تعيين بهترين زمان و روش مصرف کود ازت روي گياه ذرت در منطقه فسا
نويسنده:محمد رضا بازيار
Determining the best time and method of nitrogen fertilizer aplication on corn in fasa , Iran
در خرداد ماه سال 1383 در مزرعه آزمايشي دانشگاه آزاد اسلامي واحد فسا طرح پژوهشي به منظور تعيين بهترين زمان و روش مصرف کود نيتروژن در زراعت ذرت انجام گرفت . در اين آزمايش از 3 روش محلول پاشي ، نواري و محلول در آب آبياري و در 3 زمان مختلف 1 ، 1/5 و 2 ماه پس از کشت در 3 تکرار در آزمايش فاکتوريل در قالب طرح بلوک هاي کامل تصادفي انجام و مشخص شد که کوددهي در مراحل اوليه رشد يعني حدود 25 تا 75 روز اول رشد تاثير به سزايي دارد . در آزمايش هاي قبل نيز مشابه اين نتايج ديده شده بود و بيشترين تاثير عناصر N.P.K در اين مرحله يعني در مرحله 1 تا 2 ماه پس از کاشت مي باشد . همچنين مشخص شد که بيشترين تاثير کوددهي در مرحله سوم يعني 2 ماه پس از کاشت وجود دارد و روش محلول پاشي راندمان مصرف بالاتري دارد .
با مصرف به موقع اين کود مي توان ميزان پروتئين دانه را افزايش داد ، علاوه بر اين زمان مناسب مصرف کود ازت مي تواند بر روي قدرت جوانه زني بذرها نيزتاثير داشته باشد .
اسپالدينگ و همکاران ( Spalding et al . 1993 ) در آزمايشي روي کشت رديفي ذرت در غرب امريکا مشخص نمودند که بيشترين ميزان نيترات در اثر استفاده زميني از دسترس گياه خارج و در آب هاي زيرزميني نفوذ مي کند . راسل و همکاران ( Russelle et al . 1981 ) نيز در آزمايشي روي ذرت مشخص کردند که مي توان با روشهاي مديريتي چون پرهيز از آبياري بيش از حد ميزان آلودگي ناشي از آبشويي نيتروژن را کاهش داد . رابينس و کارتر Robbins and carter 1980 ) در آزمايش ديگر بر روي گياه ذرت گزارش دادند که تعيين محل کود دادن همراه با کنترل آبياري شياري نيز مي تواند موجب کاهش رسوب نيترات گردد .
ريتر و همکاران( Ritter et al , . 1993 ) در آزمايشي در شرق نبراسکا بر روي ذرت مشخص نمودند که دادن کود نيتروژن در مرحله 2 ماه پس از کشت اثر خوبي در عملکرد و اجزاي عملکرد دارد . کامپر و همکاران Kemper et al ., 1975 در آزمايش ديگري بر روي ذرت نشان دادند که هر چه ميزان تماس آب آبياري و کود نيتروژن کمتر باشد اين کود کمتر از دسترس ريشه خارج و بيشتر مورد استفاده گياه قرار مي گيرد . بنجامين و همکاران Benjamin et al ., 1997) در آزمايشي مشخص کردند که بيشترين ميزان جذب عناصر N.P.K در ذرت در مراحل 25 الي 75 روز ( 1 تا 2/5 ماه ) پس ازکشت انجام مي گيرد . هفنر و همکاران Hefner et al . , 1995 در آزمايشي در ايالات متحده گزارش نمود که پخش نيتروژن به صورت نواري اثر خوبي بر روي ذرت دارد البته اگر زمان پخش کود به تاخير بيافتد بهتر است نيتروژن همراه آب آبياري مصرف شود .
پارکين و همکاران Parkin et al . , 1990 درآزمايشي در آمريکا مقدار نيتروژني که به خاک داده شد 300 کيلوگرم بود و براي محلول پاشي هم مقدار 30 کيلوگرم در هکتار يا محلول 10 % ( يعني 30 کيلوگرم کود در 300 ليتر آب ) استفاده شد و هر دو تيمار از نظر ميزان عملکرد معني دار شد دليل استفاده از محلول 10 % نيز سوختگي و اينکه براي محلول پاشي چون نيتروژن مستقيماً به گياه داده مي شود ميزان آن کمتر گرفته مي شود . پينتر Painter 1980 در آزمايشي در مسکو برداشت نيتروژن و فسفر و پتاسيم توسط ذرت 200 ـ 80 ـ 160 گزارش شده است . کاردول Cardwell طي پژوهش هاي وسيع انجام شده در مينو سوتاي آمريکا و کاشت گياه ذرت در سال هاي مختلف مشخص نمود که در طول 25 روز اول رشد گياه تنها 8 درصد نيتروژن توسط ذرت برداشت مي شود 35 درصد نيتروژن در فاصله 26 تا 50 روز پس از کاشت و 31 درصد در فاصله 51 تا 75 روز پس از کاشت 30 درصد در فاصله 76 تا 100 روز پس از کاشت و در آخر 6 درصد بعد از اين مدت قابل استفاده است . مارتين و همکاران Martin et al.,1998 در آزمايشي بر روي مديريت آبياري و هدر روي و آبشويي نيترات در توليد محصول ذرت به اين نتيجه رسيدند که به علت زود حل شدن نتيروژن در آب مصرف خاکي همراه با آبياري خطر هدر روي نيتروژن را افزايش مي دهد . اسکينر و همکاران Skinner et al ., 2002 در آزمايشي بر روي آبياري نواري ذرت و پخش نيتروژن در سطح خاک به اين نتيجه رسيدند که پخش نيتروژن و آبياري بعد از آن خطر آبشويي ازت و خارج شدن از دسترس ريشه ها را افزايش مي دهد .
