انديشه هاى كلامى شهید سید مصطفی خمینی (4)

آفرینش قیامت

زمانى برپایى قیامت و روز جزا به بیان روشن آیات قرآن تنها براى خداوند دانسته است و به جز او هیچ كس نمى داند روز رستاخیز (قیامت كبرى) كه در آن تمامى انسانها آورده مى شوند و به نیك و بد آنان رسیدگى مى شود چه هنگام خواهد بود. در این مطلب براى هیچ كس تردیدى نیست.
اما آیا خداوند روز قیامت را پس از نابودى این جهان خواهد آفرید و یا روز قیامت را آفریده والآن وجود دارد ولى از دایره درك ما خارج است و پس از آن كه رستاخیز برپا شود و انسان حجاب و حصار مادیّتِ این جهان را فرونهد قیامت براى اوآشكار خواهد شد.
دراین باره عالمان دین یكسان نیندیشیده اند: گروهى سخن نخست را برگزیده اند و گروهى سخن دوم را.
استاد شهید مصطفى خمینى بر این باور است كه روز قیامت و روز جزا اكنون وجود دارد. ایشان ذیل آیه: (مالك یوم الدین) مى نویسد:
(انّ یوم الدین و هو یوم القیامة الآن موجود بضرورة العقل والنّقل ویدل علیه روایات المعراج و آیاته.)72
(یوم الدین); یعنى روز قیامت اكنون وجود دارد. این مطلب را عقل و روایات دینى اثبات مى كند و آیات و احادیث معراج پیامبر(ص) به آن گواهى مى دهند.
براى بهتر روشن شدن مطلب باید مراد و مفهوم (روز قیامت) بیان شود. در فهم عرفى میان (روز قیامت) و رخدادهاى آن روز فرقى نهاده نمى شود. به فهم عرف روز قیامت انسانها برانگیخته مى شوند و براى حسابرسى كردار خویش به پیشگاه خداوند مى روند با همه ویژگیهاى دیگرى كه در متون دین بیان شده است. در نظر عرف روز قیامت هم معناست با رستاخیز و همه پدیدهایى كه پس از آن پدید آمده است.
اما با كنارگذاشتن آسان گیرى عرفى و به كارگیریِ دقت عقلى (روز قیامت) به عنوان یك حقیقت مستقل دانسته مى شود. فهم عمیق دینى مى گوید: (روزقیامت) یك (حقیقتِ زمانى) است كه در آن حقایق چیزها و باطنِ آنها آشكار مى شود. این كه خداوند در آن روز براساس حقیقتى كه هر انسان باخود دارد به حسابرسى و جزا و پاداش او مى پردازد امرى است كه در ظرفِ قیامت انجام مى گیرد و حقیقتى است جداى از حقیقت و مفهومِ (روز قیامت) همان گونه كه برانگیخته شدنِ در آن روز حقیقتى است دیگر و میزان و صراط و… حقایقى دیگر. پس بسى فرق است میان معنى و مفهومى كه (روز قیامت) دارد و امور حقى كه در آن روز پدید خواهد آمد. با این فرق نهادن رأى آن عالم شهید كه مى گوید: (روز قیامت الآن وجود دارد) روشن مى شود.
وى نمى خواهد بگوید:هم اكنون انسان پس از مردن واردِ روز قیامت مى شود و مورد حسابرسى و… قرار مى گیرد; بى گمان این كار با پدیده هایى مانند: خاموش شدن ستارگان بى فروغ شدن خورشید خشك شدن دریاها و پایان یافتن عمر جهان و جهانیان و… همراه خواهد بود.
