اگرچه در عصر بنی امیه، مسلمانان بر سواحل غربی و شرقی و برخی جزایر دریای مدیترانه مستولی شدند، اما کار فتح تمامی جزایر این دریا در دوره امویان اندلس (۱۳۲ - ۸۹۷ هجری) به انجام رسید. آنان در سال ۱۹۰ هجری به جزیره «کورس» هجوم بردند، ساردنی را در ۲۰۵ فتح کردند، بندرگاه «سالونیک» در قلب یونان را به سال ۲۰۲ از آن خود نمودند، جزایر «میورقه» و «مینورقه» را در ۲۳۴ فاتح شدند و از سوی دیگر «اغلبیان» دست نشانده عباسی جزیره «مالت» را در ۲۵۶ به تصرف در آوردند.(2)
شاید بتوان دوره حکومت پنجاه ساله «عبدالرحمان» سوم در اسپانیا را، اوج ترقی مسلمانان در اسپانیا و دریای مدیترانه دانست. او با اختصاص بودجه فراوان به بخش نظامی، پایه ارتش را قوی و محکم کرد و با دستیابی به نیروی دریایی وسیع این قدرت را پیدا کرد تا با خلفای فاطمی مصر بر سر تفوق و برتری در دریای مدیترانه رقابت کند. لشکر آن روز اسلامی اسپانیا - به گفته نویسندگان غربی - بهترین لشکر دنیا به شمار می رفت تا جایی که پادشاهان آن روز اروپا آرزو می کردند جزو همپیمانهای عبدالرحمان باشند. لذا سفرای امپراتوری بیزانس و سلاطین آلمان، ایتالیا و فرانسه به دربارش رفت و آمد می کردند.(3)
بدین ترتیب در سایه نیروی دریایی مجهز و نیرومند، امویان اندلس به تمام بندرگاه‌های اروپا، آسیا و آفریقا کالاهای تجاری حمل می کردند و برای مدتی زیاد، مسلمانان به تنهایی سیادت تمامی دریای مدیترانه را از لحاظ کشتیرانی در دست داشتند. آنان برسرزمینهای اسپانیا، جنوب فرانسه و تمامی جزایر دریای مدیترانه حکومت داشتند. (4)
بنی عباس به نیروی دریایی بی اعتنا بودند و بیشتر توجه آنان به دریا برای مقاصد تجاری و بازرگانی بود و از اعراب مسلمان ساکن در مصر، سیسیل، مغرب و اندلس به عنوان واسطه بازرگانی بین آسیا و اروپا استفاده می کردند. کشتیهای مسلمانان در مدیترانه، مسیر «انتاکیه» (ترکیه فعلی) تا «جبل الطارق» را ۳۶ روز طی می کردند. انتاکیه که معتصم عباسی آن را مستحکم کرده بود، معتبرترین بندر تجاری، و «صور» بندر جنگی آنان بود. کارگاههای کشتی سازی در این شهر دایر بود و کشتیهایی که به مصاف رومیان می رفتند از همین شهر (صور) بادبان می گرفتند. (5)
با این حال علی رغم این بی توجهی عباسیان به جنگ دریایی، مسلمانان در سال ۱۹۰ هجری جزیره قبرس را فتح و آن را از چنگ رومیان خارج کردند و اغلبیان دست نشانده آنان، جزیره سیسیل یا بزرگترین جزیره مدیترانه را در ۲۸۹ هجری کاملا به تصرف خویش در آوردند.(6)
همزمان با امویان اندلس، فاطمیان (۲۹۷ تا ۵۶۶ هجری) از بزرگترین دولتهای مسلمان بودند که به دریا و دریانوردی و سازماندهی نظامی در دریا اهتمام ویژه ای داشتند.