هيلس و همکاران Hills et al 1999 در آزمايشي بر روي اثر نتيروژن بر روي ذرت ، گوجه فرنگي و چغندر قند گزارش دادند که ذرت به نيتروژن نياز بيشتري دارد ، و مصرف مناسب همراه با زمان مناسب مصرف براي ذرت ضروري مي باشد . الس و همکاران Ells et al 1993) گزارش دادند که آبياري ذرت و آبشويي نيتروژن در کاربرد خاکي نيتروژن اثر معني داري بر روي کاهش عملکرد ذرت دارد . بنابراين مصرف خاکي اين کود کمتر توصيه مي شود . شباهنگ(1376) طي بررسي اثر محلول پاشي اوره به 3 ميزان 0 ـ 200 ـ 300 کيلوگرم در هکتار گزارش نمود که محلول پاش اوره باعث افزايش عملکرد و محصول خشک دانه شد . همچنين بلال و ساقه و برگ را افزايش داد ولي تيمارهاي کود سرک اثر معني داري بر عملکرد و اجزاي عملکرد نداشت محلول پاشي به دليل افزايش عملکرد و کيفيت علوفه سيلويي ذرت قابل توصيه مي باشد . خويي و قاسمي 1379 در آزمايشي مقدار کود مصرفي توسط کشاورزان منطقه مورد آزمايش و همچنين در 25 الي 30 روز پس از کشت کود نيتروژن به ذرت داده شد ، اگر چه نتايج از لحاظ آماري معني دار نبود ، ولي مشخص شد که تقسيط کود در مراحل مختلف رشد مي تواند هدرروي کود را کم کند . همچنين صادقي و بحراني 1378 طي تحقيق و پژوهشي مشخص نمودند که با افزايش مقادير کود ازت وزن هزار دانه زياد شد . مقادير کود در نظر گرفته شده 80 ـ 160 ـ 240 کيلوگرم در هکتار مي باشد . امام و برجيان 1379 طي آزمايشي با 5 ميزان محلول پاشي ( 0 ـ 8 ـ 16 ـ 24 ـ 32 کيلوگرم در هکتار ) در 3 زمان ( پيش از گلدهي ، گلدهي ، پس از گلدهي ) گزارش دادند که محلول پاشي اثر معني داري بر درصد پروتئين داشت . ولي زمان آن اثر چنداني بر ميزان پروتئين نداشت ولي اثر متقابل محلول پاشي و زمان داراي تاثير معني دار بود . مهرآبادي و راشد محصل (379 )در آزمايشي با 4 زمان ( 2 هفته قبل از گرده افشاني ، 2 هفته بعد از گرده افشاني، 4 هفته بعد از گرده افشاني ، 2 و 4 هفته بعد از گرده افشاني ) عمل محلول پاشي انجام دادن و نتايج نشان داد که محلول پاشي نيتروژن به دليل افزايش سطح برگ و افزايش توان فتوسنتزي گياه موجب افزايش دوام سطح برگ درطي دوره پر شدن دانه مي شود و همچنين محلول پاشي نتيروژن به ويژه قبل از گلدهي و گرده افشاني باعث افزايش معني دار تعداد دانه در بلال مي شود علاوه بر اين افزايش ميزان پروتئين و علوفه ذرت با محلول پاشي اثر معني داري نشان داد . جواهري و همکاران 1379 طي پژوهشي به منظور دستيابي به حداکثر عملکرد کاهش آلودگي محيط زيست و کاهش تلفات نيتروژن در 3 سال متوالي آزمايشي بر روي ذرت انجام دادند و 2 روش کوددهي کاربرد خاکي نواري و کاربرد با آب( Feritigation) در زمان هاي 6 ـ 8 برگي و ظهور گل هاي نر به ذرت داده شد و نتايج نشان داد که مصرف نواري کود اثر بيشتري داشته است . امام و برجيان( 1379 )در آزمايشي 3 زمان ( قبل از گلدهي ، گلدهي ، پس از گلدهي ) و 5 ميزان ( 0 ـ 8 ـ 16 ـ 24 ـ 32 کيلوگرم در هکتار ) نيتروژن بر روي گياه گندم مورد آزمايش قرار گرفت و نتايج نشان داد که محلول پاشي با 8 کيلوگرم نيتروژن« در هکتار در مرحله ي گلدهي CGR,LAD,LAI را افزايش داد و مصرف بيشتر به دليل سوختگي اثر نداشته است و نيز محلول پاشي قبل از گلدهي و گلدهي مي تواند ميزان کلروفيل برگ پرچم را افزايش دهد و در نهايت محلول پاشي نيتروژن مي تواند به عنوان راهي براي کارايي بهتر مصرف نيتروژن در افزايش عملکرد بيولوژيکي و عملکرد گندم باشد . سپهري و مدرس ثانوي( 1379) طي آزمايشي با 2 رقم ذرت و 3 تاريخ کاشت مشخص کردند که ذرت از اوايل رشد تا رسيدن ازت را دريافت مي کند به صورتي که در اوايل رشد جذب ازت کم و با افزايش رشد زايشي نياز به ازت زيادتر مي شود . راسل( Russelle,1971 )در آزمايشي گزارش کرد که با افزايش مقدار ازت از صفر تا 360 کيلوگرم در هکتار عملکرد دانه و کاه و نسبت دانه به کاه در ذرت افزايش مي يابد .
با توجه به اينکه در شهرستان فسا سال هاي زيادي است که ذرت درسطح وسيعي از مزارع کشت مي شود اغلب کشاورزان منطقه بدون در نظر گرفتن ميزان مورد نياز گياه ، کود را بيش از حد به مزارع اضافه مي کنند کود ازت نيز در آب سريعاً حل مي شود و مشکلات زيست محيطي و شور شدن آب و خاک را به همراه دارد .
همچنين زمان و روش مناسب مصرف کود نيز از فاکتورهاي مهمي است که مي تواند در راندمان استفاده از کود تاثير داشته باشد . هدف طرح مشخص نمودن روش و زمان مناسب مصرف کود در منطقه فسا مي باشد .
