اماکن مقدس و دیدنی شهر قم
از آن جا که شهر مقدس قم از شهرهای قدیمی و تاریخی و مذهبی میباشد از اماکن و بناهای مقدس و تاریخی بسیاری برخوردار است که این اماکن را به پنج دسته تقسیمبندی کرده و آنها را به طور خلاصه معرفی میکنیم.1. امامزادگان و مقبرههای تاریخی و دیدنی؛
2. مدارس علمی و قدیمی؛
3. مساجد بزرگ و معروف؛
4. آرامگاهها و مقبرههای بزرگان علمی و حکومتی؛
5. محلات و خانههای قدیمی؛
1. امامزادگان و زیارتگاهها
آستان مقدس حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ
مجموعه حرم حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ دختر بلافصل امام موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ ، در مرکز شهر قم یکی از بزرگترین و ارزشمندترین آثار معماری اسلامی ایرانی است که یادگارهای گرانبهایی از قرون مختلف را در بر دارد.امام زاده اسماعیل
این امامزاده از زیارتگاههای قدیمی استان قم است که در دامنه کوه بیدقان در 18 کیلومتری قم واقع شده است. در این بقعه، سه تن به اسامی شاهزاده اسماعیل و فرزندش حمزه ـ از اولاد علی بن جعفر عریض ـ و شاهزاده محمد ـ از اولاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ ـ مدفوناند. این امامزاده از بناهای تاریخی قم و دارای درهای نفیس و کاشیهای عالی و صندوقی منبت بر روی مرقد است. این بنا مشتمل بر بقعه گنبدی، رواق، صحن و مسجد است و بنای آن از ابنیه قرن هفتم هجری است.امام زاده موسی مبرقع
این امامزاده فرزند امام محمد تقی ـ علیه السّلام ـ جد سادات رضوی است. ایشان اولین کسی از سادات رضوی است که در سال 256 هـ . ق در قم اقامت گزیده است. موسی مبرقع در 296 هـ . ق از دنیا رفت و در مکانی که اکنون مزار اوست دفن شد و در کنارش یکی از فرزندانش به نام شاهزاده احمد فرزند محمد بن موسی مدفون گردید.امام زاده شاه حمزه
این امام زاده از فرزندان موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ و برادر امام رضا ـ علیه السّلام ـ است. این امام زاده که در میدان کهنه قم واقع شده مورد احترام ویژه مردم است.امام زاده علی بن جعفر
این امامزاده مشهور به «دربهشت» میباشد که گنبد آن متعلق به اوایل قرن هشتم هـ .ق است که در دوران قاجار ایوان و بیوتاتی بر آن اضافه گردیده است.امام زاده سید سربخش
این امامزاده در خیابان آذر مقابل چهل اختران قرار گرفته و شخص مدفون در آن از نوادگان امام جعفر صادق ـ علیه السّلام ـ میباشد. بر اساس نوشته گچ بری پایانی کتیبه، تاریخ احداث بنا، محرم الحرام 774 هـ .ق ثبت شده است.امام زاده احمد بن اسحاق
این بنا در میدان کهنه قم یا میدان زکریا بن آدم در جوار امامزاده شاه حمزه قرار گرفته و مدفون در آن، احمد بن اسحاق عسکری از نوادگان امام هفتم ـ علیه السّلام ـ است. حرم اصلی امامزاده از بناهای باستانی قبل از صفویه است که به دستور شاه طهماسب تعمیر و تزئین شده است.امام زاده ابو العباس احمد
این آرامگاه در مجاورت امامزاده دربهشت قم واقع شده است و از آثار قرن هشتم هجری است و درباره شخصیت مدفون در آن نقل شده که از سادات حسنی سجادی بوده و جدش، ابوالفضل حسین، از صحابه امام عسکری ـ علیه السّلام ـ است.امام زاده باوره
