سخن از تأثیر محیط طبیعی بر تربیت دینی «اخلاقی دارای پیشینه دراز است. جاحظ در کتاب البخلاء، درباره بخل اهالی مرو، داستانی را از زبان ثمامه این چنین نقل می کند: در هر شهری خروسی دیدم، دانه برمی چید و جلوی جوجه ها می انداخت، مگر خروس مرو. در آنجا خروسی دیدم که دانه از منقار جوجه می ربود. دریافتم که بخل اهالی مرو جزء ذات آنان و جزء ذات آب آنجاست و به همین جهت، حیوانات آنجا نیز بخیل هستند».(2)
بر اساس برخی از دیدگاه های برنامه درسی، یکی از عناصر دخیل در طراحی برنامه درسی، فضا و مدرسه است. وقتی انسان به تاریخ تعلیم و تربیت در صدر اسلام نظری می اندازد، می بیند که اولین مکان تعلیم و تربیت در اسلام، مسجد، و محور این آموزش، قرآن کریم بوده است و این سیره در زمان ائمه معصومان نیز رایج بوده است. بنابراین، مسجد در واقع کهن ترین دانشگاه اسلامی و پایگاه اساسی ترین تعلیمات در تاریخ آموزش اسلامی بوده است. بدین ترتیب، دیدگاه مزبور تأیید می شود.
با قدری تأمل روشن می شود که مسجد در آن زمان، نقش مراکز یادگیری پیشرفته امروزی را ایفا می کرده است. این شیوه کار انبیا که مساجد را محل یادگیری مسلمانان قرار می دادند، یادآور این نکته کلیدی و مهم است که فضای معنوی و محیط یادگیری ای که روح معنویت در آن حاکم است، از قبیل مسجد، و دیدن جلوه هایی از کارکردهای تربیتی، اخلاقی، جامعه شناختی و روانشناختی اسلام، نقش بسزایی در آشنایی با بایسته های زندگی یک دانش آموز (مسلمان) دارد. بنابراین، نقش محیط و فضا را در تربیت، به طور عام، و در تربیت اخلاقی، به طور خاص، نمی توان منکر شد. فارابی در این زمینه نکته جالبی می گوید. به اعتقاد او، «مدرسه، مکانی اجتماعی، و وسیله ای است برای رسیدن انسان به هدف که همان سعادت است». در مدرسه فارابی سرنوشت همه شاگردان به هم مرتبط است.(3)اگر قصد داریم یکی از تجارب تربیتی فراگیران، تربیت اخلاقی باشد، نباید از نقش مدرسه و آنچه در این فضا می گذرد، غافل بمانیم. فضایی که دانش آموز ابتدایی برای فراگیری نیاز دارد، غیر از فضای مطلوب برای دانش آموزان مقاطع بالاتر تحصیلی است.نتایج پژوهش های انجام شده نیز مطالب گفته شده را تأیید می کند. در تحقیقات انجام شده درباره عوامل مؤثر بر گرایش دانش آموزان به نماز و سایر مسائل عبادی و اعتقادی، به صراحت بر این نکته تأکید شده است که میزان پایبندی عوامل اجرایی، معلمان و مدیران به نماز و رعایت سایر نکات اخلاقی و اعتقادی، در گرایش یا عدم گرایش دانش آموزان به مسائل اعتقادی مؤثر است.
دانش آموزان بسیاری از گرایش ها و ارزشها را از فرهنگ حاکم بر مدرسه می آموزند. منظور از فرهنگ، معارف، گرایش ها و ارزشهای رایج در محیط مدرسه است. مدرسه ای که کادر آن میان دانش آموزان تفاوتی قائل نمی شود، به دانش آموزان برابری ارزش انسانها را می آموزد و آنان را متوجه این نکته می کند که ارزش هر انسانی، در گوهر وجودی او نهفته است، دانش آموزانش به آموزه های دینی رغبت بیشتری نشان خواهند داد. اما معلمی که به انجام وظایف خود در زمان مقرر، اهمیتی نمی دهد، به طور ناخودآگاه، بی تعهدی و بی نظمی را ترویج می کند. همین طور، نوع برخورد و روابط حاکم در مدرسه و کلاس درس، می تواند استبدادی یا آزادمنشانه باشد که هرکدام در رفتار دانش آموزان تأثیرگذار است.