مهرآبادي و راشد محصل (1379 ) در آزمايش در زمان هاي مختلف کود نيتروژن را اضافه کردند و گزارش دادند که اين کود به دليل افزايش دوام سطح برگ مي تواند باعث افزايش عملکرد شود . بيشتر نيتروژن درطي 1 تا 2 ماه اوليه جذب مي شود و باعث افزايش عملکرد مي گردد که در اين آزمايش هم زمان کوددهي بين 1 تا 2 ماه اوليه زندگي ذرت در نظر گرفته شده بود . همچنين کوددهي به صورت محلول پاشي اثر بيشتري دارد در اين مورد کاردول(Cardwell 1982) گزارش دادند که بيشترين ميزان جذب ازت توسط ذرت در فاصله 26 تا 75 روز پس از کاشت مي باشد . همچنين شباهنگ 1376 در آزمايشي گزارش داد که محلول پاشي اثر خوبي بر عملکرد گياه ذرت دارد . علاوه بر اين بنجامين و همکاران( Benjamin et al . , 1997 )نيز گزارش دادند که بيشترين ميزان جذب ازت توسط ذرت در 1 تا 2/5 ماه پس از کاشت انجام مي گيرد .
در ستون (2) تاثير زمان هاي مختلف کوددهي بر تعداد دانه در بلال را مشاهده مي گردد . همان طور که مشخص است در مورد اين پارامتر تاثير معني داري مشاهده نمي شود . با توجه به پژوهش هاي قبل و همچنين با توجه به نياز گياه در مراحل گلدهي تيمار 2 ماه پس از کاشت ازت بيشتر صرف اندام زايشي شده است . در اين رابطه کاردول و همکاران Cardwell et al 1982 ) و بنجامين و همکاران Benjamin et al 1997) گزارش دادند که بيشترين ميزان جذب ازت توسط ذرت در بين 1 تا حدود 2 ماه پس از کاشت مي باشد .
هر چند در اين جدول اختلافات از نظر آماري معني دار نيست ،ولي با افزايش رشد روند مصرف کود بيشتر مي شود . در اين مورد سپهري و مدرس ثانوي(1379) گزارش مشابهي ارائه دادند .
درستون 3 تاثير زمان هاي مختلف کوددهي بر عملکرد بيولوژيکي را مشاهده مي شود . در اينجا تيمارها با هم اختلاف معني دار نشان مي دهند ، به طوري که بيشترين تاثير مربوط به T3 ( 2 ماه پس از کشت ) و T2 ( 1/5 پس از کشت ) در رده بعد و T1 ( 1 ماه پس از کشت ) کمترين اثر را دارد . در اين رابطه امام( 1379) گزارش داد که افزايش نيتروژن در قبل از گلدهي اثر معني داري بر عملکرد بيولوژيکي دارد .
در ستون (4) تاثير زمان هاي مختلف کوددهي بر عملکرد را مشاهده مي شود . در مورد اين پارامتر نيز تيمار T3 ( 2 ماه پس از کشت ) بيشترين اثر را داشته ست . در اين مرحله کوددهي بيشترمورد نياز گياه مي باشد و مي تواند عملکرد را افزايش دهد . در اين مورد بنجامين و همکاران Benjamin et al 1997 گزارش داد که بيشترين جذب کود در 1 تا 2 ماه پس از کاشت مي باشد کاردول و همکاران Cardwell et al , . 1982 گزارش داد که بيشترين ميزان نيتروژن در فاصله 26 تا 75 پس از کاشت انجام مي گيرد T2 ( 1/5 ماه پس از کشت ) چون به مرحله گلدهي گياه نزديک بوده ، اثر بيشتري داشته و T1 ( 1 ماه پس از کشت ) اثر کمي دارد . زيرا گياه در مرحله ي شد رويشي مي باشد ، تيمارها از نظر آماري داراي اختلاف مي باشند . امام و برجيان(1379 )گزارش دادند که محلول پاشي قبل از گلدهي اثر خوبي بر عملکرد دارد .
درستون (2) تاثير روش هاي مختلف کوددهي بر تعداد دانه در بلال را مشاهده مي شود . در اين مورد بيشترين تاثير مربوط تيمار M3 يعني روش محلول پاشي مي باشد . چون در اين روش کود مستقيماً در اختيار گياه قرار مي گيرد و هدر روي کم است . M2 ( روش نواري ) هم اثر خوبي داشته چون هدر روي کود کمتر از روش محلول در آب مي باشد . M1 ( روش محلول در آب آبياري ) کنترين اثر را داشته چون در اين روش اغلب مقدار کود از دسترس گياه خارج مي شود و آبشويي اين روش زياد است . البته از نظر آماري اختلافات معني دار نيست . در اين ارتباط امام و برجيان( 1379 )گزارش دادند که محلول پاشي نيتروژن مي تواند به عنوان راه مناسبي براي افزايش عملکرد باشد . همچنين مارتين و همکاران( Martin et al . 1998 )گزارش دادند که آبشويي ازت در کاربرد خاکي همراه با آبياري زياد مي باشد .
در ستون (3) تاثير روش هاي مختلف کوددهي بر عملکرد بيولوژيکي را مشاهده مي شود . تيمارها اختلاف معني داري ندارند و بيشترين اثر مربوط به m3 ( محلول پاشي ) و M2 ( نواري ) و M1 ( محلول در آب ) در مراحل بعد قرار دارند . در اين رابطه شباهنگ (1376) گزارش داد که محلول پاشي باعث افزايش عملکرد و بلال و ساقه و برگ مي شود . همچنين امام ( 1379 ) گزارش داد که محلول پاشي ، راهي مناسب براي افزايش عملکرد و عملکرد بيولوژيکي مي باشد . در ستون (4) تاثير روش هاي مختلف کوددهي بر عملکرد را مشاهده مي شود که از نظر آماري معني دار نيست .
در ستون دوم تاثير متقابل زمان و روش مختلف کوددهي را بر تعداد دانه در بلال را مشاهده مي شود . تيمار T2M3 ( محلول پاشي 1/5 ماه پس از کشت ) به علت آبشويي کمتر بيشترين اثر را دارد . در اين رابطه امام و برجيان( 1379) گزارش دادند که اثر متقابل محلول پاشي و زمان مصرف معني دار مي باشد ، سپس تيمارهاي T1M3 ( محلول پاشي يک ماه پس از کشت ) ، T1M1 ( محلول در آب 1 ماه پس از کشت ) ، T1M2 ( نواري 1 ماه پس از کشت ) و T2M2 از نظر آماري معني دار شده است و در يک سطح قرار دارند . در اين مورد بنجامين و همکاران ( Benjamin et al 1972 )گزارش داد که بيشتر جذب ازت توسط ذرت در مرحله 25 تا 75 روز پس از کاشت انجام مي گيرد و T3M1 ( محلول در آب 2 ماه پس از کشت ) و T3M2 ( نواري 2 ماه پس از کشت ) در يک سطح آماري و در آخر تيمار T3M3 ( محلول پاشي 2 ماه پس از کشت ) و T2M1 ( محلول در آب 1/5 ماه پس از کاشت ) در يک سطح آماري قرار دارند . مهرآبادي 1379 گزارش داد که محلول پاشي قبل از گلدهي باعث افزايش تعداد دانه در بلال مي شود .
