نظارت در کلام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)
پس از مروری در آیات کلام الله مجید در زمینه نظارت، آشنایی با این مفهوم در کلام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و سیره عملی آن حضرت به عنوان پیشگام در حکومت اسلامی مهم است، معروف ترین و رساترین کلام آن حضرت که می توان به آن استناد کرد، این عبارت است که: «به حساب عملکرد خودتان برسید، قبل از آنکه به حساب عملکرد شما رسیدگی شود»، «سیره و روش پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) این بود که هرگاه سپاهی را به مأموریت می فرستاد، فرماندهی بر آن سپاه تعیین می‌کرد، همچنین برخی از افراد موثق و مورد اعتماد خود را بر او می گماشت تا رفتار و عملکرد او را زیر نظر گرفته و برای رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) گزارش کنند».همچنین در روایات آمده است که «در زمان پیامبر اسلام به آن حضرت خبر دادند که یکی از مدیران و فرماندارانش رشوه ای در شکل هدیه پذیرفته، حضرت برآشفت و به او فرمود: چرا آنکه حق تو نیست، می گیری؟ او در پاسخ با معذرت خواهی گفت: آنچه گرفتم هدیه بود ای رسول خدا، پیامبر فرمودند: اگر شما در خانه بنشینید و از طرف من مسئول و فرماندار نباشید، آیا مردم به شما هدیه می دهند؟! حضرت سپس دستور دادند هدیه را گرفتند و در بیت المال قرار دادند و وی را از کار برکنار کردند.
نظارت در کلام امیرمؤمنان علی (علیه السلام)
حکومت و مدیریت حضرت علی (علیه السلام) را می توان الگوی کاملی از دولت اسلامی به حساب آورد. موضوع نظارت و بازرسی از جمله مقولاتی است که به دفعات و تناوب مورد توجه حضرت قرار گرفته، که در این قسمت به برخی از آنها می پردازیم:حضرت در نامه ای خطاب به مالک ابن کعب یکی از فرمانداران خود می نویسد: «بر حوزه خدمت خود کسی را جانشین بگذار و با گروهی از یارانت برو . تا به سرزمین سواد عراق بگذری و درباره کارگزاران و کارکنان من پرسش و تحقیق کن و روش عملکرد آنان را نظارت و بازرسی کن. حضرت در ادامه سفارش می کند که باید در نظارت و بررسی گزارش خود، راستی را از یاد نبری و بدانی که حضرت علاوه بر گزارشات واصله، کارکنان خود را به حضور می طلبید و از آنان در مورد عملکردشان می پرسید و یا از آنان گزارش کتبی می خواست، به طوری که به یکی از فرمانداران خود چنین می فرماید: «مطلبی درباره تو به گوش من رسیده است که اگر آن را انجام داده باشی، خدا را به غضب آورده و امامت را نافرمانی کرده و به امانتی که در اختیارت بوده، خیانت کرده ای. به من خبر رسیده که تو زمین های آباد را ویران کرده، آنچه توانسته ای تصاحب کرده ای و از بیت المال که زیر دست توست، به خیانت خوردهای. فوری حساب خویش را برایم بفرست و بدان که حسابرسی خدا، از حسابرسی مردم سخت تر است». نظارت حضرت خیلی جدی و عمیق و دقیق بوده است. به گونه ای که حتی شرکت کردن یکی از کارگزاران وی، عثمان بن حنیف فرماندار بصره در جشنی از نظر حضرت مخفی نمانده است: «ای پسر حنیف به من گزارش رسیده که یکی از جوانان اشراف بصره تو را به خوان میهمانی اش دعوت کرده و تو به سرعت به سوی آن شتافته ای و در آنجا برایت غذاهای رنگارنگ و ظرفهای بزرگ غذا، یکی پس از دیگری آورده شده است، من گمان نمی کردم که تو میهمانی مردمی را بپذیری که نیازمندانشان از آن میهمانی ممنوع بوده و ثروتمندانشان دعوت شوند».
حضرت در نامه ای که به عهدنامه مالک اشتر معروف است" می فرماید: «سپس در کارهای کارمندانت بنگر و چون آنان را آزمایش کردی به کار بگمار، نه از راه بخشش و خودکامگی و به طور دلخواه، زیرا اینگونه روش، نوعی ستم و خیانت است». و در ادامه اضافه می کنند: «کارهای کارگزارانت را تحت نظر بگیر و بازرسانی مخفی، از کسانی که اهل صدق و وفا هستند، بر آنان بگمار، چرا که زیرنظر داشتن امور کارگزاران به صورت نهانی و مخفی، آنان را وادار به امانتداری و مدارا با رعیت می کند».
حضرت در ادامه به معیارهای گزینشی اشاره فرموده، می نویسند: «و ایشان را از میان اهل تجربه و شرم و حیا و از خانواده های خوشنام و پیشقدمان در اسلام تعیین نما، زیرا اخلاق آنها بهتر و خانواده آنها پاکتر و طمعشان کمتر و در سنجش عواقب کارها بیناترند». همچنین می فرمایند: «به ایشان حقوق کافی برسان، زیرا این کار موجب تقویت نفس شان می شود و آنان را از دست درازی به اموال زیردستان باز می دارد. به علاوه این حجتی است بر ایشان اگر از دستورات سرپیچی کنند، یا در امانت خیانت ورزند». حضرت به ضرورت بازرسی در تمام حوزه تحت مسئولیت اشاره می کنند: «و باید از وضع آنان چه آنها که در مرکز فرمانداری تو و چه آنها که در گوشه و کنار هستند، بازرسی و بررسی کنی». حضرت به دلیل اهمیت بیشتری که نظارت بر اطرافیان دارد، به آن تأکید کرده اند و می فرمایند: اعوان و انصار خویش را سخت زیر نظر بگیر. اگر یکی از آنها دست به خیانت زد و بازرسان سری تو متفق چنین گزارشی دادند، به همین مقدار قناعت کن و به مقدار خیانتی که انجام داده، او را کیفر نما و سپس او را در مقام خواری و مذلت بنشان و نشانه خیانت بر او بند و قلاده ننگ و تهمت برگردنش بیفکن»
منبع: نظارت بر اعمال حکومت و عدالت اداری، آیت الله عباسعلی عمید زنجانی و دکتر ابراهیم موسی‌زاده، صص26-23، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول، 1389