این آرامگاه در مزرعه باوره، در 6 کیلومتری روستای فردو از توابع قهستان واقع شده است. در این آرامگاه دو امامزاده به نامهای شاهزاده محمد و حسین، حلیمه خاتون و زینب خاتون از احفاد امام موسی کاظم ـ علیه السّلام ـ مدفوناند.امام زاده حلیمه خاتون
این آرامگاه در روستای لنجرود و در 12 کیلومتری جنوب شهر قم واقع شده است. امامزاده مدفون در این بقعه را از احفاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ ذکر کردهاند.امام زاده سکینه خاتون
در 30 کیلومتری شرق قم و نزدیک روستای زالون آباد، آرامگاه سیده سکینه خاتون از احفاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ واقع شده است. که از آثار قبل از صفوی یا دوره آغازین صفوی میباشد.امام زاده سلطان محمود
این امامزاده در جهت شمال غربی روستای صرم درجنوب قم واقع شده و مدفون در آن سه تن به اسامی سلطان محمود، شاهزاده سلیمان از احفاد امام سجاد ـ علیه السّلام ـ و یک زن به نام ستی زینب از احفاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ است.امام زاده سلیمان
این آرامگاه در 26 کیلومتری جنوب شرقی قم واقع شده است. به نظر میرسد بنای اولیه امامزاده به دوره ایلخانی مربوط باشد. امامزاده مدفون از سادات حسینی سجادی است.امام زاده شاه ابراهیم
این بنا در 24 کیلومتری قم واقع شده و بنای کنونی آن مزاری از دوره صفویه است.امام زاه شاهزاده ابو احمد
این بنا در بیرون دروازه ری در شمال شرقی قم واقع شده و مدفون آن ابواحمد محمد بن حنفیه از احفاد علی ـ علیه السّلام ـ است. این بنا از آثار بسیار قدیمی شهر قم است که در سال 932 هـ .ق تجدید بنا شده است.امام زاده شاهزاده احمد و علی حارث
این بنا در شرق شهر قم ـ در خاکفرج ـ واقع شده که در آن دوقبر مشهود است که بر روی یکی از آنها لوحی قرار دارد و به نام حارث ثبت شده بود و اینک در موزه ملی نگهداری میشود و به قرن هفتم هجری تعلق دارد.امام زاده شاهزاده جعفر غریب
این آرامگاه در 6 کیلومتری شهر قم واقع شده و مدفون در آن یکی از نوادگان امام کاظم ـ علیه السّلام ـ میباشد.و امامزادههای دیگر مانند
شاهزاده جعفر از فرزندان امام کاظم ـ علیه السّلام ـ ، امامزاده زکریا، امامزاده سید علی، امامزاده طاهر در 30 کیلومتری شمال غربی قم، امامزاده عباس از اولاد امام موسی کاظم ـ علیه السّلام ـ ، امامزاده عباس، هفت امامزاده، که مدفن هفت امامزاده به نامهای عباس، ابراهیم، صالح، فیروز، حسن، جعفر،ابوالقاسم اسماعیل، از احفاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ اند. امامزاده محسن، امامزاده صفورا از اولاد علی ـ علیه السّلام ـ ، امامزاده عبدالله از نوادگان امام سجاد ـ علیه السّلام ـ ، امامزاده فاضل، امامزاده معصومه و... در قم و اطراف آن مدفون هستند. که جمعاً به 41 امامزاده میرسد، که بزرگترین و معتبرترین و پررونقترین آنها آستانه مقدس حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ دختر امام موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ، در مرکز شهر با ارزشمندترین معماری اسلامی ایران میباشد.2. مدارس علمی و قدیمی
شهر قم از دیرزمان، یکی از مراکز مهم تشیع بوده و دانشمندان بزرگی همچون صدوق (ابن بابویه) و علمای دیگر از این شهر برخاستهاند.در سال 1340 هـ .ق مرحوم شیخ عبدالکریم حائری حوزه علمیه را از نو سازماندهی کرد. اکنون نیز حوزه علمیه، زیر نظر آیات عظام و حجج اسلام و استادان عالی مقام، دائر است و از نقاط مختلف و کشورهای مجاور، طلاب علوم دینی در این شهر مقدس حضور یافته و کسب فیض مینمایند. اهم مدارس علمی و دینی استان قم عبارت است از:
مدرسه فیضیه
مدرسه فیضیه یکی از پرآوازهترین مدارس علوم دینی درجهان است این مدرسه از نیمه نخستین قرن سیزدهم هجری قمری جایگزین بنای مدرسه آستانه شد.مدرسه غیاثیه (پامنار)
این مدرسه در نزدیک میدان کهنه شهر که نام آن به همین شکل در کتابها و اسناد دوره‌صفوی و قاجار به تکرار دیده میشود، واقع گردیده که اکنون در خیابان آذر واقع شده است. بنای مدرسه غیاثیه به نیمه نخستین قرن نهم و سال 830 هـ .ق مربوط میشود. مؤلف گنجینه آثار قم از این مدرسه به نام شرفیه یاد میکند که شرف الدین وزیر آن را بنا کرده است.مدرسه جهانگیر خان
این مدرسه در جانب شرقی شهر قم ـ نزدیک دروازه ری سابق ـ و در مرکز محله مسجد جامع قرار دارد. این مدرسه از مدارس دوره صفوی قم است که در دوره ناصری به سال 1278 هـ .ق به وسیله میرزا نصر الله خان مستوفی گرگانی تعمیر و مرمت یافت و پس از آن به نام مدرسه ناصری نیز یاد میشد که در عین کوچکی از مدارس معروف قدیمی قم بود. و اکثر فضلای سابق قم از تربیت یافتگان این مدرسه بودند. به اعتقاد اهل فن، مدرسه جهانگیر خان از نظر نقشه چند ضلعی و سردر زیبا، از مدارس منحصر به فرد ایران است.مدرسه رضویه
بنا به روایت تاریخی، بنای مدرسه رضویه منزل استراحت امام هشتم شیعیان در راه رفتن به مرو بود. محل مجاور این مدرسه دینی به محله شاه خراسان معروف است.مدرسه ستیه
بنا به روایت تاریخی، بنای مدرسه ستیه جایگاه عبادت حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ در زمان توقّف ایشان در قم بوده است. این بنا در حال حاضر با طرزی جالب، از آینهکاریها در وسط، همراه با حجرات و مسجد در محله میدان میر شهر قم خودنمایی میکند.غیر از این مدارس قدیمی در سالهای اخیر مخصوصاً با پیروزی انقلاب اسلامی ایران مدارس جدید و باشکوهی بنا شد که از مهمترین آنها میتوان به مدرسه آیت الله گلپایگانی، مدرسه معصومیه، مدرسه دار الشفاء، امام خمینی، حجتیه، حقانی و... اشاره کرد.
3. مساجد بزرگ و معروف قم
مسجد مقدس جمکران
این مسجد در 6 کیلومتری جنوب شرقی شهر قم(جاده قم ـ کاشان) واقع شده و همواره پذیرای زائرینی از نقاط مختلف ایران و سایر کشورهاست.مسجد امام حسن مجتبی ـ علیه السّلام ـ
این مسجد بر اساس یک روایت تاریخی به اراده و اشاره حضرت امام زمان (عج) ساخته شده است.این مسجد را در مسیر تهران ـ قم و در محلی که سابقاً بیابان خارج از شهر بود. مرحوم حاج یدالله رجبیان از اخیار قم به نام مسجد امام حسن مجتبی بنا کرده است قدمت این مسجد به سال 1381 هـ .ق مطابق سال 1340 شمسی است.
مسجد جامع
اسکلت اصلی گنبد خانه متوازن آن، به نیمه نخستین قرن ششم هجری قمری تعلق دارد. این مسجد پس از مسجد جامع عتیق قم قدیمیترین مسجد استان قم است.مسجد امام حسن عسکری ـ علیه السّلام ـ (جامع عتیق)
این مسجد در خیابان آستانه واقع شده است. اصل بنا به قرن سوّم هجری مربوط است، ولی اکنون از اصل بنا اثری نیست و بنای حاضر تجدید بنای آن مسجد قدیمی است. مسجد امام حسن عسکری ـ علیه السّلام ـ قدیمیترین مسجد استان قم است و از اهمیت روحانی و ویژگیهای معماری خاص برخوردار میباشد.این مسجد به مسجد جامع عتیق قم نیز معروف است.