در ستون سوم جدول تاثير متقابل زمان و روش مختلف کوددهي بر عملکرد بيولوژيکي ذرت را مشاهده مي شود . در اين مورد اختلافات معني داري مشاهده مي گردد ، به طوري که تيمار T2M3 بيشترين تاثير را داشته است . در اين مورد شباهنگ (1376 ) گزارش داد که محلول پاشي باعث افزايش عملکرد مي شود و T1M3 هم توانسته است اثر خوبي را بر جاي بگذارد و بقيه تقريباً در يک سطح آماري هستند . البته همان طور که مشاهده مي شود ، تيمارهاي محلول پاشي معمولا اثر بهتري را داشته اند . امام و برجيان (1379 ) گزارش دادند که محلول پاشي قبل از گلدهي اثر خوبي بر عملکرد دارد .
در ستون چهارم جدول تاثير متقابل زمان و روش مختلف کوددهي بر عملکرد نشان داده شده است . T2M3 بيشترين اثر و T3M3 وT1M3در يک سطح آماري T3M2،T2M1,T2M2 در يک سطح آماري قرار دارند و تيمارهاي T3M1وT1M1,T1M2 هم از لحاظ آماري در يک سطح قرار دارند . در اين رابطه نيز در گزارش هاي متعدد مشاهده شد که اثر محلول پاشي قبل از گلدهي اثر خوبي بر عملکرد بيولوژيکي دارد . امام( 1379) گزارش مشابهي ارائه داده است .
با افزايش تعداد دانه در بلال وزن هزار دانه افزايش پيدا مي کند وضريب همبستگي 0/71 در سطح 1% افزايش يافته است . با افزايش عملکرد بيولوژيکي وزن هزار دانه افزايش نيافته است و ضريب همبستگي غير معني دار مي باشد . با افزايش وزن هزار دانه عملکرد اقتصادي افزايش مي يابد و ضريب همبستگي 0/436 در سطح 1% افزايش يافته است . با افزايش عملکرد بيولوژيکي تعداد دانه در بلال افزايش نمي يابد و ضريب همبستگي غير معني دار است . با افزايش تعداد دانه در بلال عملکرد اقتصادي افزايش پيدا مي کند و ضريب همبستگي 0/48 در سطح 1 % افزايش مي يابد . با افزايش عملکرد بيولوژيکي عملکرد اقتصادي افزايش يافته و ضريب همبستگي 0/54 درسطح 1 % افزايش پيدا مي کند .
منابع :
امام ، ي . و برجيان ع . 1379 . اثر ميزان و زمان محلول پاشي اوره بر درصد پروتئين دانه و ساير ويژگيهاي کيفي دو رقم گندم نان ، دانشکده کشاورزي شيراز ، چکيده مقالات ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه 358 .
امام ، ي . و برجيان . ع . 1379 . اثر ميزان و زمان محلول پاشي اوره بر خصوصيات فيزيولوژيک ، مقدار کلروفيل و ، وزن واحد طول ساقه دو رقم گندم نان ، دانشکده کشاورزي شيراز ، چکيده مقالات ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه 643
جواهري ، ا . 1379 . بررسي تاثير زمان و نحوه مصرف کود ازته در ذرت دانه اي ، مرکز تحقيقات کشاورزي خوزستان ، چکيده مقالات ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه 493 .
خويي ، س . و قاسمي . ا . 1379 . استفاده از حد بحراني نيترات درپاي بوته محصول ذرت به منظور کاهش مصرف کودهاي ازت ، مرکز تحقيقات کشاورزي مازندران بخش خاک و آب ، چکيده مقالات ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه ي 334 .
سپهري ، ع ،مدرس ثانوي ، س . ع . م 1379 . بررسي الگوي جذب ازت و تجمع ماده خشک در کشت تابستانه ذرت ، دانشکده کشاورزي بوعلي سينا ، دانشکده ي کشاورزي تربيت مدرس ، چکيده مقالات ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه 647 .
شباهنگ ، ج . 1376 . بررسي اثر محلول پاشي و کود سرک اوره بر عملکرد و ارزش و قابليت هضمي سيلويي دو رقم ذرت ، دانشگاه اصفهان .
صادقي ، ح . بحراني . م . ج 1379 . تاثير تراکم بوته و مقادير کود ازته بر عملکرد ، اجزاء عملکرد و درصد پروتئين دانه ذرت دانه اي ، دانشکده کشاورزي شيراز ، چکيده ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه 357 .
مهرآبادي ، ح ، راشد محصل ، م . ح . 1379 . بررسي اثر زمان محلول پاشي بر شاخص هاي رشد ، عملکرد ، اجزاء عملکرد و برخي صفات کيفي در دو رقم ذرت دانه اي ، مرکز تحقيقات کشاورزي خراسان و دانشکده کشاورزي مشهد ، چکيده ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه 376 .
نور محمدي ، ق . سيادت . ع . و کاشاني ، ع . 1380 . زراعت غلات ، انتشارات دانشگاه شهيد چمران اهواز ، 446 صفحه .
Benjami ،j.g.،porter ،l.k.،Duke ،H.R.،and Ahuja،L.r.1997.corn growth and nitrogen uptake with furrow irrigation and fertilizer bands .Agron j:89:609-612.
منبع :نشريه پژوهش در علوم کشاورزي ،شماره 1.
