مقدمه
گناه یا عادت های ناپسند، از مواردی است که انسان باید آنها را هرچه زودتر ترک کند، زیرا هر چه آن را تکرار کند، راه برگشت برای او دشوارتر می شود، لذا انسان تا هر کجا رسیده است می تواند برگردد و آن زشتی را ترک کند و نیز تا هر کجا رسیده نباید مایوس و ناامید شود. برخی از جاده ها و خیابان ها تا چند کیلومتری دوربرگردان ندارد، اما جاده های گناه در هر لحظه دوربرگردان دارد، اگرچه گاهی برگشت از گناه و عادت زشت توام با زحمت و سختی است اما قطعاً ادامه دادن آن مسیر انحرافی و کجراهه به قدری باعث ذلت و خواری و ضرر دائمی است که درهرحال بازگشت از کجراهه به نفع آدمی است. در اینجا شش راهکار برای ترک گناه و عادت ذکر می گردد:
۱. استغفار و توبه سریع
اینکه اسلام سفارش می کند که پس از گناه سریعاً باید استغفار و توبه نصوح کرد و گناهکار آثار سوء گناه را از قلب خود بشوید و در توبه کردن نباید تسویف و امروز و فردا کرد، به خاطر این است که قبح و زشتی گناه از نظر او از بین نرود و قلب او واژگون نگردد و از حیات انسانی و تکامل روحی محروم نشود. حضرت امام جواد (علیه السلام) می فرمایند: "تأخِیرُ التَّوبةِ اغْتِرارٌ، و طُولُ التّسْویفِ حَیْرَةٌ"، "به تأخیر افکندن توبه فریب و غفلت است و طولانى شدن و امروز و فردا کردن، مایه حیرت و سرگشتگى". (۱)
۲. دوری از عوامل تحریک کننده
قرار گرفتن در فضای آلوده حقیقی یا مجازی، اراده انسان را ضعیف می کند و ذهن شخص را تحریک می کند بخاطر همین برای ترک عادت، شخص اصلاً نباید وارد فضاهای آلوده بشود و کار را برای خود سخت تر کند زیرا هر گامی که بر می دارد، نسبت به گام قبلی اراده برگشت و قدرت بازدارندگی او به مراتب کمتر می شود.
۳. همت بلند
خداوند متعال به انسان نعمت همت و اراده قوی را عطا فرموده است، اگر شخص بر ترک عادت تصمیم جدی بگیرد و بلند همت شود، می تواند از این قدرت خدادادی استفاده کرده بر ترک عادت خود غلبه پیدا کند. اساساً یکی از جاهایی که اراده قوی و بلند همتی انسان می تواند بروز پیدا کند، هنگام خطر گناه است. اگر شخص براساس بلند همتی، خود را از محیط گناه آلود دور نگه دارد، به مرور غلبه بر ترک گناه برایش آسانتر خواهد شد. حضرت امام علی (علیه السلام) می فرمایند: "کُن بَعیدَ الهِمَمِ إذا طَلَبتَ"، "هرگاه در طلب چیزى بر مى آیى، بلند همّت باش" (۲) ، و در حدیث دیگر می فرمایند: "قَدرُ الرّجُلِ على قَدرِ هِمَّتِهِ"، "ارزش مرد، به اندازه همّت اوست". (۳) لذا هنگامی که بر ترک گناه و عادت عزم راسخ و تصمیم جدی می گیرد این فرصتی است تا مقدار همت خود را بیازماید و ارزش خویش را به برکت بلند همتی و استقامت بر توبه ببیند.
