شهرهاي زيرزميني هنر معماري اجداد ايراني
نويسنده : مهندس حسين رحمتيان
کارشناس مديريت جهانگردي
کارشناس مديريت جهانگردي
آنچه به نام شهرهاي زيرزميني در جهان معروف هستند در واقع ساختارهاي متراکم و پيچيده و گسترده اي چون دالان هاي باريک تو در تو و اتاق هايي با ابعاد کوچک است .
در بعضي از اين شهرها علاوه بر موارد فوق معبد و محل تدفين در دل زمين ايجاد شده است .
شهرهاي زيرزميني که جنبه ي پناهگاهي دارند به دو شکل ايجاد شده اند يا در بيرون از شهرها و در دل تپه هاي طبيعي و يا در زير شهرهاي مسکوني تا عمق حتي 50 متري از سطح زمين ايجاد شده اند . فلسفه وجودي اين شهرها ، ضعف امکانات دفاعي چون قرار گرفتن در يک موقعيت طبيعي خاص ( دشت ) ، نبود برج و بارويي محکم ، تعداد کم جمعيت و زندگي کشاورزي بوده است . وسعت اين شهرها در زير زمين به علت حفاظت از جان و مال در مواقع ناامني زياد بوده و در دو سطح افقي و عمودي گسترش يافته اند .
شهر زيرزميني نوش آباد شهري سه طبقه است که طبقه ي اول آن در عمق 3 متري و طبقه ي سوم آن در عمق 16 متري از سطح زمين ساخته شده است . تمام فضاهاي آن به وسيله ي حفاري هاي ظريف و دقيق در زيرزمين ايجاد شده و شامل دالان هايي با ارتفاع 180 و در برخي نقاط 90 سانتي متر با عرض هاي متفاوت است که در دو طرف آنها اتاق هايي با ابعاد مختلف ايجاد شده است که انتهاي راهروها با چاهک هايي به طبقه راهرو بعدي متصل مي شود .
اين شهر زيرزميني در محل به «اويي » معروف است . اويي همان آهاي در لهجه ي کاشاني است . هنگام کندن شهر زيرزميني وقتي سطل پر از خاک مي شده مقني مي گفته « اوي » و از آنجا که مسير طولاني بوده شاگرد به محض شنيدن اوي سطل خاک را بالا مي کشيده است که اين وجه تسميه توسط کارشناسان تاريخ و مردم شناسان مطالعه و تدوين شده است .
دو عامل را در ساخت شهر زيرزميني دخيل مي دانند : اول اينکه بر اساس مدارک تاريخي منطقه کاشان و شهرهاي اطراف آن از ديرباز مورد حمله و يورش اقوام مختلفي قرار گرفته به طوري که از آن به عنوان يک منطقه ي ناامن ياد شده و به همين علت ساکنان نوش آباد براي حفاظت از جان خود و در امان بودن از حملات و يورش سلسله سلجوقيه و مغول ها اين شهر بزرگ را ساخته اند . علت دوم گرماي زياد شهرنوش آباد است که باعث ساخت چنين شهري شده و مردم تابستان ها از گرماي زياد فرار کرده و به طبقات زيرين منازل خود مي رفته اند که البته عامل اول در ساخت چنين شهري موثق تر است و ممکن است در دوره هاي بعدي جهت زندگي تابستانه استفاده شده باشد .
طبقات مختلف اين شهر به وسيله ي کانال هاي عمودي و افقي به هم مرتبط مي شوند و در کنار اين کانال ها ( عمودي ) سنگ هاي بزرگ شبيه سنگ آسياب وجود دارد که به هنگام پناه بردن به طبقات پايين تر دهانه اين کانال يا چاه ها با اين سنگ بسته مي شد .
سيستم تهويه شهر زيرزميني نوش آباد از طريق کانال هايي بوده که در طبقه ي اول رو به سطح زمين ايجاد شده اند . چاه هاي مرتبط طبقات ، علاوه بر عملکرد عبور و مرور باعث جريان يافتن هوا در طبقات پايين تر مي شده است . اين عمل در مورد چاه هاي قنات نيز مصداق دارد . روشنايي اين فضاها توسط پيه سوزهاي سفالي بوده و روغن آنها احتمالاً از دو عصار خانه تاريخي موجود در نوش آباد تهيه مي شده است . در واقع ناامني و پناه گرفتن در زيرزمين آب مصرفي اهالي از پاياب ها و قنات تامين مي شده است .
علاوه بر پاياب ها مسيراويي ها به گونه اي بوده که در بعضي از قسمت ها به مسير قنات مرتبط مي شد . در اين بخش فضاهاي متعدد از طبقات بالا و پايين توسط يک ورودي به قنات راه مي يافت . مسير دسترسي به آب پاياب يا قنات از طريق پله هاي ايجاد شده در دل زمين است . با توجه به خصوصيات بارز معماري زيرزميني بايد گفت که به وجود آورندگان اين معماري ، مقني هايي بودند که علاوه بر مهارت در کار کندن ، آگاه به مسير قنات ها در زير شهر بوده اند .