چکيده :
در خرداد ماه سال 1383 در مزرعه آزمايشي دانشگاه آزاد اسلامي واحد فسا طرح پژوهشي به منظور تعيين بهترين زمان و روش مصرف کود نيتروژن در زراعت ذرت انجام گرفت . در اين آزمايش از 3 روش محلول پاشي ، نواري و محلول در آب آبياري و در 3 زمان مختلف 1 ، 1/5 و 2 ماه پس از کشت در 3 تکرار در آزمايش فاکتوريل در قالب طرح بلوک هاي کامل تصادفي انجام و مشخص شد که کوددهي در مراحل اوليه رشد يعني حدود 25 تا 75 روز اول رشد تاثير به سزايي دارد . در آزمايش هاي قبل نيز مشابه اين نتايج ديده شده بود و بيشترين تاثير عناصر N.P.K در اين مرحله يعني در مرحله 1 تا 2 ماه پس از کاشت مي باشد . همچنين مشخص شد که بيشترين تاثير کوددهي در مرحله سوم يعني 2 ماه پس از کاشت وجود دارد و روش محلول پاشي راندمان مصرف بالاتري دارد .
کلمات کليدي :
مقدمه :
با مصرف به موقع اين کود مي توان ميزان پروتئين دانه را افزايش داد ، علاوه بر اين زمان مناسب مصرف کود ازت مي تواند بر روي قدرت جوانه زني بذرها نيزتاثير داشته باشد .
اسپالدينگ و همکاران ( Spalding et al . 1993 ) در آزمايشي روي کشت رديفي ذرت در غرب امريکا مشخص نمودند که بيشترين ميزان نيترات در اثر استفاده زميني از دسترس گياه خارج و در آب هاي زيرزميني نفوذ مي کند . راسل و همکاران ( Russelle et al . 1981 ) نيز در آزمايشي روي ذرت مشخص کردند که مي توان با روشهاي مديريتي چون پرهيز از آبياري بيش از حد ميزان آلودگي ناشي از آبشويي نيتروژن را کاهش داد . رابينس و کارتر Robbins and carter 1980 ) در آزمايش ديگر بر روي گياه ذرت گزارش دادند که تعيين محل کود دادن همراه با کنترل آبياري شياري نيز مي تواند موجب کاهش رسوب نيترات گردد .
ريتر و همکاران( Ritter et al , . 1993 ) در آزمايشي در شرق نبراسکا بر روي ذرت مشخص نمودند که دادن کود نيتروژن در مرحله 2 ماه پس از کشت اثر خوبي در عملکرد و اجزاي عملکرد دارد . کامپر و همکاران Kemper et al ., 1975 در آزمايش ديگري بر روي ذرت نشان دادند که هر چه ميزان تماس آب آبياري و کود نيتروژن کمتر باشد اين کود کمتر از دسترس ريشه خارج و بيشتر مورد استفاده گياه قرار مي گيرد . بنجامين و همکاران Benjamin et al ., 1997) در آزمايشي مشخص کردند که بيشترين ميزان جذب عناصر N.P.K در ذرت در مراحل 25 الي 75 روز ( 1 تا 2/5 ماه ) پس ازکشت انجام مي گيرد . هفنر و همکاران Hefner et al . , 1995 در آزمايشي در ايالات متحده گزارش نمود که پخش نيتروژن به صورت نواري اثر خوبي بر روي ذرت دارد البته اگر زمان پخش کود به تاخير بيافتد بهتر است نيتروژن همراه آب آبياري مصرف شود .
پارکين و همکاران Parkin et al . , 1990 درآزمايشي در آمريکا مقدار نيتروژني که به خاک داده شد 300 کيلوگرم بود و براي محلول پاشي هم مقدار 30 کيلوگرم در هکتار يا محلول 10 % ( يعني 30 کيلوگرم کود در 300 ليتر آب ) استفاده شد و هر دو تيمار از نظر ميزان عملکرد معني دار شد دليل استفاده از محلول 10 % نيز سوختگي و اينکه براي محلول پاشي چون نيتروژن مستقيماً به گياه داده مي شود ميزان آن کمتر گرفته مي شود . پينتر Painter 1980 در آزمايشي در مسکو برداشت نيتروژن و فسفر و پتاسيم توسط ذرت 200 ـ 80 ـ 160 گزارش شده است . کاردول Cardwell طي پژوهش هاي وسيع انجام شده در مينو سوتاي آمريکا و کاشت گياه ذرت در سال هاي مختلف مشخص نمود که در طول 25 روز اول رشد گياه تنها 8 درصد نيتروژن توسط ذرت برداشت مي شود 35 درصد نيتروژن در فاصله 26 تا 50 روز پس از کاشت و 31 درصد در فاصله 51 تا 75 روز پس از کاشت 30 درصد در فاصله 76 تا 100 روز پس از کاشت و در آخر 6 درصد بعد از اين مدت قابل استفاده است . مارتين و همکاران Martin et al.,1998 در آزمايشي بر روي مديريت آبياري و هدر روي و آبشويي نيترات در توليد محصول ذرت به اين نتيجه رسيدند که به علت زود حل شدن نتيروژن در آب مصرف خاکي همراه با آبياري خطر هدر روي نيتروژن را افزايش مي دهد . اسکينر و همکاران Skinner et al ., 2002 در آزمايشي بر روي آبياري نواري ذرت و پخش نيتروژن در سطح خاک به اين نتيجه رسيدند که پخش نيتروژن و آبياري بعد از آن خطر آبشويي ازت و خارج شدن از دسترس ريشه ها را افزايش مي دهد .