علت این توجه را باید در وجود دشمنانی همچون دولت بیزانس، امویان اسپانیا و عباسیان بغداد دانست. فاطمیان جهت تثبیت نفوذ سیاسی خود در سرزمین مغرب و رقابت با نیروی دریایی امویان و برای برتری دریایی در مدیترانه غربی و حمله به سواحل ایتالیا که مشرف به دریای آدریاتیک بود، بر ناوگانهای جنگی خود متکی بودند. آنان در دوره سلطه شان بر مصر و شام، سواحل دریای سرخ و سواحل شرقی و جنوبی این دریا را در کنترل داشتند و معزه خلیفه فاطمی برای دفاع از این سرزمینهای وسیع و طولانی، ناوگان خود را مطابق با اوضاع سیاسی روز منظم کرد.
او با اینکه در اسکندریه، میاط، تنیس، عسقلان، طرابلس، صور و صیدا پایگاه داشت، تعدادی از کشتیهای خود را جهت حراست از مغرب نزدیک و میانه و نیز برای جلوگیری از خطر امویان؛ و گروهی را برای ادامه نبرد دریایی در سیسیل و جنوب ایتالیا باقی گذاشت. سرزمین شام به علت مرزهای خشکی و آبی بسیاری که با بیزانس داشت، از سوی فاطمیان سرزمین جهاد و مبارزه خوانده می شد.
درگیریهای نظامی متعددی بین ناوگان فاطمی و بیزانسی در مدیترانه رخ داد. چنانچه در یک درگیری در سال ۳۸۳ هجری هفتاد رومی به اسارت درآمدند، در سال ۳۸۶ نیز دویست رومی چنین سرنوشتی داشتند و در سال ۳۸۹ که بیزانسیها طرابلس شام را محاصره کرده بودند، به دلیل جنگ مردانه نیروهای فاطمی با آنها، «باسیل» دوم از ادامه محاصره چشم پوشید.
فاطمیان در نبرد دریایی با اروپائیان همان سیاست اغالبة شمال آفریقا را پی گرفتند؛ یعنی ناوگان فاطمی از پایگاههای سیسیل و ساردنی، سواحل جنوبی ایتالیا را که در دریای تیرانی و آدریاتیک بود مورد حمله قرار می دادند. چنانچه در سال ۳۱۰ هجری مسعود«الفتی» شهر «زغاتی» را فتح کرد و سه سال بعد «ابواحمد جعفر» شهر «واری» در جنوب ایتالیا را تصرف کرد. (7)
صابر الفتی در سال ۳۱۵ با ۴۴ فروند کشتی جنگی در سواحل ایتالیا دست به حمله زد و با غنایم بسیاری بازگشت. در سال ۳۱۷ حملات پی در پی فاطمیان به «دارند»، «تارانت»، سالیرنو»، «نابل» و سپس «جنوا»، «ساردنی» و «کورس» ادامه یافت و در سال ۳۳۳ هجری در اثر آزادی جنوا و هجوم بزرگ دریایی به ساحل جنوبی فرانسه، فعالیت نیروی دریایی فاطمی فزونی یافت به نحوی که ابن خلدون قدرت دریایی آنها را اینگونه می ستاید: « سپاهیان اسلام به وسیله نیروی دریایی خویش، از سیسیل تاب بزرگ روبروی آن (اروپا) در ساحل شمالی دریانوردی می کردند و با پادشاهان اروپا به نبرد سخت برمی خاستند». (8)
ادامه دارد..
پی‌نوشت‌ها:
1. فن الحرب، ج ۱، ص ۲۱۲. و تاریخ فتوحات اسلامی در اروپا، شکیب ارسلان، ترجمه على دوانی، ص ۲۱۲.
2. همان، ص ۱۶۸ تا ۱۷۹.
3. اندلس، آیتی، ص ۸۶.
4. تاریخ تمدن اسلام و عرب، گوستاولوبون، ص ۳۴۰.
5. تاریخ سیاسی اسلام، حسن ابراهیم حسن، ج ۲، ص 270
6. تاریخ تمدن اسلام و عرب، ص ۳۶۹.
7. تاریخ التربیة الاسلامیة فی مصر والشام.
8. مقدمه ابن خلدون، ج ۱، ص ۲۵۴.
منبع: تمدن اسلامی در اندیشه سیاسی حضرت امام خمینی رحمه الله، نمایندگی ولی فقیه در نیروی دریایی سپاه،صص153-150، چاپ و نشر عروج، چاپ سوم، تهران، 1393
