درآمد
یکی از بحث های مهم در باب جهاد، مربوط به تحلیل آیات مربوطه مبنی بر دفاعی بودن یا ابتدایی بودن جهاد در اندیشه اسلامی می باشد که برای تحقق این هدف، باید به تبیین و واکاوی آیات جهاد پرداخت و درصدد بود، که ماهیت، جایگاه و تفسیر دقیق آیات مربوط را ارائه نمود که این پژوهش درصدد اهتمام به مطلب مذکور است که در ادامه آیات مربوط ذکر شده و تبیین های لازم ارائه می شود:1-آیه 190 سوره بقره به‌وضوح دلالت بر جهاد دفاعی دارد چراکه می‌فرماید: «وَ قاتِلُوا فی سَبیلِ اللَّهِ الَّذینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ»(بقره/190) از کلمه یقاتلونکم می توجه می‌شویم که هجوم از طرف مقابل صورت گرفته و این آیه قرآن درصدد تشویق و تحریک برای جهاد دفاعی است؛ و جنبه تاریخی این آیه ناظر به موردی است که کفار و قبایل قریش از کینه‌توزی و آزار و اذیت مسلمانان دست برنمی‌داشتند و چاره‌ای جز دفاع و مقاومت در برابر آنان وجود نداشت، این آیه جهاد علیه این افراد را بیان می‌کند.[1] بنابراین، امکان تفسیر افراطی گری ازاین‌گونه از آیات امکان ندارد، چون دفاع امری عقلانی است و خلاف اخلاق نیست و هیچ انسان عاقلی، دفاع از جان و مال و ناموس خود را خشونت نمی‌داند بلکه خشونت آن حمله و یورشی است که از طرف مقابل صورت گرفته است.
2-آیه دیگری که دال بر هدف مقدس داشتن جهاد است، آیه 75 سوره مبارکه نساء است که دعوت به جهاد می‌کند و هدف از این نهاد، دفاع و حمایت از مظلومان و مستضعفین می‌داند و در این مورد می‌فرماید «وَ ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصیراً»(نساء/75) که طبق این آیه، هدف از جهاد را خارج کردن مظلومان از زیر یوغ ستم ستمگران و مستکبران می‌داند.[2] پس درنتیجه در تحلیل این آیه هم باید بیان کرد که دفاع از مظلومان و ستم دیدگان، نه‌تنها خشونت و ظلم نیست، بلکه بهترین عمل اخلاقی و انسانی که یک مسلمان می‌تواند انجام دهد این است که جان خود را برای حمایت و کمک به مظلوم درخطر بیندازد و این‌یکی از زیبایی‌های دین و جهاد است چه برسد به اینکه این‌گونه از رفتارها را خشونت و افراطی‌گری تفسیر و معرفی کنیم.
3-از آیات دیگری که از مصادیق حمایت از مظلوم و ستم دیده است و هدف از جهاد را برقراری عدالت و انصاف می‌داند، آیه 9 سوره مبارکه حجرات است می‌فرماید «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى فَقاتِلُوا الَّتی تَبْغی حَتَّى تَفیءَ إِلى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ»(حجرات/9)امر به جهاد در این آیه، این‌گونه است که دو گروه که باهم به مخاصمه می‌پردازند، مسلمانان را دعوت می‌کند که بین آن‌ها صلح برقرار کنند و در ادامه می‌فرماید اگر یکی از این دو گروه علیه دیگری به‌ناحق دست به ستم و تجاوز زد، پس بر مسلمانان لازم است که نسبت به گروهی که تحت ستم واقع‌شده قیام کنند و علیه گروه ستمگر وارد جهاد شوند که هدف از این جهاد کمک به مظلوم و یاری‌کردن به ستم دیده است. این آیه نشان می‌دهد که جهاد مسلمانان اختصاص به کفار ندارد بلکه اساس عدالت‌گستری اسلام اقتضا می‌کند که با ظلم ظالم و ستمگر مقابله شود.[3] ولو اینکه ظالم مسلمان باشد یا خود را مسلمان معرفی کرده باشد.
4-آیه‌ی دیگری که از آن می‌توان دفاعی بودن برخی جهادها را برداشت کرد، آیه 8 سوره مبارکه ممتحنه است که می‌فرماید «لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ »(ممتحنه/8) در این آیه خداوند جهاد را در مقابل کسانی که تجاوز نموده‌اند و حقی را ضایع کرده‌اند را جایز و صحیح می‌داند و از آن منع نمی‌کند و این آیه‌ای دیگری است که دلالت بر حق طلبانه بودن جهاد را دارد.