هيلس و همکاران Hills et al 1999 در آزمايشي بر روي اثر نتيروژن بر روي ذرت ، گوجه فرنگي و چغندر قند گزارش دادند که ذرت به نيتروژن نياز بيشتري دارد ، و مصرف مناسب همراه با زمان مناسب مصرف براي ذرت ضروري مي باشد . الس و همکاران Ells et al 1993) گزارش دادند که آبياري ذرت و آبشويي نيتروژن در کاربرد خاکي نيتروژن اثر معني داري بر روي کاهش عملکرد ذرت دارد . بنابراين مصرف خاکي اين کود کمتر توصيه مي شود . شباهنگ(1376) طي بررسي اثر محلول پاشي اوره به 3 ميزان 0 ـ 200 ـ 300 کيلوگرم در هکتار گزارش نمود که محلول پاش اوره باعث افزايش عملکرد و محصول خشک دانه شد . همچنين بلال و ساقه و برگ را افزايش داد ولي تيمارهاي کود سرک اثر معني داري بر عملکرد و اجزاي عملکرد نداشت محلول پاشي به دليل افزايش عملکرد و کيفيت علوفه سيلويي ذرت قابل توصيه مي باشد . خويي و قاسمي 1379 در آزمايشي مقدار کود مصرفي توسط کشاورزان منطقه مورد آزمايش و همچنين در 25 الي 30 روز پس از کشت کود نيتروژن به ذرت داده شد ، اگر چه نتايج از لحاظ آماري معني دار نبود ، ولي مشخص شد که تقسيط کود در مراحل مختلف رشد مي تواند هدرروي کود را کم کند . همچنين صادقي و بحراني 1378 طي تحقيق و پژوهشي مشخص نمودند که با افزايش مقادير کود ازت وزن هزار دانه زياد شد . مقادير کود در نظر گرفته شده 80 ـ 160 ـ 240 کيلوگرم در هکتار مي باشد . امام و برجيان 1379 طي آزمايشي با 5 ميزان محلول پاشي ( 0 ـ 8 ـ 16 ـ 24 ـ 32 کيلوگرم در هکتار ) در 3 زمان ( پيش از گلدهي ، گلدهي ، پس از گلدهي ) گزارش دادند که محلول پاشي اثر معني داري بر درصد پروتئين داشت . ولي زمان آن اثر چنداني بر ميزان پروتئين نداشت ولي اثر متقابل محلول پاشي و زمان داراي تاثير معني دار بود . مهرآبادي و راشد محصل (379 )در آزمايشي با 4 زمان ( 2 هفته قبل از گرده افشاني ، 2 هفته بعد از گرده افشاني، 4 هفته بعد از گرده افشاني ، 2 و 4 هفته بعد از گرده افشاني ) عمل محلول پاشي انجام دادن و نتايج نشان داد که محلول پاشي نيتروژن به دليل افزايش سطح برگ و افزايش توان فتوسنتزي گياه موجب افزايش دوام سطح برگ درطي دوره پر شدن دانه مي شود و همچنين محلول پاشي نتيروژن به ويژه قبل از گلدهي و گرده افشاني باعث افزايش معني دار تعداد دانه در بلال مي شود علاوه بر اين افزايش ميزان پروتئين و علوفه ذرت با محلول پاشي اثر معني داري نشان داد . جواهري و همکاران 1379 طي پژوهشي به منظور دستيابي به حداکثر عملکرد کاهش آلودگي محيط زيست و کاهش تلفات نيتروژن در 3 سال متوالي آزمايشي بر روي ذرت انجام دادند و 2 روش کوددهي کاربرد خاکي نواري و کاربرد با آب( Feritigation) در زمان هاي 6 ـ 8 برگي و ظهور گل هاي نر به ذرت داده شد و نتايج نشان داد که مصرف نواري کود اثر بيشتري داشته است . امام و برجيان( 1379 )در آزمايشي 3 زمان ( قبل از گلدهي ، گلدهي ، پس از گلدهي ) و 5 ميزان ( 0 ـ 8 ـ 16 ـ 24 ـ 32 کيلوگرم در هکتار ) نيتروژن بر روي گياه گندم مورد آزمايش قرار گرفت و نتايج نشان داد که محلول پاشي با 8 کيلوگرم نيتروژن« در هکتار در مرحله ي گلدهي CGR,LAD,LAI را افزايش داد و مصرف بيشتر به دليل سوختگي اثر نداشته است و نيز محلول پاشي قبل از گلدهي و گلدهي مي تواند ميزان کلروفيل برگ پرچم را افزايش دهد و در نهايت محلول پاشي نيتروژن مي تواند به عنوان راهي براي کارايي بهتر مصرف نيتروژن در افزايش عملکرد بيولوژيکي و عملکرد گندم باشد . سپهري و مدرس ثانوي( 1379) طي آزمايشي با 2 رقم ذرت و 3 تاريخ کاشت مشخص کردند که ذرت از اوايل رشد تا رسيدن ازت را دريافت مي کند به صورتي که در اوايل رشد جذب ازت کم و با افزايش رشد زايشي نياز به ازت زيادتر مي شود . راسل( Russelle,1971 )در آزمايشي گزارش کرد که با افزايش مقدار ازت از صفر تا 360 کيلوگرم در هکتار عملکرد دانه و کاه و نسبت دانه به کاه در ذرت افزايش مي يابد .
با توجه به اينکه در شهرستان فسا سال هاي زيادي است که ذرت درسطح وسيعي از مزارع کشت مي شود اغلب کشاورزان منطقه بدون در نظر گرفتن ميزان مورد نياز گياه ، کود را بيش از حد به مزارع اضافه مي کنند کود ازت نيز در آب سريعاً حل مي شود و مشکلات زيست محيطي و شور شدن آب و خاک را به همراه دارد .
همچنين زمان و روش مناسب مصرف کود نيز از فاکتورهاي مهمي است که مي تواند در راندمان استفاده از کود تاثير داشته باشد . هدف طرح مشخص نمودن روش و زمان مناسب مصرف کود در منطقه فسا مي باشد .
مواد و روش ها :
نتايج و بحث :
مهرآبادي و راشد محصل (1379 ) در آزمايش در زمان هاي مختلف کود نيتروژن را اضافه کردند و گزارش دادند که اين کود به دليل افزايش دوام سطح برگ مي تواند باعث افزايش عملکرد شود . بيشتر نيتروژن درطي 1 تا 2 ماه اوليه جذب مي شود و باعث افزايش عملکرد مي گردد که در اين آزمايش هم زمان کوددهي بين 1 تا 2 ماه اوليه زندگي ذرت در نظر گرفته شده بود . همچنين کوددهي به صورت محلول پاشي اثر بيشتري دارد در اين مورد کاردول(Cardwell 1982) گزارش دادند که بيشترين ميزان جذب ازت توسط ذرت در فاصله 26 تا 75 روز پس از کاشت مي باشد . همچنين شباهنگ 1376 در آزمايشي گزارش داد که محلول پاشي اثر خوبي بر عملکرد گياه ذرت دارد . علاوه بر اين بنجامين و همکاران( Benjamin et al . , 1997 )نيز گزارش دادند که بيشترين ميزان جذب ازت توسط ذرت در 1 تا 2/5 ماه پس از کاشت انجام مي گيرد .
