لزوم توجه به زمان
انسان به طور معمول هدر رفتن برخی از چیزها را درک می کند مخصوصاً آنچه از امور مادی و قابل حسّ با حواس پنجگانه باشد، اما اتلاف آنچه را که فراتر از حسّ باشد، در حالت عادی و به آسانی نمی فهمد و درک نمی کند، لذا اگر آن چیز تلف شود، تلف شدن آن را باور نمی کند و اگر نسبت به حفظ آن به او تاکید کنند، توجه خاصی نمی کند، اما حقیقت بالاتر از این محسوسات است و انسان علاوه بر توجه به امور حسّی باید فراتر از حسّ را نیز بنگرد.یکی از چیزهایی که انسان معمولاً توجه ویژه ای به آن نمی کند "وقت و زمان" است. زمان از ارزش بسیار زیادی برخوردار است تا جایی که هر کاری که انسان انجام می دهد در چارچوب زمان است و حتی اگر بخواهد کاری را به نحو احسن و با بهترین کیفیت انجام دهد، مهمترین چیزی که در کیفیت آن کار نقش اساسی دارد، مقدار زمانی است که شخص به آن کار اختصاص می دهد و با برخورداری از زمان کافی، آن کار را با کمال دقت و توجه انجام می دهد. رابطه متقابل بین کیفیت عالی کار و مقدار زمان بیشتر، دلیل بر ارزشمند بودن زمان است.
جلوگیری از اتلاف فرصت ها
برای انسان مواقعی پیش می آید که باید وظیفه اش را انجام دهد، اما در آن زمان غفلت می کند و توجه به بهره برداری یا تضییع وقت نمی کند و تصور می کند که اگر این کار را انجام ندهد، دچار هیچ ضرری نخواهد شد یا ضرر را در وقت دیگری جبران خواهد کرد! اما او به خاطر این تصمیم نادرست خود، دو نوع ضرر را متحمل شده است: یک ضرر این است که آن وظیفه یا کاری را که باید انجام می داد، انجام نداده است و با پیامدهای منفی آن مواجه خواهد شد. ضرر دوم این است که زمانی را که بسیار گرانبها و ارزشمند بود، از دست داد. زیرا آن کار اگرچه در فرصت دیگری انجام شود اما چون اثر همه اوقات یکسان نیست ممکن است آن کار در غیر وقت ویژه اش آن اثر لازم را نداشته باشد.چه بسا برای کار مهم و ضروری، یک بار فرصتی ایجاد شود و انسان دیگر هرگز چنین فرصتی نیابد و پس از تضییع وقت و از دست دادن فرصت، دچار غم و اندوه شود. حضرت امام علی (علیه السلام) می فرمایند: "إِضَاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّةٌ"، "از دست دادن فرصت (مایه) اندوه است"[1].
"یعنى از دست نهادن کارى که در وقتى امکان انجام دادن آن را داشته است، باعث تأسف و اندوه است، و این سخن بدور داشتن انسان از تباهسازى فرصت است به دلیل پیامدى که دارد".[2]
"فرصت به معناى فراهم شدن اسباب انجام کارى است، زیرا بسیارى از کارها به ویژه کارهاى مهم نیازمند به مقدماتى است که گاه از اختیار انسان بیرون است. هنگامى که بر اثر پیش‌آمدهایى آن اسباب فراهم گردد باید هرچه زودتر از آنها استفاده کرد و به مقصد رسید، زیرا بسیار مى‌شود فرصت از دست رفته هرگز باز نمى‌گردد. جوانىِ انسان، فراغت، نشاط کار، صحت و سلامت همه از فرصت‌هایى است که به سرعت مى‌گذرد و گاه به آسانى یا هرگز باز نمى‌گردد". [3]
برای اینکه انسان دچار غم و اندوه نشود، باید از اهمال کاری، تاخیر کردن، تسویف کردن، کار امروز را به فردا موکول کردن پرهیز کند و همه کارها را در فرصت متناسب با آنها انجام دهد. مثلاً شخص یک ماه فرصت داشته تا برای امتحان مطالعه کند و با دقت و توجه مباحث کتاب را بخواند و بفهمد و به ذهن خود بسپارد، اما با اهمال کاری و امروز و فردا کردن، فرصت یک ماه به سرعت گذشت، او این فرصت را غنیمت ندانست و هنگامی که به روزهای آخر می رسد، باید سرسری و گذرا مطالعه کند. او در این شرایط حساس و اضطراب انگیز، ارزش زمان و غنیمت بودن فرصت را با دل و جان خود درک می کند که یک ماه فرصت داشتن برای مطالعه چه نعمت بزرگی بوده است و کاش از این فرصت کمال استفاده را می برد. پس انسان همه کارها را باید در زمان متناسب با آن کار انجام دهد.
