قطعه طلایی از پازل اخلاق اجتماعی
در مجموعه ی اجزا و قطعات پازل اخلاق اجتماعی، قطعه ای وجود دارد که اگر در زندگی اخلاقی افراد وجود نداشته باشد، به جرأت می توان ادعا کرد سایر مفاهیم و شاخص های اخلاق اجتماعی نیز در زندگی بشری کارایی و کاربرد خود را از دست خواهند داد. این قطعه طلایی در اخلاق اسلامی با عنوان «مسؤولیت پذیری» شناخته شده است، به دلیل روشنی و وضوح معنای مسئولیت به نظر نمی رسد که نیازی به مفهوم شناسی آن باشد، ولی به طور اختصار به این مطلب اشاره می کنیم که «مسئولیت» از «سوال» اشتقاق شده است، که با افزودن یای نسبت و تأی تأنیث از آن مصدر صناعی ساخته شده است. باری به هر جهت مسئولیت به معنای وظیفه و پاسخگو بودن معنا شده است.[1]
کاربردهای قرآنی مسئولیت پذیری
آیات متعددی از کلام الله مجید این شاخص دینی و اخلاقی را مورد توجه و دقت قرار داده به گونه ای که می توان این چنین بیان داشت قریب به 130 مورد فعل«سأل» و مشتقات آن در قرآن کریم به کار گرفته شده است، به گونه ای بسیاری از آنها بر مسئولیت ارتباط دارد. برای پی بردن به جایگاه و ضرورت مسئولیت پذیری شاید همین نکته برای پی بردن به اهمیت آن کافی باشد که عمده دلیل جهنمی شدن افراد در روز قیامتبه دلیل مسئولیت گریزی آنها در دنیا بوده است، در واقع این چنین افرادی آنچنان آزادانه و رها زندگی می کردند که گویی هیچ گونه وظیفه ای نسبت به دیگران و مسئولیت های اجتماعی و دینی آنها ندارند خدای متعال در سوره مبارکه صافات خطاب به اهل عذاب می فرماید: «وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ؛[2]و بازداشتشان نمایید که آنها مسئولند». در منابع روایی نیز به خوبی مسأله مسئولیت مندی انسان ها مورد توجه و تذکر قرار گرفته است به طوری که در منابع روایی از نقل شده است: «وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ کُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِه؛[3]بدانید که همه شما مسئولید و همه شما نسبت به زیردستانش بازخواست مى شوید».
دایره ی مسئولیت های اخلاقی در زندگی اجتماعی
به طور واقع باید این چنین بیان کرد که دایره و حیطه مسئولیت های زندگی اجتماعی گسترده بوده و همه آنها در یک مقاله کوتاه قبل تبیین و تشریح نمی باشند، از اینرو سعی داریم با طرح عناوین کلی به مجموعه این وظایف و مسئولیت ها اشاره کنیم.یک شهروند مؤمن و اخلاق مدار باید رفتار و عملکرد او در جامعه ضامن بقای امنیت دیگران باشد، از این رو رفتاری که موجب سلب و تضعیف امنیت، حقوقی، اخلاقی، نظامی، اقتصادی، و اخلاقی دیگران شود ممنوع شمرده شده است.
