شاید برای اینان که در قالب یک گروه ساده و فاقد تجهیزات نظامی چنین حرکتی را آغاز کردند، قابل تصور نبود که روزی بر مهمترین دریاها و حساسترین تنگه ها و آبراه‌های استراتژیک جهان حکمروایی کنند. اما این مهم در نتیجه عنایات خاص الهی، غیرت، شهامت، شهادت طلبی، اعتماد به نفس، مهارت جنگی، سازماندهی نظامی وخودکفایی تسلیحاتی مسلمانان به انجام رسید.
پس از رحلت خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله وسلم) و غروب آفتاب رسالت، سیاست و مرام خلفای اول و دوم در مخالفت با حرکت دریایی مانعی بزرگ در تجلی قدرت دریایی اسلامی بود؛ به نحوی که فرزند خطاب، آب را کافری خیانت پیشه می دانست که وفای آن ندارد تا مسلمانان بر آن سوار شوند.(۲)
با این حال تحرکات دریایی مختصری صورت پذیرفت که سرپلی برای فتوحات دریایی بزرگ مسلمانان و چشم اندازی زیبا در این زمینه بود. در همین راستا، در سال ۱۹ هجری مسلمانان از طریق حاشیه مدیترانه و شبه جزیرة سینا وارد مصر شدند، شهر اسکندریه مرکز مصر و بزرگترین بندر مدیترانه را در کنترل خویش درآوردند و از این راه بر قسمتی از آفریقا دست یافتند.
با فتح مصر، مسلمانان که سرزمین اصلیشان ساحل شرقی دریای سرخ بود، ساحل غربی آن را هم در اختیار گرفتند و بین مصر و حجاز ارتباط دریایی برقرار شد و بتدریج پس از موافقت خلیفه سوم با جنگ دریایی، مسلمانان به سمت مدیترانه گسیل شدند. بنابراین فتح مصر، شام و فلسطین گامهای آغازین بروز قدرت دریایی اسلامی شد.(۳)
دریای مدیترانه به عنوان آوردگاه مسلمانان، بستر قدرت دریایی آنان نیز بود. این دریا از جهات سیاسی، نظامی و اقتصادی جایگاه خاصی در معادلات قدرتهای آن عصر داشت و از لحاظ سیاسی در نقطه ای واقع شده بود که امروز آن را مرکز و نقطه اتصال سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا میدانیم؛ لذا هر قدرتی که بر مدیترانه حاکم می شد، بر شهرهای ساحلی سه قاره و از آنجا بر نقاط مهم داخلی آنها مسلط می شد. مسلمانان با در این حساسیت سعی کردند تا بیزانس را چونان دولت ساسانی منهدم کنند، ولی چون در این راه موفق نشدند، اقدام به جلوگیری از نفوذ آنها از راه دریا کردند و آنان را در قسطنطنیه محدود و محصور نمودند.
از نظرگاه اقتصادی هم قبل از تسلط مسلمانان بر این دریا، ایران و روم در اقیانوس هند و مدیترانه تجارت و بازرگانی می کردند و همیشه این دو قدرت بر سر راه تجاری مدیترانه به مصر و دریای سرخ با هم در رقابت بودند. اما مسلمانان با فتح مصر و اسکندریه سکوی پرشی به مدیترانه به دست آوردند و سرزمینهای غربی را به مصر متصل ساختند و با تسلط بر این دریا، تمامی این حوزه اقتصادی را در کنترل خویش درآوردند.
فکر ایجاد نیروی دریایی قدرتمند اسلامی زمانی شکل گرفت که پس از فتح مصر و شام، حاشیه ممتدی از سرزمینهای ساحلی مدیترانه به قلمرو مسلمانان افزوده شد. لذا برای حفظ و نگهداری بنادر در مقابل خطرات دشمن خارجی، وجود چنین نیرویی ضرورت یافت. رقیب دریایی مسلمانان، دولت روم شرقی (بیزانس)، و منطقه درگیری دریای مدیترانه بود.
تهیه ابزار و ادوات دریایی از نیازهای اولیه مسلمانان بود. مصر کشور صنعتگران دریایی بود و بی گمان «قبطیهای» مصر از دانش یونانی (که اسکندریه مرکز آن دانش بود) بهره بسیار گرفته بود و تنها کمبود مصر، الوار چوب بود که آن هم از سوریه تهیه میشد. بنادر عمده سوریه یعنی «صور» و «عکا» با اینکه پایگاه دریایی مسلمانان بود ولی این کشور فاقد صنعت کشتی سازی در کرانه های خود بود.
بزودی در کرانه های سوریه، مرکز کشتی سازی دایر شد. کارگران فارس که در «انتاکیه»، «حمص» و «بعلبک» مانده بودند به آنجا آورده شدند و از کشتی سازان «فنیقی» که برای ناوگان بین النهرین کار می کردند، استفاده شد. آن دسته از قبطیان مصر (ساکنان اصلی مصر) هم که در نیروی دریایی مسلمانان فعال بودند، برای تکمیل ناوبانهای عرب مسلمان به سوریه آمدند و نتیجه، آن شد که مسلمانان کشتیهایی به نام «اساطیل» ساختند. بعدها در سال ۵۳ هجری، معاویه دستور ساخت اولین کارگاه کشتی سازی را در جزیره «روضه» (مصر) صادر کرد. (۴) اما اولین «دار الصناعة» و کارخانه کشتی سازی در اسلام رسما از زمان «عبدالملک بن مروان» (۶۵ هجری) آغاز به کارکرد و «حسان بن نعمان» مأمور شد تا دایره کشتی سازی را که در تونس بود توسعه دهد. او نیز متخصصان بسیاری را استخدام و مسلمانان را برای تهیه کشتی، اسلحه و ملاح جنگجو ترغیب نمود.(۵)
با تمهید چنین مقدماتی، مسلمانان در سال ۳۱ هجری «به سیسیل» (بزرگترین جزیره مدیترانه) هجوم آوردند، در سال ۵۳ هجری «قسطنطنیه» (پایتخت امپراتوری بیزانس) را محصور و جزیره «رودس» را فتح کردند. فتح شمال آفریقا در سان ۸۶ هجری پایان یافت؛ اسپانیا در سال ۹۲ هجری و پرتغال چند سال بعد فتح شد و دنبال آن تنگه استراتژیک «جبل الطارق» که گلوگاه مدیترانه به اقیانوس اطلس بود در حیطه قدرت آنان در آمد و قدرت دریایی مسلمانان به حدی رسید که شهر «ناربون» فرانسه بر ساحل دریا را در ۱۰۲ هجری فتح کردند تا جایی که «شارل مارتل» پادشاه فرانسه آنجا را محاصره کرد، اما نتوانست آن را از چنگ مسلمانان رها سازد. این شهر به عنوان پایگاه نظامی اسلامی در خاک اروپا محسوب می شد.
ادامه دارد..
پی‌نوشت‌ها:
١- سیره ابن هشام، ج ۱، ص ۳۲۲- تاریخ پیامبر، آیتی، ص ۱۱۹.
2- الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج ۳، ص ۹۶.
٣- الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج ۳، ص ۹۶.
۴- فن الحرب، بسام العسلی، ج ۱، ص ۲۱۰، ۲۱۱.
۵- مقدمه ابن خلدون، ج ۱، ص ۲۵۳
منبع: تمدن اسلامی در اندیشه سیاسی حضرت امام خمینی رحمه الله، نمایندگی ولی فقیه در نیروی دریایی سپاه،صص150-147، چاپ و نشر عروج، چاپ سوم، تهران، 1393