شواهد باستان شناسي مشخص مي کند که اين شهر زيرزميني از 100 سال گذشته تاکنون بلااستفاده باقي مانده است و به همين علت در اين سالها فاضلاب منازل بخش هايي از اين اثر تاريخي را تخريب کرده است و از طرف ديگر سيل نوش آباد وارد اين مجموعه شده و تا ارتفاعي از آن با رسوبات سيل پر شده است . البته باستان شناسان بعد از سه فصل موفقيت آميز بالاخره توانستند دو نقطه از شهر زيرزميني را بازگشايي نمايند . فضاي نخست حدوداً 200 متر در ضلع شرقي شهر و فضاي دوم در مرکز شهر است که به طول 400 متر آزادسازي و معابر هر دو فضا نيز با حفر تونل بازگشايي شده و هم اکنون آماده بازديد هستند .
باستان شناسان در فصل نخست کاوش خود توانستند قطعات سفالين و دوپي سوز را که براي روشن کردن فضاها بوده کشف کنند . سفال هاي يافت شده مربوط به دوران باستاني تا دوران اسلامي و صفويه است . بررسي ها نشان مي دهد که اين اثر تاريخي در دوره ساساني کنده شده و استفاده از آن در دوران اسلامي گسترش يافته و تا دوره ي صفويه هم الحاقاتي داشته است . تاکنون در محوطه هاي باستاني کشور معماري دست کن با اين وسعت و عظمت يافت نشده است و از آثار مشابه مي توان از غار رئيس نياسر نام برد که در دوره ي اشکانيان کنده شده و فقط 1200 متر طول آن مي باشد . با اين تفاوت که از درون غار رئيس بايد خميده و گاهي خزيده عبور کرد اما در شهرزميني افراد با قد متوسط به راحتي مي توانند تردد نمايند . اين سازه معماري مي تواند در سطح جهان منحصر به فرد باشد و مورد توجه بسياري از گردشگران داخلي و خارجي قرار گيرد .
زهرا ساروخاني سرپرست سرفصل کاوش در شهر زيرزميني نوش آباد تنها عامل تخريب فضاي اين شهر را فاضلاب هاي شهري مي داند ، زيرا مردم محدوده شهر زيرزميني نوش آباد براي ايجاد چاه فاضلاب ، فضاهايي را انتخاب کرده اند که به زيرزمين باز مي باشند و شکل پر شده ي چاه ها را نداشته باشند .
کارشناسان معتقدند براي انجام فعاليت هاي آينده باستان شناسان و همچنين تبديل اين شهر زيرزميني به يک گردشگاه و مکان توريستي ، بايد براي جلوگيري از نشت فاضلاب اقداماتي انجام گيرد .
منبع:ماهنامه ي بين المللي هنر پارسي ،شماره17
/س
در بعضي از اين شهرها علاوه بر موارد فوق معبد و محل تدفين در دل زمين ايجاد شده است .
شهرهاي زيرزميني که جنبه ي پناهگاهي دارند به دو شکل ايجاد شده اند يا در بيرون از شهرها و در دل تپه هاي طبيعي و يا در زير شهرهاي مسکوني تا عمق حتي 50 متري از سطح زمين ايجاد شده اند . فلسفه وجودي اين شهرها ، ضعف امکانات دفاعي چون قرار گرفتن در يک موقعيت طبيعي خاص ( دشت ) ، نبود برج و بارويي محکم ، تعداد کم جمعيت و زندگي کشاورزي بوده است . وسعت اين شهرها در زير زمين به علت حفاظت از جان و مال در مواقع ناامني زياد بوده و در دو سطح افقي و عمودي گسترش يافته اند .
شهر زيرزميني نوش آباد شهري سه طبقه است که طبقه ي اول آن در عمق 3 متري و طبقه ي سوم آن در عمق 16 متري از سطح زمين ساخته شده است . تمام فضاهاي آن به وسيله ي حفاري هاي ظريف و دقيق در زيرزمين ايجاد شده و شامل دالان هايي با ارتفاع 180 و در برخي نقاط 90 سانتي متر با عرض هاي متفاوت است که در دو طرف آنها اتاق هايي با ابعاد مختلف ايجاد شده است که انتهاي راهروها با چاهک هايي به طبقه راهرو بعدي متصل مي شود .
اين شهر زيرزميني در محل به «اويي » معروف است . اويي همان آهاي در لهجه ي کاشاني است . هنگام کندن شهر زيرزميني وقتي سطل پر از خاک مي شده مقني مي گفته « اوي » و از آنجا که مسير طولاني بوده شاگرد به محض شنيدن اوي سطل خاک را بالا مي کشيده است که اين وجه تسميه توسط کارشناسان تاريخ و مردم شناسان مطالعه و تدوين شده است .