5-دو آیه‌ی دیگر که امر به جهاد می‌کند و مسلمانان را به جهاد دعوت می‌کند: «وَ قاتلوا فی سَبیلِ اللَّهِ الَّذینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ »( بقره/190) و همچنین آیه مبارکه «وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکینَ کَافَّةً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ»(توبه/36) که از ادبیات این دو آیه متوجه می‌شویم که امر به جهاد در مقابل هجوم و حمله‌ی طرف مقابل است و این هم آیات دیگری است بر دعوت به جهاد دفاعی. پس نتیجه‌ی تبیین ماهیت جهاد و آیاتی که در این زمینه وجود داشت این است که جهاد دفاعی عملی طبیعی و عقلانی است و هیچ دلالتی بر خشونت و ضد اخلاقیات ندارد، از طرف دیگر جهاد ابتدایی نیز اغراض و اهداف گوناگون دارد، مانند دفاع از مظلوم، یاری ستم دیدگان، حمایت از گروه ضعیف، مبارزه با مستکبرینی که حقوق انسان‌ها را پایمال می‌کنند و دیگر اهداف انسانی و اخلاقی که هر نظام اخلاقی صحیحی به این‌گونه حمایت‌ها امر می‌کند و ضروری می‌داند. پس نه جهاد دفاعی و نه جهاد ابتدایی و نه آیات قرآن در مورد این دو جهاد، هیچ دلالتی بر خشونت و افراط و ظلم ندارد. فلذا این جهادی که به نام استکبارستیزی و پیروی از اسلام توسط گروه‌هایی مانند داعش و القاعده معرفی می‌شود، در حقیقت یک خط انحرافی از مفهوم جهاد می‌باشد.
برای تبیین بیشتر مطلب، بعد از تبیین و تحلیل آیات جهاد، لازم است به دیدگاه های متفکران اسلامی در این مورد اشاره شود که جدی ترین تبیین در این مورد، از علامه شیخ محمد جواد بلاغی می باشد که می فرمایند: «فکانت حروبه باجمعها دفاعاً لعدوان المشرکین الظاّلمین عن التوحید و شریعة الاصلاح و المسلمین» [4]، که تصریح می کند که تمام جنگ های اسلام، برای دفاع و به انگیزیه دفاع بوده است و در بین اهل سنت نیز اندیشه دفاعی بودن جهاد، جایگاه ویژه ای دارد و در این موضوع صاحب تفسیر المنار می فرماید: «فقتال النبی(صلى الله علیه وسلم) کله کان مدافعة عن الحق وأهله وحمایة لدعوة الحق» [5]؛ که اظهار می دارد که تمام جنگ های پیامبر برای دفاع از حقیقت و اهل حقیقت و دعوت به آن بوده است.
و در نهایت باید بیان کرد همانطور که آیات قرآن، جنگ دفاعی را تجویز کرده اند نه جهاد ابتدایی را و با توجه به این که اولین کسی که به این آیات عمل کرده است، شخص پیامبر(ص) بوده است، لذا جنگ های آن حضرت نیز دفاعی بوده است[6]. نکته ی مهم دیگری که در این زمینه باید بیان کرد این است که از این تبیین و تفکیک جهاد ابتدایی و دفاعی روشن می شود که بین جهاد و تروریسم، فاصله ی فراوانی وجود دارد[7] و آن چه که در اندیشه شیعی به نام جهاد تلقی می شود، با تروریسم و مصادیق آن تفاوت بسیاری دارد.
پی نوشت ها:
[1] جهاد در آیات قرآن، آیت الله حسین نوری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
[2] جهاد در آیات قرآن، آیت الله حسین نوری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
[3] جهاد در آیات قرآن، آیت الله حسین نوری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
[4] محمدجواد البلاغی، الرحلة المدرسیّة والمدرسة السیّارة فی نهج الهدى، ج 1 (کربلا: موسسه اعلمی کربلا، بی تا)، ص212.
[5] محمد بن علی رضا رشید رضا، تفسیر المنار، ج 12 (بی جا: الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۰)، ج 2، ص173.
[6] نعمت‌الله صالحی نجف آبادی، جهاد در اسلام (تهران: نشر نی، ۱۳۸۲)، ص34.
[7] محمدحسین جمشیدی و کوثر طوسی، جهاد یا تروریسم : پژوهشی کلامی و فقهی در مکتب امامیه، دانشگاه امام صادق(ع) (تهران: دانشگاه امام صادق( ع)، انتشارات، ۱۳۹۷)، ص28.