۴. امید به رحمت الهی
هنگامی که انسان مرتکب گناه شود و سپس پشیمان شود، شیطان وسوسه اش می کند که معلوم نیست خدا تو را می آمرزد یا نه، لذا انسان را دچار ناامیدی می کند، در این صورت انسان باید به قرآن کریم و احادیث اهل بیت (علیهم السلام) مراجعه کند که این دو سرچشمه نور و هدایت بیانگر بخشش و غفران الهی هستند. خداوند متعال در سوره زمر آیه ۵۳ می فرماید: "قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ"، "بگو: ای بندگان من که [با ارتکاب گناه] بر خود زیاده روی کردید! از رحمت خدا نومید نشوید، یقیناً خدا همه گناهان را می آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است". (۴) اگر انسان از رحمت الهی ناامید شود، تسلیم شیطان شده است اما اگر تسلیم آموزه های دینی شود و به رحمت الهی امیدوار گردد، آن گاه با استغفار می تواند حتی شیطان را مغلوب سازد، چنانکه حضرت امام صادق (علیه السلام) از پدرانشان از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله) نقل کرده اند که آن حضرت فرمودند: "أ لا اُخبِرُکُم بِشَیءٍ إن أنتُم فَعَلتُمُوهُ تَباعَدَ الشَّیطانُ مِنکُم کما تَباعَدَ المَشرِقُ مِن المَغرِبِ؟ قالوا: بَلى، قالَ: الصَّومُ یُسَوِّدُ وَجهَهُ، و الصَّدَقَةُ تَکسِرُ ظَهرَهُ، و الحُبُّ فی اللّه ِو المُؤازَرَةُ على العَمَلِ الصّالِحِ یَقطَعانِ دابِرَهُ، و الاستِغفارُ یَقطَعُ وَتِینَهُ"، "آیا شما را از چیزى خبر ندهم که اگر به آن عمل کنید شیطان از شما دور شود، چندان که مشرق از مغرب دور است؟ عرض کردند: چرا. فرمود: روزه روى شیطان را سیاه مى کند، و صدقه پشت او را مى شکند، و دوست داشتن براى خدا و همیارى در کار نیک ریشه او را مى کند، و استغفار شاهرگش را مى زند". (۵) لذا انسان نباید استغفار و رحمت الهی را کوچک بداند.
۵. توجه به فواید دنیوی
وقتی انسان گناه یا عادت بدی را ترک می کند، قطعاً از آرامش روحی و روانی بهره مند می شود، درحالیکه قبلا در اثر گناه دچار ترس و ناآرامی می گردید، اما پس از تصمیم جدی بر ترک گناه آرامشی را احساس می کند که گویا یک انسان آزاده است، ولی هنگامی که انسان گرفتار گناه است، خودش را به نحوی بنده و برده عادت و گناه خود می یابد.
نیز علاوه بر آرامش درونی از آرامش بیرونی نیز برخوردار می شود، به این معنا که شخص گناهکار از دیگران در هراس است که مبادا دیگران متوجه گناه او شده وی را سرزنش کنند، اما پس از ترک گناه از هیچ انسانی نمی ترسد.
علاوه بر این دو نوع آرامش، قوای بدنی و روحی او تعدیل می شود و او با امور زندگی و اطرافیان خود بر اساس درک و فهم عمیق، اخلاق اسلامی و مقتضای فطرت و عقل سلیم برخورد خواهد کرد، در نتیجه واکنش شخص مقابل نسبت او طبیعی، خردمندانه و پسندیده خواهد بود.
۶. توجه به فواید اخروی
بهره ها و لذت های اخروی با لذات اندک و زودگذر دنیوی قابل مقایسه نیست. قرآن کریم در آیات گوناگون ثواب ها و پاداش معنوی مومنین و متقین را ذکر کرده است. هنگامی که انسان درباره این اجرهای بهشتی تفکر و تامل می کند به این نتیجه می رسد که در صورت ارتکاب به گناه و بی توجهی به آخرت دچار چه خسارت بزرگی خواهد شد و علاوه بر گرفتاری در عذاب دردناک الهی از چه نعمت های جاودان و لذت بخش بهشتی محروم خواهد بود. تهدید های خداوند به عذاب نسبت به مجرمان، اخطاری است برای بیدار شدن از غفلت و ترک کامل گناه و وعده های الهی به نعمت های بهشتی نسبت به مومنان و تقوا پیشگان و کسانی که خوف از مقامِ ربّ داشتند، چشمه امید به رحمت و مغفرت الهی را در جان آنان می جوشاند و آنان را به سوی بهشت جاوید هدایت می کند.
