یکی از آثار روزه، درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است. اصولا زمانی انسان، شایسته نام «انسان» است که دارای اخلاق انسانی باشد، در غیر این صورت حیوان خطرناکی است که با استفاده از هوش سرشار انسانی، همه چیز را ویران می‌کند، و به آتش می‌کشد؛ برای رسیدن به منافع نامشروع مادی جنگ به پا می‌کند، و برای فروش جنگ افزارهای ویرانگر، تخم تفرقه و نفاق می‌باشد، و بی‌گناهان را به خاک و خون می‌کشد!

آری! او ممکن است به ظاهر متمدن باشد، ولی در این حال همچون حیوانی است، که نه حلال را می‌شناسد و نه حرام را نه فرقی میان ظلم و عدالت قائل است و نه تفاوتی میان ظالم و مظلوم.

اقوام روزگار به اخلاق زنده‌اند ...قومی‌که گشت فاقد اخلاق، مردنی است.

بعضی از ناآگاهان، مسائل اخلاقی را به عنوان یک امر خصوصی در زندگی شخصی می‌نگرند، و یا آن‌ها را مسائل مقدس روحانی و معنوی می‌دانند که تنها در زندگی سرای دیگر اثر دارد، در حالی که این یک اشتباه بزرگ است؛ اکثر مسائل اخلاقی بلکه همه آن‌ها، آثاری در زندگی اجتماعی بشر اعم از مادی و معنوی دارد.

از منظر اسلام گرچه مسلمانان در برابر دشمنان و کفار، سرسخت هستند؛ اما در میان خود رحیم و مهربانند؛ و همانند دو برادر در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند و بار و غمخوار همدیگرند، چنانکه امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: مسلمان برادر مسلمان است به او ستم نمی‌کند، تنهایش نمی‌گذارد، تهدیدش نمی‌کند، و سزاوار است مسلمان در ارتباط و پیوند و تعاون و محبت و مواسات با نیازمندان کوشش کند، و نسبت به یکدیگر مهربان باشند، و مطابق گفته خداوند «حماء بینهم» با یکدیگر با محبت رفتار کنند، و حتی در غیاب آن‌ها نسبت به امورشان دلسوزی کنند، آن گونه که انصار در عصر رسول الله بودند.

ماه رمضان یکی از بهترین زمآن‌ها برای تمرین اصلاح اخلاق فردی و اجتماعی است. اگر انسان مؤمن در این یک ماه بر رفتار خود دقت داشته باشد و اخلاق را در وجود خویش نهادینه کند، پس از این ماه نیز بر همان روش حرکت خواهد نمود؛ این همان مطلبی است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در خطبه شعبانیه بر آن تأکید ورزیده، است. گرچه بیان موارد اخلاق اجتماعی در اسلام بسیار است.

مدارا با زیردستان

دین مبین اسلام توجه به افراد زیر دست و سخت نگرفتن بر آنان را مورد سفارش قرار داده است. خداوند در سوره نحل می‌فرماید: خداوند بعضی از شما را بر بعضی دیگر از نظر روزی برتری داد [چرا که استعدادها و تلاش‌هایتان متفاوت است ] اما آن‌ها که برتری داده شدهاند، حاضر نیستند از روزی خود به بردگانشان بدهند و همگی در آن مساوی گردند آیا آنان نعمت خدا را انکار می‌نمایند که شکر او را ادا نمی‌کنند؟ در این آیه شریفه، اشاره‌ای به تنگ نظری و بخل بسیاری از انسآن‌ها شده که حاضر نیستند گوشه ای از مواهب بسیاری که در اختیار دارند را به زیر دستان خود ببخشند.

به خلاف گروه یادشده که بخیل و تنگ نظر هستند، دانش آموختگان و پرورش یافتگان مکتب تربیتی انبیا و رهبران الهی، همه انسآن‌ها را بنده خدا دانسته و به همین جهت، خویش را حتی از زیردستان برتر نمی‌دانند. از ابوذر نقل شده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: زیردستان شما، برادران شما هستند از آنچه می‌پوشید به آن‌ها بپوشانید، و از آنچه می‌خورید به آن‌ها اطعام کنید. ابوذر بعد از این توصیه پیامبر - کاری می‌کرد که لباس زیردستانش با خودش کمترین تفاوتی نداشته باشد. و نیز روایت مورد اشاره، استفاده می‌شود که رعایت مساوات میان همه اعضای خانواده و کسانی که زیر دست آن‌ها (مثل خدمتکار و..) قرار دارند، به عنوان برنامه اخلاقی مورد تأکید می‌باشد. افزون بر این، بسیاری از افراد در محیط کار، یا غیر محیط کار برای تسریع در برخی کارهای خود، افرادی را به خدمت می‌گیرند. این افراد که در ادارات، شرکت‌ها، کارخانه‌ها به صورت کارمند، کارگر، شاگرد، و...، و در کارهای آزاد به صورت‌های مختلف، به خدمت گرفته می‌شوند، می‌تواند مصداق مطلب بالا قرار گیرد.

در آموزه‌های اسلامی، سخت نگرفتن به زیردستان از صفات مؤمنان؛ و ظلم و ستم به افراد زیردست از صفات افراد نادان دانسته شده است. به بیانی دیگر اسلام اجازه نمی‌دهد کارفرما با افراد تحت اختیارش هر نوع برخوردی را داشته باشد. اهمیت این مسئله آنجا روشن‌تر می‌گردد که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) این توجه را از جمله برنامه‌های انسان ساز ماه رمضان بر می‌شمرد: « من خفف فی هذا الشهر عما ملکت یمینه خفف الله علیه حسابه» و هر کس در این ماه بر زیردست خود آسان بگیرد، خداوند، حساب او را سبک خواهد گرفت. آن حضرت در خطبه‌ای دیگر در آخرین جمعه ماه شعبان می‌فرماید: هر که در این ماه بر برده خود آسان بگیرد، خداوند، او را می‌آمرزد و از آتش، آزادش می‌کند. وقتی آسان گرفتن بر بردگان - که در ابتدای اسلام جزء اموال مردم حساب می‌شده است. مورد سفارش قرار گرفته است، آسانگیری به زیردستان مورد عنایت بیشتری می‌باشد.

در احکام تربیتی اسلام، اهمیت توجه به زیردستان به حدی است که حتی در زمان غذا خوردن نیز از قلم نیفتاده اند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و علاوه بر این که خود با خدمتکاران هم غذا می‌شدند، بر این نکته اصرار می‌ورزیدند که اگر خدمت کاری برایتان غذا آماده نمود، ولی از نشستن بر سر سفره غذا اجتناب ورزید، او را بر خوردن حداقل یک لقمه از آن غذا مجبور کنید.

چه زیباست که کارفرمایان و کسانی که در کارهای شخصی از افرادی همچون بنا، کارگر و سایر مشاغل استفاده می‌کنند در صورت امکان، در ماه مبارک رمضان، کارها را به گونه‌ای برنامه ریزی کنند که فشار کمتری به افراد روزه دار وارد شود. به عنوان نمونه در برخی از مناطق، بعضی از کارها همچون کارهای عمرانی، مقداری پس از اذان صبح آغاز می‌شود و تا پس از مدت زمان معین، بعد از ظهر را به استراحت بپردازند.

منبع: فرصت‌های از ماه خدا، محمدمهدی فجری، صص 154-149، مؤسسه بوستان کتاب، قم، چاپ أول، 1393