بلكه همان گونه كه یاد شد روز قیامت یعنى: (حقیقت زمانى كه در آن حقایق تمامى چیزها آشكار است.) پس منظور از وجود داشتنِ روز قیامت; یعنى این (حقیقت زمانى) هم اكنون وجود دارد. ولى براى ما تا وقتى كه در جهان ماده به سر مى بریم غیب و پنهان است. این كه ایشان مى گوید: (آیات و روایاتى كه درباره معراج پیامبر(ص) وجود دارند بر وجود بودن روز قیامت گواهى مى دهند اشاره به همین معنى دارد كه وقتى پیامبر(ص) به قدرت الهى جهان ماده را فروگذاشت غیب بودنِ روز قیامت وحقایق چیزها براى او آشكارگردید و این به نوبه خود گواه آن است كه چنین حقیقتى اكنون وجود دارد.
ایشان بر درستیِ فهم و رأى خویش این گونه به آیه: (مالك یوم الدین) استناد مى جوید:
(لاشبهة فى ظهور هذه الجُمَل فى الاتصاف الفعلى وان المشتق جار بلحاظ زمان الحال فهو تعالى رب العالمین فى الحال وهو الرحمن الرحیم فى الحال وهو مالك یوم الدین فى الحال اى بالفعل سواء كان تحت احكام الزمان أو فوقها وهذا دلیل و برهان… على ان یوم الدین والجزاء و الحساب موجود بالفعل لانّ فعلیة الإتصاف بالمالكیة مستلزم فعلیة وجود یوم الدین.)73
بى گمان ستودن خداوند دراین جمله ها: [ربّ العالمین الرحمن الرحیم ومالك یوم الدین] نمود در زمان حال دارند و واژه مشتق در آنها براى اكنون استعمال شده اند. پس خداوند: اكنون پروردگار جهانیان و اكنون بخشاینده مهربان و اكنون فرمانرواى روز قیامت است چه این امور داخل زمان باشند و یا خارج از آن و این روشنگر آن است كه روز قیامت و روز جزا و حساب اكنون وجود دارد; زیرا اگر خداوند اكنون صاحب روز قیامت است پس باید آن روز اكنون موجود باشد.
براى آن كه سازگارى این فهم قرآنى را با دریافتهاى عقلى نشان دهد مى نویسد:
(ان یوم القیامة اذا كان معدوماً فلایكون عالم القبر برزخاً ضرورة ان البرزخیة لایتصور بین المعدوم والموجود فقوله تعالى: [ومن ورائهم برزخ الى یوم یبعثون] دلیل على ذلك.74
اگر روز قیامت اكنون نباشد نمى توان عالم قبر را برزخ دانست زیرا میان نیستى و هستى برزخ تصور نمى شود پس این سخن خداوند: [و از پى آنان برزخ است تا روزى كه برآنگیخته شوند] دلیل بر موجود بودن قیامت است.
(الحاجز والحدّ بین الشیئین.)75
برزخ یعنى: مانع و فاصله میان دو چیز.
درصورتى كه به فاصله میان دو چیز (برزخ) مى گویند پس باید آن دو موجود باشند تا فاصله اى را پدید آورند; اما اگر تنها یك چیز وجود داشته باشد (فاصله) و (میان) معنى پیدا نمى كند و (برزخ) ترسیم نمى شود. پس از این كه قرآن فاصله میان (دنیا) و (روز قیامت) را (برزخ) نامید به دست مى آید كه هم اكنون (قیامت) بسان (دنیا) یك امر وجودى است.
از سخنان حكیمانى چون: ملاصدرا و علامه طباطبایى بر مى آید كه روز قیامت اكنون وجود دارد. در مقوله قیامت حكیم الهى صدرالمتألهین شیرازى سخن بسیار دارد. سخنِ برگزیده زیر همسانى باور و دریافت او را از قیامت با دیدگاه یاد شده مى نمایاند:
(اعلم ان القیامة… داخل حجب السموات والارض… ان الرّجل مادام خارج الحجب فالقیامة سرّ على علمه فاذا قطع الحجب وتبحبح فى حضرة العندیّة صارت القیامة علانیة عنده بعد ما كانت غیباً عنه.)76
قیامت درونِ حجابهاى آسمانها و زمین است. تا هنگامى كه انسان در این حجابها باشد قیامت از فهم او به دور است. پس اگر آن حجابها را فرو نهد و مقام عنداللهى بیابد قیامت بر او آشكار مى شود پس از آن كه بر او پنهان بود.
پس از این سخن به معراج پیامبر(ص) اشاره مى كند و مى نویسد:
(هنگامى كه پیامبر حجابهاى آسمانها وزمین را كنار زد قیامت بر او نموده شد و حقایق را دیده و آن گاه كه به درون این حجابها بازگشت قیامت و حقایق آن بر او پنهان شد.)
وى درباره بهشت و دوزخ نیز بر همین رأى است. زندگى انسانى كه دنیا او را مشغول و مغرور كرده پر از آتشِ دوزخ مى داند كه قلب و روح او را مى سوزاند:
(الاّ انّ بینه و بین ادراك حرقها و أَلَمِها حجاب فاذا رفع الحجاب بالموت أدركها بعین الیقین وهذا النار موجودة الیوم كما دل علیه قوله تعالى:77
(وانّ جهنّم لمحیطة بالكافرین.)78
مگر آن كه چنین انسان از درك سوختن و درد خویش در حجاب است پس هرگاه با مردن این حجاب برداشته شود. آنها را آشكارا و از روى یقین خواهد دانست. و این آتش دوزخ اكنون وجود دارد همان گونه كه خداوند متعال مى فرماید:
و درباره بهشت مى نویسد:
(انها محجوبة عن هذه الحواس لإنغمارها فى البدن الذى هو ایضاً من الدنیا.)79
بهشت بر حواسِ مدركه انسان پنهان است به سبب قرار داشتن آنها در بدن كه خود یكى از حجابهاى دنیاست.
پس به رأى وى قیامت وحقایق آن اكنون موجودند ولى چون پرده هاى مادى فهمِ انسان را فراگرفته و راههاى شناختِ او را محدود كرده اند آن حقایق ناپیدا مانده اند.
از سخنان علامه طباطبایى نیز دانسته مى شود كه قیامت حقیقت ثابتى است كه چون انسانها از فهم و درك آن ناتوانند پنهان است:
(والساعة الموعودة… هى من غیب السماوات والارض وحقیقتها المستورة عن الأفهام الیوم فهى مما استقرّ علیه ملكه تعالى وله أن یتصرّف فیه بالإخفاء یوماً وبالاظهار آخر.)80
روز قیامت از جمله غیبِ آسمانها و زمین است و در این جهان حقیقت و واقعیت آن بر فهم انسانها پوشیده است. پس روز قیامت
حقیقتى است كه مالكیت خداوند بر آن قرار دارد و مى تواند آن را یك روز [در دنیا] پنهان بدارد و روز دیگر [در آخرت] آشكار كند. نیز مى نویسد:
(انّ حقیقة المعاد ظهور حقیقة الإشیاء بعد خفائها.)81
بى گمان حقیقتِ معاد و قیامت عبارت از آشكار شدن حقیقتِ پنهان چیزهاست.
در این فراز علامه طباطبایى از پنهان بودنِ روز قیامت و پوشیده بودن آن بر فهم انسانها سخن مى گوید. این سخن باور آن عالم الهى را به اكنون بودن قیامت نشان مى دهد; چه آن گاه مى توان گفت: (قیامت اكنون بر ما پنهان است و در جهان دیگر نمایان خواهد شد) كه آن را اكنون موجود بدانیم.