منابع:
گناه یا عادت های ناپسند، از مواردی است که انسان باید آنها را هرچه زودتر ترک کند، زیرا هر چه آن را تکرار کند، راه برگشت برای او دشوارتر می شود، لذا انسان تا هر کجا رسیده است می تواند برگردد و آن زشتی را ترک کند و نیز تا هر کجا رسیده نباید مایوس و ناامید شود. برخی از جاده ها و خیابان ها تا چند کیلومتری دوربرگردان ندارد، اما جاده های گناه در هر لحظه دوربرگردان دارد، اگرچه گاهی برگشت از گناه و عادت زشت توام با زحمت و سختی است اما قطعاً ادامه دادن آن مسیر انحرافی و کجراهه به قدری باعث ذلت و خواری و ضرر دائمی است که درهرحال بازگشت از کجراهه به نفع آدمی است. در اینجا شش راهکار برای ترک گناه و عادت ذکر می گردد:
۱. استغفار و توبه سریع
اینکه اسلام سفارش می کند که پس از گناه سریعاً باید استغفار و توبه نصوح کرد و گناهکار آثار سوء گناه را از قلب خود بشوید و در توبه کردن نباید تسویف و امروز و فردا کرد، به خاطر این است که قبح و زشتی گناه از نظر او از بین نرود و قلب او واژگون نگردد و از حیات انسانی و تکامل روحی محروم نشود. حضرت امام جواد (علیه السلام) می فرمایند: "تأخِیرُ التَّوبةِ اغْتِرارٌ، و طُولُ التّسْویفِ حَیْرَةٌ"، "به تأخیر افکندن توبه فریب و غفلت است و طولانى شدن و امروز و فردا کردن، مایه حیرت و سرگشتگى". (۱)
۲. دوری از عوامل تحریک کننده
قرار گرفتن در فضای آلوده حقیقی یا مجازی، اراده انسان را ضعیف می کند و ذهن شخص را تحریک می کند بخاطر همین برای ترک عادت، شخص اصلاً نباید وارد فضاهای آلوده بشود و کار را برای خود سخت تر کند زیرا هر گامی که بر می دارد، نسبت به گام قبلی اراده برگشت و قدرت بازدارندگی او به مراتب کمتر می شود.
۳. همت بلند
خداوند متعال به انسان نعمت همت و اراده قوی را عطا فرموده است، اگر شخص بر ترک عادت تصمیم جدی بگیرد و بلند همت شود، می تواند از این قدرت خدادادی استفاده کرده بر ترک عادت خود غلبه پیدا کند. اساساً یکی از جاهایی که اراده قوی و بلند همتی انسان می تواند بروز پیدا کند، هنگام خطر گناه است. اگر شخص براساس بلند همتی، خود را از محیط گناه آلود دور نگه دارد، به مرور غلبه بر ترک گناه برایش آسانتر خواهد شد. حضرت امام علی (علیه السلام) می فرمایند: "کُن بَعیدَ الهِمَمِ إذا طَلَبتَ"، "هرگاه در طلب چیزى بر مى آیى، بلند همّت باش" (۲) ، و در حدیث دیگر می فرمایند: "قَدرُ الرّجُلِ على قَدرِ هِمَّتِهِ"، "ارزش مرد، به اندازه همّت اوست". (۳) لذا هنگامی که بر ترک گناه و عادت عزم راسخ و تصمیم جدی می گیرد این فرصتی است تا مقدار همت خود را بیازماید و ارزش خویش را به برکت بلند همتی و استقامت بر توبه ببیند.
