگر [فضیلت و ثوابش را] بدانید برای شما بهتر است." (۲)
حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: "صَومُ الجَسَدِ، الإمساکُ عَنِ الأغذِیَةِ بِإرادَة وَاختیار خَوفاً مِن العِقابِ وَرَغْبَةً فِى الثَّوابِ وَالأجرِ"، "روزه ى بدن خوددارى از غذاها به اراده و اختیار است، براى ترس از عذاب و میل به ثواب و اجر". (۳)
در این روایت شریف روزه به اراده و اختیار انسان دانسته شده است و نیز انسان باید هر دو اثر روزه را در نظر بگیرد، هم ترس از عذاب الهی و هم میل به ثواب و اجر. وقتی روزه دار با اختیار خود روزه می گیرد آن گاه می تواند خود را محک بزند که چه مقدار از عذاب الهی می هراسد و به چه اندازه ای به ثواب و اجر پروردگار میل دارد.
روزه علاوه بر اینکه برای بدن مفید است که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) می فرمایند: "لکل شئ زکاة وزکاة الابدان الصیام"، "برای هر چیزی زکاتی است و زکات بدن ها، روزه است"، (۴) دارای فواید معنوی نیز هست، قرآن کریم می فرماید: "یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ"، "ای اهل ایمان! روزه بر شما مقرّر و لازم شده، همان گونه که بر پیشینیان شما مقرّر و لازم شد، تا پرهیزکار شوید". (۵)
همانگونه که نماز آثار معنوی دارد، روزه نیز دارای آثار معنوی است، اما برای بهره مندی از آن آثار معنوی باید شرایط آن را بوجود آورد چه در نماز و چه در روزه. عبادات صورتی دارند که ظاهر آن باید بجا آورده شود، اما باطن آنها فلسفه های تربیتی دارد که نتیجه اش قرب الی الله است، برای رسیدن به این نتایج اکتفاء کردن به ظاهر عبادت کافی نیست بلکه باید آداب آن را نیز رعایت کرد.
مثلًا در نماز اگر حضور قلب نباشد و انسان اذکار و افعال آن را در حالى بجا آورد که فکر او مشغول برنامه‌هاى دنیاى مادى اوست به یقین از نتایج تربیتى آن که باز داشتن از گناه (نهى از فحشا و منکر) و قرب الى اللَّه (الصَّلاةُ قُرْبانُ کُلُّ تَقِىٍّ) و شستشوى دل از زنگار گناه است محروم خواهد ماند. همچنین روزه برنامه‌هاى ظاهرى مانند خوددارى از خوردنى و نوشیدنى و بعضى دیگر از لذات نفسانى دارد و فلسفه‌اى که عبارت از تقویت ایمان و اراده و مبارزه با هواى نفس و شیطان است که اگر آنها حاصل نشود نتیجه روزه که تقوا است: «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» حاصل نمى‌گردد و انسان را از عذاب الهى باز نمى‌دارد و سپرى در برابر آتش نمى‌شود. (۶)
لذا حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) در نهج البلاغه می فرمایند: "کَمْ مِنْ صَائِمٍ لَیْسَ لَهُ مِنْ صِیَامِهِ إِلَّا الْجُوعُ وَالظَّمَأُ، وَکَمْ مِنْ قَائِمٍ لَیْسَ لَهُ مِنْ قِیَامِهِ إِلَّا السَّهَرُ وَالْعَنَاءُ، حَبَّذَا نَوْمُ الْأَکْیَاسِ وَإِفْطَارُهُمْ"، "چه بسیار روزه‌دارانى که از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره‌اى نمى‌برند و چه بسیار شب زنده دارانى که از قیام شبانه خود جز بى‌خوابى و خستگى ثمره‌اى نمى‌گیرند. آفرین بر خواب هوشمندان و افطارشان". (۷)
حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) می فرمایند: "ما یَصنَعُ الصّائِمُ بِصِیامِهِ إذا لَم یَصُن لِسانَهُ و سَمعَهُ و بَصَرَهُ و جَوارِحَهُ؟!"، "روزه‌دار، اگر زبان و گوش و چشم و اعضایش را نگه ندارد، با روزه‌اش می‌خواهد چه کند؟" (۸)
انسان روزه دار با اختیار خود بر هوای نفس غلبه می کند، هم نسبت به مادیات و هم به امور معنوی. او با تمرینِ خودداری کردن از خوردنی ها و نوشیدنی ها به خودش ثابت می کند که می تواند در غیر روزه هم کم بخورد و نیز در حال روزه با جلوگیری از هر گونه گناه به این مطلب پی می برد که او با قدرت اختیاری که خدا به او عطا فرموده است می تواند اعضای مختلف بدن خود را کنترل کرده از ارتکاب گناه پرهیز کند، پس در ماه های دیگر نیز می تواند خود را از گناه بازدارد.
پی نوشت ها:
(۱) ترجمه آیه از: حجت الاسلام انصاریان.
(۲) ترجمه آیه از: حجت الاسلام انصاریان.
(۳) غررالحکم و دررالکلم، آمدی، ص۴۲۳، ح۷۸.
(۴) بحارالانوار، مجلسی، ج۹۶، ص۲۴۶.
(۵) ترجمه آیه از: حجت الاسلام انصاریان.
(۶) پیام امام، مکارم شیرازی، ج۱۳، ص۱۷۷.
(۷) حکمت ۱۴۵.
(۸) بحار الأنوار، مجلسی، ج۹۶، ص۲۹۵.
