انسان‌ها در سال‌های آخر عمرشان، دغدغه‌ها و نگرانی‌هایی دارند و این نگرانی‌ها را به عنوان مهم‌ترین مسئله، به نزدیک ترین و مطمئن ترین افراد منتقل می‌کنند. از بررسی سخنان پیشوایان دین به دست می‌آید که از جمله مهم‌ترین نگرانی‌های آنان، فراموش شدن مستمندان و نیازمندان جامعه اسلامی است.

پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) دغدغه و نگرانی خود را فراموش شدن فقرا و مستمندان، و عدم یاری آنان می‌داند:

أخاف أن یفتح علیکم الدنیا بعدی فینکر بعضکم بعضا و ینکرکم أهل السماء عند ذلک؛

من بیم دارم که دنیا بر شما گشوده شود و بعضی از شما که توانگر می شوید، بعضی دیگر را که فقیر می باشند، نشناسید. در آن وقت اهل آسمان هم منکر شما شده [شما] را نخواهند شناخت و در نزول رحمت یا دفع و رفع بلا و نقمت، جانب شما را اجابت نخواهند نمود. این دغدغه موجب شده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بارها و بارها بر توجه و رسیدگی بر فقرا و مستمندان اصرار ورزند. این پافشاری حتی در خطبه شعبانیه نیز مورد توجه قرار گرفته است: [در این ماه] بر فقرا و مساکین خود صدقه دهید. در سیره امام سجاد علیه السلام نیز می بینیم: هرگز غذایی نمی خورد، جز آنکه از آن غذا به فقرا نیز می بخشید.

در زندگی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام می‌خوانیم: در هنگام غذا خوردن، یک ظرف بزرگی نیز آماده می‌کرد و بر سر سفره و در کنار غذایش می‌گذارد. سپس از بهترین غذاهایی که در برابر ایشان بود، سهمی بر می‌داشت و در آن ظرف می‌نهاد و می‌فرمود: «آن را به فقرا بدهید»

در روایات نیز آمده است که گرفتاری حضرت یعقوب و کشیدن آن همه زجر فراق و دوری فرزند به خاطر آن بود که نیازمند روزه داری به هنگام غروب آفتاب به در خانه او آمد و او از کمک کردن به وی غفلت نمود و آن فقیر، گرسنه و دل شکسته بازگشت.

گفتنی است قرآن کریم در آیه ۱۷۷سوره بقره مستمندان و نیازمندان را به چند گروه تقسیم می‌کند و توجه به هر یک را بر اساس اولویت بندی مورد تأکید قرار میدهد. در این آیه شریفه در درجه اول بستگان و خویشاوندان آبرومند، و در درجه بعد یتیمان و مستمندان، سپس آنهایی که نیازشان کاملا موقتی است مانند درماندگان در راهها، بعد فقیرانی که از مردم درخواست کمک می‌کنند مورد سفارش قرار گرفته اند.

[عفت و آبرومندی]

قرآن کریم در این آیه، مسلمانان را به این نکته اساسی رهنمون می‌دهد که همه نیازمندان، اهل درخواست کمک از دیگران نیستند، بلکه برخی چنان خویشتن دار و عزت‌مند زندگی می‌کنند که گویا بی نیاز و جزء اغنیا می‌باشند در حالی که در واقع سخت محتاج و نیازمندند. این کتاب آسمانی با اشاره به این مهم، خواستار توجه بیش از پیش مسلمانان به این گروه می‌شود و در توصیف این گروه می‌فرماید: یحسبهم الجاهل أغنیاء من التعفف؛ این گروه چنان زندگی می‌کنند که افراد ناآگاه آنها را به خاطر شدت خویشتن داری، بی نیاز و غنی می پندارند. ماه رمضان فرصتی است تا افراد متمکن، وضع گرسنگان و محرومان جامعه را به طور محسوس در یابند، و به کمک آنها بشتابند. البته ممکن است با توصیف حال گرسنگان و محرومان نیز بتوان ثروتمندان جامعه را متوجه حال گرسنگان ساخت، ولی اگر این مسئله جنبه حسی و عینی به خود بگیرد، اثر دیگری دارد، لذا در حدیث معروفی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که «هشام بن حکم» از علت تشریع روزه پرسید، امام فرمود: روزه به این دلیل واجب شده است که میان فقیر و غنی مساوات برقرار گردد، و این به خاطر آن است که غنی طعم گرسنگی را بچشد و نسبت به فقیر ادای حق کند، چرا که اغنیا معمولا هر چه را بخواهند برای آنها فراهم است، خدا می خواهد میان بندگان خود مساوات باشد، و طعم گرسنگی و درد و رنج را به اغنیا بچشاند تا به ضعیفان و گرسنگان رحم کنند.

