از ویژگیهای آموزنده در سیره رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) است که هر گاه قصد داشت مدینه را ترک کند- هر چند برای مدتی کوتاه - یک نفر را به عنوان جانشین نصب می فرمود. تعیین وظیفه هر یک از کارگزاران نیز یکی از مصادیق نظم و مدیریت است . امام علی (علیه السلام) می فرماید: واجعل لکل انسان من خدمک عملا تاخذه به ؛ برای هر یک از زیر دستانت و کارکنانت ، کاری تعیین کن تا او را نسبت به آن کار مواخذه و باز پرسی کنی. از دیگر مصادیق نظم مدیریتی، حفظ عدالت است ؛ چنان که امام علی (علیه السلام) در این باره می فرماید: العدل نظام الأمره ؛ دادگستری ، سبب نظم و سامان فرمانروایی است. و از مصادیق دیگر نظم در مدیریت ، آزمودن کارگزار است پیش از آن که به او کاری واگذار شود. امام علی (علیه السلام) می فرماید: الطمانیة الى کل احد قبل الاختبار من قصور العقل ؛ اطمینان به هر کس ، پیش از آزمودن ، کوته فکری است .دیگر از مصادیق مهم نظم در مدیریت ، این است که مسئولیتها را به اهل آن واگذاریم ، قرآن می فرماید:ان الله یامرکم ان تودوا الأمانات إلى أهلها خدا به شما امر می کند که امانت را به صاحبش باز دهید. مراد، تنها امانت مصطلح نیست ، بلکه مسئولیتهای اجتماعی و حکومتی را نیز در بر می گیرد.
از نکات مهم در نظم اداری ، گماشتن ناظر و بازرس است . در سخنان علی (علیه السلام) در این باره می خوانیم :ثم تفقد أعمالهم ، وابعث العیون من اهل الصدق و الوفاء علیهم فان تعاهدک فی السر لامورهم حدودة لهم على استعمال الأمانة و الرفق بالرعیة ؛ پس در کارهایشان ، کاوش و رسیدگی کن و بازرس های راستکار و وفادار بر آنان بگمار، زیرا، بازرسی پنهانی تو از کار آنان ، باعث امانت داری و مدارا و نرمی آنان با مردم می گردد. بی نظمی مدیران و کارگزارانی که با ارباب رجوع سر و کار دارند و آنان را با وعده های امروز و فردا، سرگردان و در نتیجه ، نسبت به نظام حکومتی بدبین و ناراضی می سازند، بسیار زیانبار است . سخنان سودمند پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم ) سندی گویا بر این حقیقت است :ویل لتجار امتی من لا، الله و بلى ، و الله و ویل لصناع امتی من الیوم و غدا؛ وای بر تاجران امت من که به خداوند سبحان سوگند یاد می کنند و (تجارت آمیخته با مجادله دارند) و وای به صنعتگران امت من که امروز و فردا می کنند، کارها را به تاخیر انداخته ، مردم را سرگردان و خسته و ناراضی می کنند. این تهدید و توبیخ ، هر کارگر یا کارگزاری را که کارهای مردم را بر عهده دارد، موظف می سازد که نظم در کار را رعایت کند و بی موقع وعده ندهد و از هنگام مقرر نیز نگذرد. همان طور که یک مسلمان متعهد، باید مال مردم را از تباهی حفظ کند، موظف است وقت مردم را نیز از تباهی حفظ کند، و چنان که او باید کارگزاری امین در مال باشد، لازم است کارمندی امین در وقت نیز باشد.
حضرت امیر المومنین (علیه السلام ) فرموده است :ان الله تبارک و تعالى یحب المحترف الامین ؛ خداوند سبحان ، هر پیشه ور امین را دوست می دارد. از حدیث بالا می توان دریافت که تنها وفای به امانت در مال ، ارجمند نیست ، بلکه رعایت امانت در همه چیز، اعم از خون و مال و آبرو و دیگر حقوق ، مانند وقت و عمر نیز ارجمند و بایسته است . دستوری ویژه درباره ، رعایت نظم در عهدنامه مالک اشتر به چشم می خورد که چنین است :وامض لکل یوم عمله فان لکل یوم ما فیه ! واجعل لنفسک فیما بینک و بین الله افضل تلک المواقیت و اجزل تلک الاقسام و ان کانت کلها لله اذا صلحت فیها النیة وسلمت منها الرعیة ؛ کار هر روز را در همان روز انجام ده ، زیرا هر روز، کاری مخصوص به خود دارد. باید بهترین اوقات و بهترین ساعات عمرت را برای خلوت با خدا قرار دهی هر چند همه آن وقت ها از آن خدا است اگر نیت و قصد در آن ، شایسته و رعیت از آن در آسایش باشد. آنگاه در تنظیم زمان برنامه می فرماید که بهترین فرصت و مهمترین برنامه‌ها را برای تحکیم ارتباط خود با خداوند سبحان برگزین . گر چه همه کارها و برنامه ها در صورتی که با خلوص نیت همراه گردد و سلامت امت اسلامی در آن ملحوظ باشد، برای خداوند است ، ولی برنامه پرستش و محاسبه نفس و مناجات و نیایش را آن چنان تنظیم کن که بهترین وقت و گرانبهاترین فرصت و بیشترین کار برایش صرف شود. در این جا حضرت على (علیه السلام ) ضمن دستور نظم اداری به کارگزاران حکومت خود، دستور نظم عبادی را نیز صادر می فرماید. آنچه در کلام امام علی (علیه السلام) ویژه نظم و رعایت برنامه صحیح است ، چیزی است که حضرت در نامه ای به کمیل بن زیاد نخعی مرقوم فرموده است :ان تضییع المرء ماولی و تکلفه ماکفى لعجز حاضر و رای متبر؛ ضایع کردن آدمی آن چه را بر عهده دارد و عهده دار شدن وی، کاری را که دیگری باید انجام دهد، ناتوانی ای است آشکار و اندیشه ای است تباه و نابه کار برای رعایت نظم ، باید از ورود به هر کاری پیش از موقع مناسب ، خودداری کرد و با فرارسیدن فرصت مناسب ، بدان پرداخت . در این باره بیان حضرت امیر مومنان (علیه السلام) چنین است دو مجتنى الثمرة لغیر وقت ایناعها کالزارع بغیر ارضه ؛ آن که میوه را در غیر وقت رسیدن بچیند، مانند کسی است که در زمین غیر زراعت کند.
منبع: اصول ومبانی مدیریت در اسلام، مهرداد حسن زاده و عبد العظیم عزیزخانی، انتشارات هنر آبی، چاپ اول، تهران، 1390
