از امام سجاد (علیه السلام) می پرسند: از همه مردم بزرگتر کیست؟ می فرمایند: کسی که در مقابل نفس خودش برای چیز دیگری ارزش قائل نباشد. کسی که برای روح و شخصیت خودش اهمیت قائل است، فضیلتهای عالی اخلاقی و دینی برای او ارزشمند است. وقتی انسان، خود ملکوتی خویش را احساس کند به سوی مبدأ ملکوت اوج می گیرد. هدف از تعلیم و تربیت از دیدگاه اسلام، فراهم کردن شرایط و زمینه هایی برای پرورش این احساس ملکوتی است تا دیگر تن به حقارت و پستی ندهد؛ چرا که: «من گرمت علیه نفسه هانت علیه شهواته ، ومن کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیة ؛ کسی که نفسش بزرگوار باشد تمایلات نفسانی و شهوانی در نظرش پست و کوچک است، و کسی که کرامت نفس دارد هرگز با ارتکاب گناه آن را پست و خوار نمی گرداند».
انسان وقتی به ارزش «خود» پی ببرد و بفهمد که از عالم بالا و با عظمت است، دیگر به خواری و سرشکستگی تن نمی دهد. همه تلاش پیامبران و ائمه معصومین علیهم السلام در این بوده که انسان را با عظمت وجودیش آشنا سازند: «من عرف نفسه فقد عرف ربه؛ کسی که خودش را شناخت خدایش را هم می شناسد».
وقتی کسی کرامت و ارزش نفس خویش را احساس کرد دیگر تن به ذلت و زبونی و آلودگی نمی دهد؛ دروغ نمی گوید، خودبینی و خودمحوری ندارد، غیبت نمی کند، تکبر نمی ورزد، جسارت نمی کند، ظلم و ستم روا نمی دارد.
اگر انسان خود واقعی خویش را پیدا کند دیگر احساس حقارت نمی کند، بلکه احساس عظمت و قدرت و شخصیت می کند و این در پرتو نور الهی و تقرب به منبع عزت حاصل می شود. انسان اگر براساس فطرتش فقط خداوند را در عالم مؤثر بداند رشد می یابد. انسان به طور فطری حقیقت را دوست دارد و طالب حقیقت است و از جهل تنفر دارد و ایثار و گذشت از خود را برای رسیدن به حق دوست می دارد. چون خودش را وابسته به عالم رحمت و فیض احساس می کند و نیکی را دوست دارد و احسان را ارزش می داند و نسبت به انجام آن، احساس ارزشمندی می کند.
از دیدگاه تربیتی اسلام، تمام احساسهای ارزشی و اخلاقی و معنوی پس از ادراک و شناخت خویشتن، در پرتو فیض الهی حاصل می شود. دست یابی به ارزش وجودی و سرمایه هستی در تعلیم و تربیت دینی، دریافت کرامت و احساس ارزشمندی نسبت به سرچشمه عزت است که در رفتار و کردار و اهداف انسان تأثیر می گذارد. اگر انسان خود واقعی خویش را کشف کند، به ارزشهای اخلاقی و عالی دینی رسیده و در مسیر تکامل واقع شده است. تمام فلسفه اخلاقی و تربیتی اسلام بر حول محور خودشناسی و خداشناسی و یافتن عزت نفس در پرتو عزتمندی حقیقی دور می زند. از طرفی رشد شخصیت انسان وابسته به تربیت طبیعت و فطرت در جهت گرایش به حق و مبارزه حقیقی با خواسته های نفسانی و تلاش و عزت و عظمت در تمام شؤون مختلف زندگی را تنها باید از خدا و در نزد خدا یافت و بس.
امام باقر علیه السلام می فرماید: «الیأس عما فی أیدی الناس عز للمؤمنین ؛ یأس و بی نیازی و چشم طمع نداشتن از آنچه در دست مردم است موجب عزت نفس مؤمن است». و قوی آن کسی است که بر هوای نفس خود غالب باشد: «الشدید من غلب نفسه».
على علیه السلام فرمود: «المنیة ولا الدنیة، والتقلل ولا التوسل ؛ مرگ آری، ولی پستی نه، به کم ساختن و قانع بودن، آری ولی دست نیاز پیش دیگران دراز کردن ، هرگز!» سیدالشهداء علیه السلام می فرماید: «الصدق عز والکذب عجز؛ صداقت و راستی از عزت و بزرگواری، و دروغ و دروغگویی از عجز و ناتوانی است». على علیه السلام می فرماید: «الغیبة جهد العاجز؛ غیبت نهایت تلاش افراد ناتوان و ذلیل است» .
امام حسین علیه السلام فرمود: «من اقر بالذل طائعا فلیس منا اهل البیت ؛ هر کس از روی اختیار به خواری و ذلت گردن نهد از ما نیست». از این روایات نتیجه گرفته می شود که قوام و استواری شخصیت انسان در گرو حفظ کرامت و عزت نفس، به دست خود فرد و محیط تعلیم و تربیت اوست. اساس تعلیم و تربیت دینی، بر محور پرورش و تقویت کرامت نفس انسان دور می زند. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «ولقد کرمنا بنی آدم ...؛ کرامت (ذاتی) را به فرزندان آدم ارزانی دادیم. بنابراین، نظام تربیتی جامعه باید تلاش کند تا کرامت ذاتی به کرامت ارزشی تحول یابد . »
منبع: والدین و مربیان مسؤول، رضا فرهادیان، چاپ پنجم، مؤسسه بوستان کتاب، قم 1392
.jpg)