راستی اگر کشورهای ثروتمند جهان چند روز در سال را روزه می گرفتند و طعم گرسنگی را می چشیدند، باز هم این همه گرسنه در جهان وجود داشت؟! نیم نگاهی به دنیای امروز و توجه به اخبار منتشره نشان میدهد که هر ساله میلیونها نفر به خاطر گرسنگی می میرند، در حالی که در مناطق دیگر دنیا آن قدر غذای اضافی به زباله دان‌ها ریخته می‌شود که حسابی برای آن نیست. این اخبار نشان اهمیت دستورهای اسلامی و دوری دنیای امروز از موازین اخلاقی و انسانی است. با کمال تأسف باید اذعان نمود این برنامه غیر اخلاقی در کشور ما نیز رو به گسترش است چنانکه در برخی مجالس، چندین نوع غذا تهیه می‌شود و پس از پایان برنامه، غذاهای اضافی و علاوه بر این، غذاهای بلااستفاده بسیاری در ظرفها باقی می ماند که همه آنها دور ریخته می‌شود که نه تنها اسراف بلکه نمونه بارز کفران نعمت است. در برخی از کشورها، در کنار غذای رستورانها، ظرفهای یک بار مصرفی گذاشته می‌شود تا مهمانان پس از صرف غذا، باقی مانده غذای خود را به همراه ببرند، که مناسب است این برنامه در کشور ما نیز ترویج شود. همچنین صاحب غذاخوری‌ها می توانند با کمک خیرین و مؤسسات خیریه، افراد نیازمند را شناسایی کرده و با اجازه صاحب مجلس، غذاهای اضافی را به مستمندان برسانند.

شایان ذکر است فقر طبیعی که انسان با تمام تلاش، کوشش، و پشتکار قادر به رفع آن نیست، و یا به واسطه یک سری حوادث از قبیل تصادف، آتش سوزی، کسالت و بیماری، نقص عضو، سرقت مال، ورشکستگی عدم بارندگی، وجود عایله زیاد، و ... به وجود آمده است از جمله آزمون‌های الهی شمرده شده، و در تعالیم اسلامی بر صبر و تحمل آن تأکید فراوان شده است.

از دیدگاه اسلام چنین فقری، نه تنها ناپسند نیست، بلکه صبر بر آن مورد تأکید قرار گرفته است. امام باقر در ذیل آیه: ( وجزاهم بما صبروا جنه وحریرا) می‌فرماید: این پاداش به خاطر صبر بر فقر و مصیبت‌های دنیاست.

حضرت علی علیه السلام درباره چنین فقری به کمیل می‌فرماید: یا کمیل، لا ترین الناس افتقارک و اضطرارک و اصبر علیه احتسابا تعرفبستر؛ ای کمیل، تنگ دستی خود را به مردم ابراز نکن، و با عزت و آبرومندی جهت نیل به ثواب الهی بر فقر و درویشی خود صبر کن. بنابر این لازم است در طول سال به خصوص در این ماه، محرومان فراموش نشوند، چرا که از منطق اسلام به دور است که گروهی با استفاده از امکانات غذایی مناسب و مقوی، به راحتی ماه رمضان را سپری کنند و عده ای تمام ماه رمضان، با سخت ترین شرایط به سر برند.

وقتی یکی از مبلغان با استفاده از کمک خیرین، افطاری تهیه نموده و به در خانه مستمندان می رساندند، سرپرست خانواده‌ای هشت نفره پس از تحویل غذا گفته بود در طول بیست روز گذشته، سحر و افطار را بدون یک غذای گرم سپری کرده ایم و این غذا، اولین غذای گرم در این ماه است که ما‌ می‌خوریم.

منبع: فرصت‌های از ماه خدا، محمدمهدی فجری، صص 92-87، مؤسسه بوستان کتاب، قم، چاپ اول، 1393.