موجود بودن بهشت و جهنم

از دیر باز این بحث میان متكلمان مطرح بوده است كه آیا بهشت و جهنم آفریده شده اند و اكنون موجودند و یا خداوند آنها را پس از رستاخیز خواهد آفرید؟
از آن جا كه این بحث نظریه (موجود بدون روز قیامت) را از زاویه اى دیگر نشان مى دهد و در حقیقت بیان و تعبیرى دیگر از همین نظریه دانسته مى شود به گونه فشرده و اشاره وار آراى شمارى از عالمان و پاره اى از استنادهاى قرآنى و روایى را یاد مى كنیم. شیخ صدوق مى نویسد:
(واعتقادنا فى الجنة والنار انّهما مخلوقتان و انّ النبیّ(ص) قد دخل الجنة ورأى النار حین عرج به.)82
ما اعتقاد داریم كه بهشت و جهنم آفریده شده اند و پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) در سفر معراج به بهشت درآمده و جهنم را دیده است. شیخ طوسى مى نویسد:
(والسّمع دلّ على أنّ الجنة والنّار مخلوقتان الآن والمعارضات متأوّلة.)83
از روایات دانسته مى شود كه بهشت و جهنم اكنون وجود دارند و آنچه با این فهم ناهمسان باشد باید به نیك ترین وجه جهت داده شود. عبدالرزاق لاهیجى مى نویسد:
(وخلاف است در این كه جنّت و نار موجودند الآن یا موجود خواهند شد در روز قیامت. اكثر بر مذهب اوّلند و بعضى از معتزله بر مذهب ثانى. و حق مذهب اول است بنا بر دلالت ظواهر آیات و احادیث بر آن.)84
وى پاره اى دلیلهاى مذهبِ مخالف را مطرح مى كند و به آنها پاسخ مى گوید.85

استناد به قرآن

كسانى كه بر این عقیده اند بهشت و جهنم آفریده شده و اكنون وجود دارد به آیاتى از قرآن مانند آیات زیر استناد جسته اند:
1 . (… أُعدّت للمتقین.)86
… [بهشت] براى پرهیزكاران آماده شده است.
2 . (عندها جنّةُ المأوى).)87
[پیامبر] آنجا همان بهشتى را دید كه جایگاه اوست.
3 . (وبرّزت الجحیم للغاوین.)88
و دوزخ براى بیراهه رفتگان آشكار شد.
4 . (وأُزلفتِ الجنة للمتقین.)89
و بهشت به سوى پرهیزكاران نزدیك شد.
اینان برآنند كه این جمله ها به زمان گذشته (ماضى) بیان شده است و اگر معناى زمان گذشته را به معناى زمان آینده (مستقبل) برگردانیم قرآن را برخلاف ظاهر آن معنا كرده ایم بى آن كه قرینه دینى و یا ضرورت عقلى بر این كار باشد.90
علامه طباطبایى در تفسیر این آیه قرآن: (وبرّزت الجحیم لمن یرى)91 مى نویسد:
(والآیة ظاهرة فى انّ الجحیم مخلوقةٌ قبل یوم القیامة وانما تظهر یومئذٍ ظهوراً بكشف الغطاء عنها.)92
آشكارا از آیه دانسته مى شود كه پیش از برپایى قیامت جهنم هست و هویدا شدن آن در روز قیامت به كنار رفتن پرده از روى آن است.