وقت انسان محدود در لحظه ها
عمر و وقت هر انسان از چیزهای کمیاب است، اگرچه او می پندارد که به مقدار فراوان در اختیار اوست اما اینگونه نیست، زیرا زمانی که گذشت دیگر نسبت به آن اختیاری ندارد و زمانی که نیامده معلوم نیست بیاید یا نه، پس آن وقتی که اکنون در آن بسر می برد، همان زمان در اختیار اوست و همان لحظه را باید غنیمت بشمارد. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: "عُمُرَکَ وَقْتُکَ الَّذِی أَنْتَ فِیهِ مَا فَاتَ مَضَى وَ مَا سَیأْتِیکَ فَأَینَ قُمْ فَاغْتَنِمِ الْفُرْصَةَ بَیْنَ الْعَدَمَیْنِ"، "عمر تو زمانی است که در آن هستی، آنچه از دستت رفت، گذشت و آنچه آینده می‌آید، کجاست؟ برخیز فرصت بین دو عدم (یعنی گذشته و آینده) را غنیمت بشمار.[4]غنیمت شمردن زمان به این معناست که در آن زمان عمل صالح و کار نیک انجام دهد، بدلیل اینکه حضرت امام علی (علیه السلام) در حدیث دیگری راهکار غنیمت شمردن وقت را اینگونه بیان فرموده اند: "... فَاغتَنِمْ وَقتَکَ بِالعَمَلِ"، "وقتت را با عمل (صالح) غنیمت بشمار.[5]
وقتی غنیمت دانستن زمان به معنای انجام عمل شایسته باشد آنگاه غنیمت دانستن لحظه لحظه زندگی به این معنا خواهد بود که انسان در همه لحظات زندگی خود، عمل صالح انجام دهد. حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) می فرمایند: "اِنّ اَنفاسَکَ أَجزاءُ عُمرِکَ فَلاتُفنها اِلاّ فی طاعَةٍ تُزلِفُک"، "نفس هاى تو, اجزاى عمر توست, پس آنها را جز در طاعت (خدا) که تو را (به خدا) نزدیک کند, صرف نکن".[6]
آدمی در اثر غفلت خود ممکن است آنچه را اجزای عمر خود محسوب کند، سالها، ماه ها یا روزها باشند، اما یکی از نکات دقیقی که از این حدیث شریف به دست می آید این است که حضرت در این بیان خود آنچه را به عنوان اجزای عمر انسان مطرح فرموده اند، "نفس های انسان" است. هرچه واحد شمارش چیزی کوچکتر شود، دلیل بر دقیق تر و ارزشمندتر بودن آن چیز است. انسان می تواند وقت خود را غنیمت شمرده سخن، عمل و فکر خود را با بالاترین دقت کنترل کند و از هدر رفتن نفس های خود جلوگیری کند.
از آنجا که انسان نمی داند که لحظه بعد جزء عمر او خواهد بود یا نه، پس هر لحظه ای را که هدر می دهد یا از آن بهره مند می شود ممکن است آخرین لحظه زندگی او باشد. لذا نباید عمر خود را سالها و حتی ساعت ها و دقیقه ها بداند، بلکه عمر خود را باید لحظه ای و ثانیه ای حساب کند و تمام وقتش را در حال عمل صالح و اطاعت از خدا سپری کند تا هر لحظه را غنیمت شمرده باشد.