.jpg "تعيين بهترين زمان و روش مصرف کود ازت روي گياه ذرت در منطقه فسا")
در ستون (2) تاثير زمان هاي مختلف کوددهي بر تعداد دانه در بلال را مشاهده مي گردد . همان طور که مشخص است در مورد اين پارامتر تاثير معني داري مشاهده نمي شود . با توجه به پژوهش هاي قبل و همچنين با توجه به نياز گياه در مراحل گلدهي تيمار 2 ماه پس از کاشت ازت بيشتر صرف اندام زايشي شده است . در اين رابطه کاردول و همکاران Cardwell et al 1982 ) و بنجامين و همکاران Benjamin et al 1997) گزارش دادند که بيشترين ميزان جذب ازت توسط ذرت در بين 1 تا حدود 2 ماه پس از کاشت مي باشد .
هر چند در اين جدول اختلافات از نظر آماري معني دار نيست ،ولي با افزايش رشد روند مصرف کود بيشتر مي شود . در اين مورد سپهري و مدرس ثانوي(1379) گزارش مشابهي ارائه دادند .
درستون 3 تاثير زمان هاي مختلف کوددهي بر عملکرد بيولوژيکي را مشاهده مي شود . در اينجا تيمارها با هم اختلاف معني دار نشان مي دهند ، به طوري که بيشترين تاثير مربوط به T3 ( 2 ماه پس از کشت ) و T2 ( 1/5 پس از کشت ) در رده بعد و T1 ( 1 ماه پس از کشت ) کمترين اثر را دارد . در اين رابطه امام( 1379) گزارش داد که افزايش نيتروژن در قبل از گلدهي اثر معني داري بر عملکرد بيولوژيکي دارد .
در ستون (4) تاثير زمان هاي مختلف کوددهي بر عملکرد را مشاهده مي شود . در مورد اين پارامتر نيز تيمار T3 ( 2 ماه پس از کشت ) بيشترين اثر را داشته ست . در اين مرحله کوددهي بيشترمورد نياز گياه مي باشد و مي تواند عملکرد را افزايش دهد . در اين مورد بنجامين و همکاران Benjamin et al 1997 گزارش داد که بيشترين جذب کود در 1 تا 2 ماه پس از کاشت مي باشد کاردول و همکاران Cardwell et al , . 1982 گزارش داد که بيشترين ميزان نيتروژن در فاصله 26 تا 75 پس از کاشت انجام مي گيرد T2 ( 1/5 ماه پس از کشت ) چون به مرحله گلدهي گياه نزديک بوده ، اثر بيشتري داشته و T1 ( 1 ماه پس از کشت ) اثر کمي دارد . زيرا گياه در مرحله ي شد رويشي مي باشد ، تيمارها از نظر آماري داراي اختلاف مي باشند . امام و برجيان(1379 )گزارش دادند که محلول پاشي قبل از گلدهي اثر خوبي بر عملکرد دارد .
.jpg "تعيين بهترين زمان و روش مصرف کود ازت روي گياه ذرت در منطقه فسا")
درستون (2) تاثير روش هاي مختلف کوددهي بر تعداد دانه در بلال را مشاهده مي شود . در اين مورد بيشترين تاثير مربوط تيمار M3 يعني روش محلول پاشي مي باشد . چون در اين روش کود مستقيماً در اختيار گياه قرار مي گيرد و هدر روي کم است . M2 ( روش نواري ) هم اثر خوبي داشته چون هدر روي کود کمتر از روش محلول در آب مي باشد . M1 ( روش محلول در آب آبياري ) کنترين اثر را داشته چون در اين روش اغلب مقدار کود از دسترس گياه خارج مي شود و آبشويي اين روش زياد است . البته از نظر آماري اختلافات معني دار نيست . در اين ارتباط امام و برجيان( 1379 )گزارش دادند که محلول پاشي نيتروژن مي تواند به عنوان راه مناسبي براي افزايش عملکرد باشد . همچنين مارتين و همکاران( Martin et al . 1998 )گزارش دادند که آبشويي ازت در کاربرد خاکي همراه با آبياري زياد مي باشد .
در ستون (3) تاثير روش هاي مختلف کوددهي بر عملکرد بيولوژيکي را مشاهده مي شود . تيمارها اختلاف معني داري ندارند و بيشترين اثر مربوط به m3 ( محلول پاشي ) و M2 ( نواري ) و M1 ( محلول در آب ) در مراحل بعد قرار دارند . در اين رابطه شباهنگ (1376) گزارش داد که محلول پاشي باعث افزايش عملکرد و بلال و ساقه و برگ مي شود . همچنين امام ( 1379 ) گزارش داد که محلول پاشي ، راهي مناسب براي افزايش عملکرد و عملکرد بيولوژيکي مي باشد . در ستون (4) تاثير روش هاي مختلف کوددهي بر عملکرد را مشاهده مي شود که از نظر آماري معني دار نيست .
.jpg "تعيين بهترين زمان و روش مصرف کود ازت روي گياه ذرت در منطقه فسا")
.jpg "تعيين بهترين زمان و روش مصرف کود ازت روي گياه ذرت در منطقه فسا")
.jpg "تعيين بهترين زمان و روش مصرف کود ازت روي گياه ذرت در منطقه فسا")
در ستون دوم تاثير متقابل زمان و روش مختلف کوددهي را بر تعداد دانه در بلال را مشاهده مي شود . تيمار T2M3 ( محلول پاشي 1/5 ماه پس از کشت ) به علت آبشويي کمتر بيشترين اثر را دارد . در اين رابطه امام و برجيان( 1379) گزارش دادند که اثر متقابل محلول پاشي و زمان مصرف معني دار مي باشد ، سپس تيمارهاي T1M3 ( محلول پاشي يک ماه پس از کشت ) ، T1M1 ( محلول در آب 1 ماه پس از کشت ) ، T1M2 ( نواري 1 ماه پس از کشت ) و T2M2 از نظر آماري معني دار شده است و در يک سطح قرار دارند . در اين مورد بنجامين و همکاران ( Benjamin et al 1972 )گزارش داد که بيشتر جذب ازت توسط ذرت در مرحله 25 تا 75 روز پس از کاشت انجام مي گيرد و T3M1 ( محلول در آب 2 ماه پس از کشت ) و T3M2 ( نواري 2 ماه پس از کشت ) در يک سطح آماري و در آخر تيمار T3M3 ( محلول پاشي 2 ماه پس از کشت ) و T2M1 ( محلول در آب 1/5 ماه پس از کاشت ) در يک سطح آماري قرار دارند . مهرآبادي 1379 گزارش داد که محلول پاشي قبل از گلدهي باعث افزايش تعداد دانه در بلال مي شود .