1-مسئولیت فرهنگی و تربیتی
در سبک زندگی اسلامی، آحاد جامعه نسبت به همنوعان خود یک دسته مسئولیت های فکری، فرهنگی و تربیتی را برعهده دارند، موضوعی که در اندیشه اسلامی با عنوان امر به معروف و نهی از منکر نمود عینی پیدا می کند، این مطلب به خوبی گویای این است که در نظام و اندیشه اسلامی اخلاق مداری موضوعی تک بعدی و شخصی نیست، چرا که انسان نسبت به عملکرد دیگران نیز وظیفه معین برعهده دارد، در جامعه اسلامی انسان نمی تواند تنها به فکر رشد و تعالی فردی باشد، بلکه باید دیگران را نیز در این مسیر یاری رساند. کسانی که در زمینه این موضوع از خود سلب مسئولیت می کنند مورد لعن و نفرین قرار می گیرند: «کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ؛[4] [و] از کار زشتى که آن را مرتکب مى شدند، یکدیگر را نهى نمى کردند، راستى چه بد کارى انجام مى دادند». چه زیبا سروده است سعدی شیرازی در این خصوص:و گر بینم که نابینا و چاه است اگر خاموش بنشینم گناه است
2-مسئولیت تعهدات اجتماعی
در فرهنگ و اخلاق اجتماعی آحاد جامعه باید به تعهدات شرعی، دینی و اخلاقی که با دیگران بسته اند پایبند و وظیفه شناس باشند، هم قوانین و آداب شرعی و هم اخلاق به انسان اجازه نمی دهد که بدون حجت شرعی هنجارهای شرعی و اخلاقی را زیر پا بگذارد، برای نمونه خدای متعال در سوره اسراء در این خصوص می فرماید: «وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتیمِ إِلاَّ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّى یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلاً وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلاً؛[5]و به مال یتیم، جز به بهترین راه نزدیک نشوید، تا به سر حد بلوغ رسد! و به عهد (خود) وفا کنید، که از عهد سؤال مى شود! و هنگامى که پیمانه مى کنید، حق پیمانه را ادا نمایید، و با ترازوى درست وزن کنید! این براى شما بهتر، و عاقبتش نیکوتر است».
3-مسئولیت امنیتی و نظامی
یکی دیگر از انواع مسئولیت های اجتماعی که برعهده همه افراد نهاده شده مسئولیت امنیتی است، یک شهروند مؤمن و اخلاق مدار باید رفتار و عملکرد او در جامعه ضامن بقای امنیت دیگران باشد، از این رو رفتاری که موجب سلب و تضعیف امنیت، حقوقی، اخلاقی، نظامی، اقتصادی، و اخلاقی دیگران شود ممنوع شمرده شده است. حفظ امنیت در فرهنگ و اخلاق اسلامی از چنان اهمیتی برخوردار است که حتی غیر هم کیشان نیز باید طعم شیرین آن را احساس کنند، از این رو هر گونه رفتار خلاف عدالت و انصافی که موجب ناامنی دیگران شود ممنوع شمرده شده است، کما اینکه خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ؛[6]خدا شما را از نیکى کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانى که در راه دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند نهى نمى کند؛ چرا که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد».4-مسئولیت اقتصادی
یکی از مسئولیت های اجتماعی انسان در جامعه رنگ و بوی اقتصادی دارد، از این رو در کتب اقتصاد اسلامی باب فصلی در خصوص اخلاق اقتصادی و مسئولیت های اخلاقی در حوزه اقتصاد تعریف شده است. مسئولیت های اقتصادی از دایره وسیعی برخوردار می باشد، از این رو گاهی این مسئولیت جایگاه خود را در امداد و کمک رسانی به انسان های محرم و فاقد امکانات و دارای نشان بوده،[7] و گاهی نیز در توجه به تقویت تولید ملّی و شتافتن به یاری تولید گران جامعه اسلامی است، چرا که در صورت بی توجهی به کارگر ایرانی شاهد تبعات جبران ناپذیری در سطح کلان خواهیم بود. آیات متعددی از کلام الله مجید به خوبی مرتبط با این مسئولیت و وظیفه اقتصادی و اجتماعی است.پی نوشت ها:
[1]. ر.ک: گروه پژوهشی علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، فرهنگ روابط اجتماعی، ص62.
[2]. سوره صافات، آیه 24.
[3]. جامع الأخبار(للشعیری)، ص119.
[4]. سوره مائده، آیه 79.
[5]. سوره اسراء، آیات34و 35.
[6]. سوره ممتحنه، آیه 8.
[7]. سوره ماعون، آیه 2و3. «فَذلِکَ الَّذی یَدُعُّ الْیَتیمَ، وَ لا یَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْکینِ، او همان کسى است که یتیم را با خشونت مى راند، و (دیگران را) به اطعام مسکین تشویق نمى کند!»