بنابراین، برنامه درسی، ساختار اداری، فیزیکی و ظاهری مدرسه، تعامل معلم با دانش آموزان و نیز تعامل دانش آموزان با یکدیگر در مدرسه، نقشی جدی در تربیت اخلاقی دانش آموزان ایفا می کند؛ حال این تأثیر می تواند در بعد منفی یا بعد مثبت باشد.
در نحوه تأثیرگذاری این مؤلفهها در فرایند تربیت، باید گفت که سه راه اساسی برای انتقال ارزش های اخلاقی در مدارس وجود دارد که عبارت اند از: برنامه درسی رسمی، برنامه درسی پنهان و تعاملات شخصی بین معلمان و دانش آموزان. در مجموع، تمام فعالیت های رسمی و غیررسمی که در مدارس و نهادهای آموزشی انجام می گیرد، خواه ناخواه تأثیر ضمنی خود را بر عقاید، رفتار و نگرش فراگیران می گذارند. از این تأثیرات ضمنی، در برنامه درسی، به برنامه درسی پنهان یا پوچ تعبیر می شود.
منظور از برنامه درسی پنهان و برنامه درسی پوچ یا مغفول این است که دانش آموزان در جریان حضور در نظام آموزشی و شکل گیری دامنه تجربه هایشان، تحت تأثیر این دو برنامه نیز قرار می گیرند. برنامه درسی پنهان از یادگیری هایی حکایت می کند که در چارچوب اجرای برنامه تصریح شده، به دلیل حضور در متن فرهنگ حاکم بر نظام آموزشی دانش آموزان تجربه می کنند. عمدتا این تجارب در قالب مجموعه ای از انتظارها، ارزش ها و اعتقادات تبلور می یابد.؟ بنابراین، اگر قصد داریم یکی از تجارب تربیتی فراگیران، تربیت اخلاقی باشد، نباید از نقش مدرسه و آنچه در این فضا می گذرد، غافل بمانیم. فضایی که دانش آموز ابتدایی برای فراگیری نیاز دارد، غیر از فضای مطلوب برای دانش آموزان مقاطع بالاتر تحصیلی است. فضای آماده شده برای کودک ابتدایی باید بسیار زیبا، جذاب و متناسب با سن او باشد.
بنابراین یک فضای مناسب با رویکرد تربیتی - اخلاقی باید:حاوی مواد و منابعی باشد که ارزش های اخلاقی در آن محترم شمرده شده باشند، معنویت را در دانش آموزان تقویت کند (معنوی کردن) فضای ، فعالیت های گروهی در آن، بر محور ارزشهای مقبول باشد، هرگونه تعاملی در آن باید بر محور دستورات و تعالیم دینی اسلام باشد، محیط یادگیری‌اش با سطح رشد دانش آموزان هماهنگ باشد، فضایی دلسوزانه و سرشار از اعتماد بین شاگردان و معلم باشد؛ به گونه ای که دانش آموز از بیان ایده های خود ترسی نداشته باشد، روح حاکم در آن با فضای مذهبی حاکم در زندگی فراگیر،تطابق و سازگاری داشته باشد، به نیازهای روز دانش آموز بر محور نیازهای فطری اش، توجه داشته باشد، از امکانات هنری در شکل و محتوا بهره برده باشد، در مخاطب تشنگی و طلب ایجاد کند. خلاصه اینکه نباید چنین اندیشید که به منظور تربیت اخلاقی فراگیر و ایجاد ملکه اخلاقی در او، باید از فرصت استفاده کرد و هر مطلبی را به او آموخت، بلکه باید شرایطی فراهم کرد تا فراگیر احساس نیاز کند و با طلب درونی به سمت معارف دینی و اخلاقی روی آورد.
پی‌نوشت:
1. پروین کدیور، روان شناسی تربیتی، ص ۲-۱۳۱.
2. محمد داودی، نقش معلم در تربیت دینی، ص ۹۸.
3. محمد حسین میرزامحمدی، «بررسی آراء و اندیشه های تربیتی فارابی»، دو ماهنامه مصباح، سال ۱۳۸۶، ش ۵۷، ص۱۹
منبع: برنامه درسی وتربیت اخلاقی، حمیدرضا کاظمی، چاپ اول، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی(قدس سره)، قم 1393