در ستون سوم جدول تاثير متقابل زمان و روش مختلف کوددهي بر عملکرد بيولوژيکي ذرت را مشاهده مي شود . در اين مورد اختلافات معني داري مشاهده مي گردد ، به طوري که تيمار T2M3 بيشترين تاثير را داشته است . در اين مورد شباهنگ (1376 ) گزارش داد که محلول پاشي باعث افزايش عملکرد مي شود و T1M3 هم توانسته است اثر خوبي را بر جاي بگذارد و بقيه تقريباً در يک سطح آماري هستند . البته همان طور که مشاهده مي شود ، تيمارهاي محلول پاشي معمولا اثر بهتري را داشته اند . امام و برجيان (1379 ) گزارش دادند که محلول پاشي قبل از گلدهي اثر خوبي بر عملکرد دارد .
در ستون چهارم جدول تاثير متقابل زمان و روش مختلف کوددهي بر عملکرد نشان داده شده است . T2M3 بيشترين اثر و T3M3 وT1M3در يک سطح آماري T3M2،T2M1,T2M2 در يک سطح آماري قرار دارند و تيمارهاي T3M1وT1M1,T1M2 هم از لحاظ آماري در يک سطح قرار دارند . در اين رابطه نيز در گزارش هاي متعدد مشاهده شد که اثر محلول پاشي قبل از گلدهي اثر خوبي بر عملکرد بيولوژيکي دارد . امام( 1379) گزارش مشابهي ارائه داده است .
با افزايش تعداد دانه در بلال وزن هزار دانه افزايش پيدا مي کند وضريب همبستگي 0/71 در سطح 1% افزايش يافته است . با افزايش عملکرد بيولوژيکي وزن هزار دانه افزايش نيافته است و ضريب همبستگي غير معني دار مي باشد . با افزايش وزن هزار دانه عملکرد اقتصادي افزايش مي يابد و ضريب همبستگي 0/436 در سطح 1% افزايش يافته است . با افزايش عملکرد بيولوژيکي تعداد دانه در بلال افزايش نمي يابد و ضريب همبستگي غير معني دار است . با افزايش تعداد دانه در بلال عملکرد اقتصادي افزايش پيدا مي کند و ضريب همبستگي 0/48 در سطح 1 % افزايش مي يابد . با افزايش عملکرد بيولوژيکي عملکرد اقتصادي افزايش يافته و ضريب همبستگي 0/54 درسطح 1 % افزايش پيدا مي کند .
بحث و نتيجه گيري
منابع :
امام ، ي . و برجيان ع . 1379 . اثر ميزان و زمان محلول پاشي اوره بر درصد پروتئين دانه و ساير ويژگيهاي کيفي دو رقم گندم نان ، دانشکده کشاورزي شيراز ، چکيده مقالات ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه 358 .
امام ، ي . و برجيان . ع . 1379 . اثر ميزان و زمان محلول پاشي اوره بر خصوصيات فيزيولوژيک ، مقدار کلروفيل و ، وزن واحد طول ساقه دو رقم گندم نان ، دانشکده کشاورزي شيراز ، چکيده مقالات ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه 643
جواهري ، ا . 1379 . بررسي تاثير زمان و نحوه مصرف کود ازته در ذرت دانه اي ، مرکز تحقيقات کشاورزي خوزستان ، چکيده مقالات ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه 493 .
خويي ، س . و قاسمي . ا . 1379 . استفاده از حد بحراني نيترات درپاي بوته محصول ذرت به منظور کاهش مصرف کودهاي ازت ، مرکز تحقيقات کشاورزي مازندران بخش خاک و آب ، چکيده مقالات ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه ي 334 .
سپهري ، ع ،مدرس ثانوي ، س . ع . م 1379 . بررسي الگوي جذب ازت و تجمع ماده خشک در کشت تابستانه ذرت ، دانشکده کشاورزي بوعلي سينا ، دانشکده ي کشاورزي تربيت مدرس ، چکيده مقالات ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه 647 .
شباهنگ ، ج . 1376 . بررسي اثر محلول پاشي و کود سرک اوره بر عملکرد و ارزش و قابليت هضمي سيلويي دو رقم ذرت ، دانشگاه اصفهان .
صادقي ، ح . بحراني . م . ج 1379 . تاثير تراکم بوته و مقادير کود ازته بر عملکرد ، اجزاء عملکرد و درصد پروتئين دانه ذرت دانه اي ، دانشکده کشاورزي شيراز ، چکيده ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه 357 .
مهرآبادي ، ح ، راشد محصل ، م . ح . 1379 . بررسي اثر زمان محلول پاشي بر شاخص هاي رشد ، عملکرد ، اجزاء عملکرد و برخي صفات کيفي در دو رقم ذرت دانه اي ، مرکز تحقيقات کشاورزي خراسان و دانشکده کشاورزي مشهد ، چکيده ششمين کنگره زراعت و اصلاح نباتات ايران ، 13 تا 16 شهريور 1379 بابلسر ، صفحه 376 .
نور محمدي ، ق . سيادت . ع . و کاشاني ، ع . 1380 . زراعت غلات ، انتشارات دانشگاه شهيد چمران اهواز ، 446 صفحه .
Benjami ،j.g.،porter ،l.k.،Duke ،H.R.،and Ahuja،L.r.1997.corn growth and nitrogen uptake with furrow irrigation and fertilizer bands .Agron j:89:609-612.
منبع :نشريه پژوهش در علوم کشاورزي ،شماره 1.
