مؤلف کنزالعمال، روایتی بدین مضمون آورده که:جماعتی از قبیله «بنی عامر» به محضر پیامبر وارد شدند و شروع به مداحی و ستایش آن حضرت کردند. پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) به آنان فرمود: «سخن خود را بگویید، ولی مواظب باشید که شیطان شما را به زیاده روی در کلام وادار نسازد». حضرت با این سخن حکیمانه، گوشزد می کند که هرگاه زبان را به حال خود واگذارید، بیم آن می رود که از حد خود تجاوز کند و زیاده بر آنچه شایسته است، بگوید. در عین حال، به پیروان خود هشدار میدهد که حتی درباره شخصیتی چون پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم نیز از ستایش و چاپلوسی بپرهیزند. جمعی در مقابل امیر المؤمنین علی علیه السلام به مدح و ثنا پرداختند، امام دست ها را به دعا برداشت و فرمود: خدایا تو به حال من از خودم داناتری و من خودم را بهتر از دیگران می شناسم. خدایا توفیقی به من بده که بهتر از آن باشم که می پندارند و لغزش هایی را که از من نمی دانند، بر من ببخشای! نقل است مولای متقیان علی علیه السلام به چاپلوسان فرمود: «از من تعریف و تمجید نکنید؛ چون یا دروغ می گویید (که در این صورت گناه مرتکب شده اید) یا راست می گویید؛ که من تنها در حد توان و وظیفه ام کار انجام داده ام و نیازی به تعریف و تمجید ندارم». ایشان رو به مدیران خود می فرماید: «زنهار. انتخاب رازدارانت را تنها بر اساس خوش بینی و اطمینان به آنان قرار مده؛ زیرا برخی از اطرافیان با چاپلوسی و خوش خدمتی می کوشند خود را نزد فرمانداران، با تدبیر و وارسته و کاردان جا کنند. پس تو اراده و دلخواهت را تنها محک و معیار سنجش آنان قرار مده؛ چون در پس این چهره ها از درستی و امانت خبری نیست و دیری نمی پاید که می بینی، رفتار و کردارشان با بندگان خدا با ددان درنده یکی است».
انگیزه‌های چاپلوسی چیست؟ با کندوکاو درباره پدیده تملق و علل بروز آن در جوامع، در می یابیم که در آن جوامع، فردیت رشد نکرده و افراد هویت خود را هضم شدن در جمع یا اشخاص بزرگ می جویند. در جامعه‌ای که راههای دست یابی به امکانات و منزلت اجتماعی بسته باشد و تمرکز قدرت در دست گروهی خاص، و تصاحب جایگاه ها و منصب های اجتماعی تناسبی با شایستگی افراد نداشته باشد، یکی از ابزارهایی که برای رهایی از این تبعیض پدید می آید، تملق است؛ راهی کوتاه و بدون هزینه برای رسیدن به خواسته هایی که شایستگی و زحمت و کوشش نمی خواهد . مناسب ترین روش برای مبارزه با رفتارهای تملق آمیز چیست ؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در نکوهش چاپلوسی و مدح بی جا می فرماید: أحثوا التراب على وجوه المداحین؛ به صورت چاپلوسان و مدحان خاک بپاشید . یکی از بهترین و مناسب ترین روشهای برطرف سازی رفتارهای تملق آمیز، اعتنا نکردن و پاسخ مثبت ندادن به رفتار چاپلوسان است که در حیطه روان شناسی، «خاموشی» نامیده می شود. بدین ترتیب، این گونه افراد، روش به ظاهر کارآمد خود را غیر مؤثر و تحقیر آمیز می یابند و به اجبار، با تجدیدنظر در شخصیت خود، سعی خواهند کرد رفتارهای مناسبی را جایگزین رفتار پیشین خود کنند. در مقابل، توجه و نیز پاسخ دهی مثبت به رفتارهای مناسب و اصلاح شده این گونه افراد، روش مکمل برای تکنیک خاموشی است و این تکنیک، در اصطلاح روان شناسان «تقویت مثبت» نام دارد. بدون تردید، رشد و ترویج فرهنگ چاپلوسی و چاپلوس پروری در هر سازمان، سبب آلودگی فرهنگی و اخلاقی محیط کاری می شود و به مرور، افراد غیر کارآمد سرپرستی امور را به دست می گیرند که کاهش ارتباط افراد سالم و کاردان و نیز پایین آمدن بهره وری در نتیجه فرو پاشی سازمان را منجر خواهد شد. هیچ فرد چاپلوسی جرات تملق گویی و دگر فریبی به خود راه نخواهد داد، مگر آنکه اطرافین ضعیف النفس و چاپلوس پرور، برای ارضای حقارتهای ذاتی خود، از او حمایت کنند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرمایند: لو مشی رجل إلى رجل بسکین میرهف، کان خیرا له من أن یشی علیه فی وجهه. اگر مردی با کارد برنده و تیزی به سراغ مردی بروند، برای او بهتر است از اینکه در پیش رویش، مدحش را بگوید.
در پایان این سخن، لازم است بار دیگر بر خطرات افراد بی عرضه، چاپلوس و متملق تأکید شود که از نقطه ضعف های مدیران و از غریزه حب ذات و خودخواهی و خودپسندی آنها سوء استفاده کرده و آنها را با دروغهای گوناگون به خود مجذوب و از دیگران بیگانه می کنند و پرده ای بر چشم و گوش مدیران می افکنند و عقل آنها را می دزدند و حس تشخیص آنها را به غارت می برند. آنها بلایی هستند همانند صاعقه و زلزله ویرانگر .!چاپلوسی توسط اندیشمندان نیز طرد شده است. ویلیام شکسپیر چاپلوسی را خوراک ابلهان می داند و نیچه معتقد است انسان ممکن است در برابر یک فضیلت چاپلوس و متملق باشد. کارنگی نیز معتقد است فرد چاپلوس هم گوینده را فاسد میکند و هم شنونده را. امام على علیه السلام در رابطه با چاپلوسی می فرماید: ١- ستودن بیش از آنچه که سزاوار است نوعی چاپلوسی وکمتر از آن درماندگی یا حسادت است. ۲- چه بسا کسانی که با ستایش دیگران فریب خوردند. ۳- ستایش بی اندازه، تملق گویی و خودپسندی می آورد و انسان را به سرکشی وا می دارد .
منبع: اصول ومبانی مدیریت در اسلام، مهرداد حسن زاده و عبد العظیم عزیزخانی، انتشارات هنر آبی، چاپ اول، تهران، 1390