استناد به روایات

در این نوشتار مجال پرداخت به همه روایات مورد استناد نیست از این روى از باب نمونه به یك روایت بسنده مى كنیم:93
اباصلت هروى از امام رضا(علیه السلام) مى پرسد:
(یابن رسول اللّه فأخبرنى عن الجنّة والنار أَهُما الیوم مخلوقتان؟
فقال: نعم. وان رسول اللّه0ص) قد دخل الجنة ورأى النار لمّا عرج به الى السماء قال: فقلت له:
ان قوماً یقولون: إنّما الیوم مُقدَّرتان غیر مخلوقَتَین فقال(ع): لاهُم منّا ولانحن منهم من أنكر خلق الجنة والنّار فقد كذب النبى(ص)
وكذبنا…)94
اى فرزند رسول خدا! مرا درباره بهشت و دوزخ راهنمایى كن آیا آن دو اكنون وجود دارند؟
امام(ع) فرمود: بله و بى گمان پیامبر(ص) در سفر معراج به بهشت درآمد و دوزخ را دید.
اباصلت مى گوید: به امام گفتم: گروهى مى گویند: بهشت و دوزخ اكنون وجود ندارند بلكه مقدّر شده است.
امام فرمود: اینان از ما نیستند و ما نیز از آن گروه نیستیم كسى كه موجود بودن بهشت و دوزخ را نپذیرد بى گمان پیامبر(ص) و ما را تكذیب كرده است.
دراین سخنِ امام(علیه السلام) كه از جهت سند مورد اعتماد است باور به آفریده شدنِ بهشت و جهنم و این كه آن دو اكنون وجود دارند ایمان به پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و امامان(علیهم السلام) شمرده شده است.
از همین روى علامه حلّى درشرحِ رأى شیخ طوسى كه مى نویسد:
(بهشت و دوزخ اكنون وجود دارند.) وقتى مخالفان این رأى را بر مى شمارد از عالمان شیعه كسى را یاد نمى كند.
به هر روى حقایق و پدیدارهایى مانند بهشت و دوزخ كه در متون دینى از پدیدارهاى قیامت شمرده شده اند اگر چه براى انسانها پس از رستاخیز و آغاز زندگى درجهان دیگر نمایان خواهند شد اما از فهم آیات و روایات و بلكه از بیان روشن آنها فهمیده مى شود كه آن حقایق اكنون وجود دارند و این به نوبه خود تأییدى روشن و گواه استوارى است بر رأیِ استاد شهید سید مصطفى خمینى و درستیِ این نظریّه كه روز قیامت اكنون وجود دارد.

پی نوشت :

72 . (تفسیر القرآن الكریم) ج336/1.
73 . همان مدرك355/.
74 . همان مدرك.
75 . (المفردات فى غریب القرآن) راغب اصفهانى43/ دارالمعرفة بیروت; (مجمع البیان) طبرسى ج4 172/18 دارالمكتبة الحیاة بیروت; (مجمع البحرین) طریحى ج430/2 المكتبة المرتضویه تهران.
76 . (اسرار الآیات) صدرالمتألهین171/ ـ 172.
77 . (اسرار الآیات)114/.
78 . سوره (توبه) آیه 49.
79 . (اسرار الایات)115/.
80 . (المیزان فى تفسیر القرآن) علامه طباطبایى ج305/12 مؤسسة الاعلمى للمطبوعات بیروت.
81 . همان مدرك307/.
82 . (الاعتقادات) شیخ صدوق79/. چاپ شده در مصنفات الشیخ المفید ج5 كنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
83 . (تجرید الاعتقاد) نصیرالدین طوسى تحقیق محمد جواد حسینى جلالى309/ مكتبة الاعلام الاسلامى.
84 . (گوهر مراد) ملاعبدالرزاق لاهیجى تصحیح و تحقیق زین العابدین قربانى661/ سازمان چاپ و انتشار.
85 . همان مدرك661/ ـ 662.
86 . سوره (آل عمران) آیه 133.
87 . سوره (نجم) آیه 15.
88 . سوره (شعراء) آیه 91.
89 . همان مدرك آیه 90.
90 . (الرسائل الاعتقادیة) محقق خاجوئى تحقیق سید مهدى رجائى ج293/2 دارالكتاب اسلامى قم.
91 . سوره (نازعات) آیه 36.
92 . (المیزان فى تفسیر القرآن) ج191/20 ـ 192.
93 . برخى از این روایات در (المیزان) ج290/20 ـ 298 یاد و بررسى شده است.
94 . (عیون اخبار الرضا) شیخ صدوق تصحیح سید مهدى حسینى لاجوردى ج116/1.