دو عامل را در ساخت شهر زيرزميني دخيل مي دانند : اول اينکه بر اساس مدارک تاريخي منطقه کاشان و شهرهاي اطراف آن از ديرباز مورد حمله و يورش اقوام مختلفي قرار گرفته به طوري که از آن به عنوان يک منطقه ي ناامن ياد شده و به همين علت ساکنان نوش آباد براي حفاظت از جان خود و در امان بودن از حملات و يورش سلسله سلجوقيه و مغول ها اين شهر بزرگ را ساخته اند . علت دوم گرماي زياد شهرنوش آباد است که باعث ساخت چنين شهري شده و مردم تابستان ها از گرماي زياد فرار کرده و به طبقات زيرين منازل خود مي رفته اند که البته عامل اول در ساخت چنين شهري موثق تر است و ممکن است در دوره هاي بعدي جهت زندگي تابستانه استفاده شده باشد .
طبقات مختلف اين شهر به وسيله ي کانال هاي عمودي و افقي به هم مرتبط مي شوند و در کنار اين کانال ها ( عمودي ) سنگ هاي بزرگ شبيه سنگ آسياب وجود دارد که به هنگام پناه بردن به طبقات پايين تر دهانه اين کانال يا چاه ها با اين سنگ بسته مي شد .
سيستم تهويه شهر زيرزميني نوش آباد از طريق کانال هايي بوده که در طبقه ي اول رو به سطح زمين ايجاد شده اند . چاه هاي مرتبط طبقات ، علاوه بر عملکرد عبور و مرور باعث جريان يافتن هوا در طبقات پايين تر مي شده است . اين عمل در مورد چاه هاي قنات نيز مصداق دارد . روشنايي اين فضاها توسط پيه سوزهاي سفالي بوده و روغن آنها احتمالاً از دو عصار خانه تاريخي موجود در نوش آباد تهيه مي شده است . در واقع ناامني و پناه گرفتن در زيرزمين آب مصرفي اهالي از پاياب ها و قنات تامين مي شده است .
علاوه بر پاياب ها مسيراويي ها به گونه اي بوده که در بعضي از قسمت ها به مسير قنات مرتبط مي شد . در اين بخش فضاهاي متعدد از طبقات بالا و پايين توسط يک ورودي به قنات راه مي يافت . مسير دسترسي به آب پاياب يا قنات از طريق پله هاي ايجاد شده در دل زمين است . با توجه به خصوصيات بارز معماري زيرزميني بايد گفت که به وجود آورندگان اين معماري ، مقني هايي بودند که علاوه بر مهارت در کار کندن ، آگاه به مسير قنات ها در زير شهر بوده اند .
شواهد باستان شناسي مشخص مي کند که اين شهر زيرزميني از 100 سال گذشته تاکنون بلااستفاده باقي مانده است و به همين علت در اين سالها فاضلاب منازل بخش هايي از اين اثر تاريخي را تخريب کرده است و از طرف ديگر سيل نوش آباد وارد اين مجموعه شده و تا ارتفاعي از آن با رسوبات سيل پر شده است . البته باستان شناسان بعد از سه فصل موفقيت آميز بالاخره توانستند دو نقطه از شهر زيرزميني را بازگشايي نمايند . فضاي نخست حدوداً 200 متر در ضلع شرقي شهر و فضاي دوم در مرکز شهر است که به طول 400 متر آزادسازي و معابر هر دو فضا نيز با حفر تونل بازگشايي شده و هم اکنون آماده بازديد هستند .
باستان شناسان در فصل نخست کاوش خود توانستند قطعات سفالين و دوپي سوز را که براي روشن کردن فضاها بوده کشف کنند . سفال هاي يافت شده مربوط به دوران باستاني تا دوران اسلامي و صفويه است . بررسي ها نشان مي دهد که اين اثر تاريخي در دوره ساساني کنده شده و استفاده از آن در دوران اسلامي گسترش يافته و تا دوره ي صفويه هم الحاقاتي داشته است . تاکنون در محوطه هاي باستاني کشور معماري دست کن با اين وسعت و عظمت يافت نشده است و از آثار مشابه مي توان از غار رئيس نياسر نام برد که در دوره ي اشکانيان کنده شده و فقط 1200 متر طول آن مي باشد . با اين تفاوت که از درون غار رئيس بايد خميده و گاهي خزيده عبور کرد اما در شهرزميني افراد با قد متوسط به راحتي مي توانند تردد نمايند . اين سازه معماري مي تواند در سطح جهان منحصر به فرد باشد و مورد توجه بسياري از گردشگران داخلي و خارجي قرار گيرد .
زهرا ساروخاني سرپرست سرفصل کاوش در شهر زيرزميني نوش آباد تنها عامل تخريب فضاي اين شهر را فاضلاب هاي شهري مي داند ، زيرا مردم محدوده شهر زيرزميني نوش آباد براي ايجاد چاه فاضلاب ، فضاهايي را انتخاب کرده اند که به زيرزمين باز مي باشند و شکل پر شده ي چاه ها را نداشته باشند .
کارشناسان معتقدند براي انجام فعاليت هاي آينده باستان شناسان و همچنين تبديل اين شهر زيرزميني به يک گردشگاه و مکان توريستي ، بايد براي جلوگيري از نشت فاضلاب اقداماتي انجام گيرد .
منبع:ماهنامه ي بين المللي هنر پارسي ،شماره17
/س