۴. امید به رحمت الهی
هنگامی که انسان مرتکب گناه شود و سپس پشیمان شود، شیطان وسوسه اش می کند که معلوم نیست خدا تو را می آمرزد یا نه، لذا انسان را دچار ناامیدی می کند، در این صورت انسان باید به قرآن کریم و احادیث اهل بیت (علیهم السلام) مراجعه کند که این دو سرچشمه نور و هدایت بیانگر بخشش و غفران الهی هستند. خداوند متعال در سوره زمر آیه ۵۳ می فرماید: "قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ"، "بگو: ای بندگان من که [با ارتکاب گناه] بر خود زیاده روی کردید! از رحمت خدا نومید نشوید، یقیناً خدا همه گناهان را می آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است". (۴) اگر انسان از رحمت الهی ناامید شود، تسلیم شیطان شده است اما اگر تسلیم آموزه های دینی شود و به رحمت الهی امیدوار گردد، آن گاه با استغفار می تواند حتی شیطان را مغلوب سازد، چنانکه حضرت امام صادق (علیه السلام) از پدرانشان از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله) نقل کرده اند که آن حضرت فرمودند: "أ لا اُخبِرُکُم بِشَیءٍ إن أنتُم فَعَلتُمُوهُ تَباعَدَ الشَّیطانُ مِنکُم کما تَباعَدَ المَشرِقُ مِن المَغرِبِ؟ قالوا: بَلى، قالَ: الصَّومُ یُسَوِّدُ وَجهَهُ، و الصَّدَقَةُ تَکسِرُ ظَهرَهُ، و الحُبُّ فی اللّه ِو المُؤازَرَةُ على العَمَلِ الصّالِحِ یَقطَعانِ دابِرَهُ، و الاستِغفارُ یَقطَعُ وَتِینَهُ"، "آیا شما را از چیزى خبر ندهم که اگر به آن عمل کنید شیطان از شما دور شود، چندان که مشرق از مغرب دور است؟ عرض کردند: چرا. فرمود: روزه روى شیطان را سیاه مى کند، و صدقه پشت او را مى شکند، و دوست داشتن براى خدا و همیارى در کار نیک ریشه او را مى کند، و استغفار شاهرگش را مى زند". (۵) لذا انسان نباید استغفار و رحمت الهی را کوچک بداند.
۵. توجه به فواید دنیوی
وقتی انسان گناه یا عادت بدی را ترک می کند، قطعاً از آرامش روحی و روانی بهره مند می شود، درحالیکه قبلا در اثر گناه دچار ترس و ناآرامی می گردید، اما پس از تصمیم جدی بر ترک گناه آرامشی را احساس می کند که گویا یک انسان آزاده است، ولی هنگامی که انسان گرفتار گناه است، خودش را به نحوی بنده و برده عادت و گناه خود می یابد.
نیز علاوه بر آرامش درونی از آرامش بیرونی نیز برخوردار می شود، به این معنا که شخص گناهکار از دیگران در هراس است که مبادا دیگران متوجه گناه او شده وی را سرزنش کنند، اما پس از ترک گناه از هیچ انسانی نمی ترسد.
علاوه بر این دو نوع آرامش، قوای بدنی و روحی او تعدیل می شود و او با امور زندگی و اطرافیان خود بر اساس درک و فهم عمیق، اخلاق اسلامی و مقتضای فطرت و عقل سلیم برخورد خواهد کرد، در نتیجه واکنش شخص مقابل نسبت او طبیعی، خردمندانه و پسندیده خواهد بود.
۶. توجه به فواید اخروی
بهره ها و لذت های اخروی با لذات اندک و زودگذر دنیوی قابل مقایسه نیست. قرآن کریم در آیات گوناگون ثواب ها و پاداش معنوی مومنین و متقین را ذکر کرده است. هنگامی که انسان درباره این اجرهای بهشتی تفکر و تامل می کند به این نتیجه می رسد که در صورت ارتکاب به گناه و بی توجهی به آخرت دچار چه خسارت بزرگی خواهد شد و علاوه بر گرفتاری در عذاب دردناک الهی از چه نعمت های جاودان و لذت بخش بهشتی محروم خواهد بود. تهدید های خداوند به عذاب نسبت به مجرمان، اخطاری است برای بیدار شدن از غفلت و ترک کامل گناه و وعده های الهی به نعمت های بهشتی نسبت به مومنان و تقوا پیشگان و کسانی که خوف از مقامِ ربّ داشتند، چشمه امید به رحمت و مغفرت الهی را در جان آنان می جوشاند و آنان را به سوی بهشت جاوید هدایت می کند.
منابع:
(۱) میزان الحکمه، ج۲، ص۱۳۶.
(۲) غررالحکم، ص۵۳۰، ح۳۰.
(۳) غررالحکم، ص۴۹۹، ح۳۱.
(۴) ترجمه آیه از حجت الاسلام انصاریان.
(۵) میزان الحکمه، ج۵، ص۵۵۹.
