مقامات انبیاء

شرح صدر و سه نشانه آن

منظور از شرح صدر، آن است که انسان چنان عقل و درک و فهمش وسیع گردد که در پذیرش حق و هدایت افق دیدش از قبل بالاتر رود.

يکشنبه، 29 دی 1398

تخمین زمان مطالعه:

پدیدآورنده: محمد طاهری

یکی از موضوعات مهم در بحث مقامات انبیاء الهی، تفاوت در مراتب و درجات آن هاست؛ و می دانیم که همه انبیاء با وجود مشترکات بسیاری مانند، نبوت، عبد بودن، تسلیم اوامر الهی بودن، و ... در مشترکات میان برخی، رسالت و امامت، است؛ اما در عین حال تفاوت هایی نیز در میان آن ها وجود دارد.

یکی از تفاوت دو پیامبر

یکی از امتیاز های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با حضرت موسی علیه السلام آن است که حضرت موسی علیه السلام از خداوند منان درخواست می کند که به او شرح صدر عنایت کند؛ چنانکه قرآن کریم در این باره می فرماید: «رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی»[1]

(موسى) گفت: پروردگارا! (اکنون که مرا به این کار بزرگ مأمور فرمودى) سینه‌ام را برایم گشاده گردان (و بر صبر و حوصله‌ام بیفزا).»

تبیین تفاوت
در این آیه مبارکه یکی از دعاهای حضرت موسی، دریافت شرح صدر است، که این دعا پس از آن که خداوند ایشان را به عنوان پیامبر می خواست، به سوی فرعون بفرستد، اتفاق افتاده است؛ یعنی برای آنکه با فرعون مبارزه کند و او را به راه خدا دعوت کند، نیاز به شرح صدر دارد و آن را از خداوند کریم، درخواست می کند.

مقام پیامبر اکرم در شرح صدر

اما از این لحاظ تفاوت ایشان با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آن است که دعای ایشان جزء مقامات داده شده به پیامبر اکرم است؛ خداوند این مقام را قبل تر به پیامبر اکرم عنایت فرموده است؛ بدون آن که ایشان از قبل آن را درخواست کرده باشد؛ چنانکه در آیه اول سوره مبارکه انشراح می فرماید: «أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ» «آیا سینه ات را [به نوری از سوی خود] گشاده نکردیم؟»

پس تفاوت آن است که دعای یکی، مقام از قبل عنایت دیگری است؛

حال سوال آن است که شرح صدر چیست؟ و از کجا بفهمیم که خداوند به کسی شرح صدر عطا کرده یا خیر؟ لذا در این مقاله بر آنیم که معنای شرح صدر را کمی توضیح داده و بعد نشانه های شرح صدر را بیان نماییم.

معنای شرح صدر

شرح صدر عنایتی الهی است که خداوند به بندگان خاص خودش عطا می کند و در حقیقت، به عنوان هدایت پاداشی، آن را به بندگانش می دهد.
چنانکه قرآن کریم در مورد آن می فرماید: «فَمَن یُرِدِ اللَّهُ أَن یَهدِیَهُ یَشرَح صَدرَهُ لِلإِسلامِ...»[2] «آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه‌اش را برای (پذیرش) اسلام، گشاده می سازد.»

پس شرح صدر، عنایتی است که خدا به هر کس بخواهد می دهد، البته به هر کسی که شرایط درک و فهم و استفاده ی آن را داشته باشد.

منظور از شرح صدر، آن است که انسان چنان عقل و درک و فهمش وسیع گردد که در پذیرش حق و هدایت افق دیدش از قبل بالاتر رود.

سه نشانه ی شرح صدر

حال این شرح صدر چه نشانه هایی دارد، باید گفت: آنچه در منابع دینی آمده است، سه چیز نشانه ی شرح صدر است؛ یعنی اگر کسی بخواهد بفهمد که آیا او دارای شرح صدر است، باید این نشانه ها را در وجود خود بیابد.

اولین نشانه: کنده شدن از دنیا

کسی که از دنیا کنده شده باشد، معلوم است که شرح صدر پیدا کرده و افق دیدش وسعت پیدا کرده است؛ کسی که می داند که باید یک روز همه ی چیز دنیا را بگذارد و برود و بدان ایمان راسخ داشته باشد معلوم می شود که در پذیرش حق و حقیقت، وسعت صدر پیدا کرده است.

ابن مسعود از وجود مبارک رسول اکرم (ص) پرسید که شرح صدر نشانه‌ای دارد یا نه؟! فرمود:‌ آری. شرح صدر علامتی دارد، انسان که شرح صدر دارد، دارای اوصافی است؛ «اَلاِنابَهُ اِلَی دارِ الخُلُودْ اَلتَّجافِی عَنْ دارِ الغُرُورْ وَ الاِستِعدادُ لِلْمُوتْ قَبلَ حُلولِ الفُوت»[3]

امام سجاد علیه السلام در طلب نشانه ی شرح صدر
در دعایی از امام سجاد علیه السلام که در شب و روز بیست و هفتم ماه رمضان آمده که: «اَللَّهُمَّ اُرْزُقْنِی اَلتَّجَافِیَ عَنْ دَارِ اَلْغُرُورِ وَ اَلْإِنَابَةَ إِلَى دَارِ اَلْخُلُودِ وَ اَلاِسْتِعْدَادَ لِلْمَوْتِ قَبْلَ حُلُولِ اَلْفَوْتِ».