مسجد اعظم
مسجد اعظم در جبهه غربی آستانه مقدسه حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ به سعی و اهتمام آیت الله بروجردی در سال 1374 هـ .ق توسط استاد «حسین بن محمد معمار» معروف به استاد لرزاده بنا گردید. این مسجد به جهت بزرگی و عظمت، مسجد اعظم نام گرفته است.مسجد فاطمیه
این مسجد هم از مساجد معروف قم میباشد که در نزدیکی گذرخان به همت یک خانم خیرخواه به نام بانو همایون رخداد، بنا گردیده است. در حال حاضر در این مسجد علاوه بر اقامه نماز، تدریس علوم دینی نیز صورت میگیرد.مسجد پنجه علی
این بنا در محلهای به همین نام واقع شده و به جهت وجود قطعه سنگی که تصویر دستی بر آن حک شده، به این نام خوانده شده است.مسجد صرم
این بنا در روستای صرم در 26 کیلومتری جنوب شرقی قم واقع شده و از آثار دوره صفوی است. این بنا در طی سالهای 1061 و 1062 هـ .ق توسط شخصی به نام حاجی صومی، بنا گردیده است.4. آرامگاههای تاریخی استان قم
آرامگاه فتحعلی شاه
مقبره فتحعلی شاه در قسمت شمالی صحن شمالی آستان حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ قرار دارد و از آثار بیگم صفوی است. این مقبره در زمان حیات فتحعلی شاه به دستور خود وی (سال 1245) تعمیر و تزیین شد.آرامگاه محمد شاه
در ضلع غربی حرم حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ در ورودی مسجد بالاسر واقع شده است.مقبره مهد علیا
مهد علیا زوجه سلطان محمد خدابنده صفوی و مادر شاه عباس اوّل بود که با قدرت تمام در اداره امور اهتمام میورزید. این مقبره در جهت غربی و عقب گور محمد شاه قرار گرفته است.آرامگاه مستوفی
این آرامگاه به پدر مستوفی الممالک ـ از رجال مشهور عهد قاجار ـ تعلق دارد که در ضلع شمال شرقی صحن عتیق قرار گرفته است.آرامگاه شاه عباس دوّم
این مقبره در جنوب غربی حرم واقع شده است.آرامگاه شاه سلیمان و شاه صفی
این آرامگاهها در محل موزه سابق (مسجد شهید مطهری فعلی) آستانه قرار گرفته است.آرامگاه علی بن بابویه قمی (متوفای 329 هـ .ق)
این ارامگاه در کنار شرقی قبرستان قدیمی بابلان و هم اکنون در شرق خیابان ارم واقع شده است.مقبره خواجه اصیل الدین
این مقبره جزء مقابر گنبد سبز واقع در خیابان چهارمردان میباشدکه از بنای بزرگ خاندان صفی میباشد.و آرامگاههای بزرگان چون آخوند ملا مهدی عراقی، میرزا حسن کاشفی، آیت الله سید صدرالدین، محمد تقی خوانساری، بروجردی، مرتضی مطهری، اراکی، علامه طباطبایی، و پروین اعتصامی را میتوان نام برد.
5. محلات و خانههای تاریخی و دینی
از محلات و بناهای قدیمی و تاریخی قم میتوان به خانه حاج قلی خان، خانه حضرت امام خمینی، ملاصدرا در کهک، و از محلات، محله آستانه، محله قدیمی عشقعلی، چهارمردان، سیدان، سنگ بند، موسیان، اسحاقیه، و ... اشاره نمود.از دیگر آثار تاریخی و دیدنی میتوان به کاروانسراهای قدیمی، ساختمان هشتی، سرو پانصد ساله و دریاچه نمک اشاره نمود.
منبع: مرکز مطالعات شیعه