«بار خدایا دورى گزیدن از خانه غرور و فریب را روزى من فرما و هم بازگشت به سوى خانه جاویدان و هم آمادگى براى مرگ را پیش از فرارسیدنش روزى من گردان.»

تبیین دعای امام سجاد علیه السلام
پس اولاً این دعا جزء سیره اهل بیت بوده است؛ و ثانیاً: جزء دعاهایی است که در ماه با عظمت رمضان خوانده می شود و آن هم در شب ها و روز های آخر که شاید ناظر به خود محتوای دعا باشد، چون در دنیا از خدا می خواهیم که خدا ما را از دنیای فریبنده بِکَن.

یعنی همان طور که ماه پر فیض رمضان در حال تمام شدن است؛ کنده شدن از دنیا را نیز روزی ما فرما؛ تا برای سرای جاویدان آماده شویم.

معنای «اَلتَّجافِی عَنْ دارِ الغُرُورْ»
تجافى در رکوع نماز به باز کردن دستها همچون دو بال گشوده، در سجود به بلند کردن شکم از زمین و قرار دادن دستها همچون دو بال گشوده و در حال تشهّد امام به بلند کردن مأموم زانوهاى خود را از زمین و بر سینه پا نشستن و گذاشتن انگشتان دست بر زمین تحقّق مى‌یابد.

یعنی دعا می کنیم خدایا همانطور که در نماز، تنها سر انگشتان و بخش جلوی دو پا فقط روی زمین است و بقیه ی بدن ما از زمین کنده و جدا شده است، نفس ما را نیز از دنیا و زرق و برقش جدا بساز.

دومین نشانه: بازگشت به سرای جاودان

دومین نشانه ی شرح صدر آن است که انسان، به سرای جاویدان امید بسته و نگاهش در زندگی برای ماندن و بازگشت در جایی است که قرار است همیشه و جاودانه در آن بماند؛ مشخص است که او جایی را که برای همیشه در آن می ماند را اصل و اساس زندگی دنیایش قرار می دهد. دنیای که سراسر فریبنده است و زرق و برقش آدمی را تا به کجا ها که نمی برد، آیا لیاقت ماندن در آن وجود دارد؟ اما آخرتی که قرآن آن را به عنوان سرای جاویدان و همیشگی وعده می دهد، لیاقت صرف نظر کردن را دارد؟ نبی اکرم در دومین نشانه ی شرح صدر می فرمایند: «وَ اَلْإِنَابَةَ إِلَى دَارِ اَلْخُلُودِ...»

معنای انابه
واژه انابه و مشتقات آن در قرآن متعدد استفاده شده است؛ مانند آیه 13 سوره غافر که می فرماید: «هُوَ الَّذِی یُرِیکُمْ آیَاتِهِ وَیُنَزِّلُ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ رِزْقًا وَمَا یَتَذَکَّرُ إِلَّا مَن یُنِیبُ.» «او کسی است که آیات خود را به شما نشان می‌دهد و از آسمان برای شما روزی (با ارزشی) می‌فرستد؛ تنها کسانی متذکّر این حقایق می‌شوند که بسوی خدا باز می‌گردند.»

پند پذیری نشانه منیب بودن
در این آیه پند پذیری و موعظه پذیری، یکی از مهمترین ویژگی های انسانی است که به سوی خدا باز می گردد؛ یعنی منیب بودن و بازگشت کننده بودن، است که تذکر و پند و نصیحت را می پذیرند؛ چون انسانی که به سوی خداوند در حال بازگشت کردن است، پند و نصیحت هم برای او مفید است؛ نه برای کسی که هیچ متوجه بازگشت به سوی خدا نیست، و نه برای کسی که غرق در امیال نفسانی و دنیا است.

سومین نشانه: آمادگی برای مرگ قبل از رفتن

آمادگی قبل از انجام عمل در هر کاری، برای انسان سودمند است؛ در امور دنیوی نیز این مطلب روشن است؛ مثلاً اگر کسی دعوت سخنرانی داشته باشد، یا قرار باشد، درسی را تدریس کند، باید از قبل آمادگی لازم را در خود ایجاد کند، در غیر این صورت یا آبرویش را از دست می دهد یا شرمنده ی دیگران می شود؛ در امور معنوی نیز این گونه است، اگر آدمی قبل از آن که او را از این دنیا ببرند، توشه ی راه و زاد راه جمع آوری کرده باشد و همراه خود داشته باشد، دیگر در آخرت شرمنده ی خودش نخواهد شد؛ برای همین است که در حدیث سفارش شده که انسان قبل از آنکه از او حساب بکشند، از خود حساب بکشد.

پس سه نشانه برای انسان دارای شرح صدر بیان شد، و اگر کسی بخواهد بداند که آیا شرح صدر دارد یا نه باید به همه این سه نشانه توجه داشته باشد و آن را در وجود خود جستجو کند.

پی نوشت:

[1] سوره طه، آیه ۲۵

[2] سوره انعام آیه ۱۲۵

[3] روضة الواعظین، ج2، ص448؛ مجمع البیان، ج4، ص561