یکی از دوره‌های بحرانی و حساس زندگی، دوره نوجوانی است. این دوران با سختی ها و دشواری های بسیاری همراه است و دلیل این امر آن است که نوجوان، خود را بزرگ تر از کودکان و کوچک تر از بزرگ سالان می بیند و درواقع نوجوان در مرز بین کودکی و بزرگ‌سالی قرار می گیرد. والدین نیز با عدم درک مناسب نسبت به این شرایط نوجوان، برخی اوقات از نوجوان خود انتظارات نامناسب و بالاتر از سن او دارند. محققین علم روانشناسی علت بسیاری از معضلات دوران بزرگ سالی را ناشی از نحوه عبور از دوران هویت یابی نوجوان می دانند.
معنای هویت
هویت یا کیستی به مجموعه نگرش ها، ویژگی ها و روحیات فرد و آنچه وی را از دیگران متمایز می کند، گفته می شود. هویت عبارت است از مجموعه خصوصیّات و مشخصات اساسی اجتماعی، روانی، فرهنگی، فلسفی، زیستی و تاریخی همسان که به رسایی و روایی بر ماهیت یا ذات گروه، به معنای یگانگی یا همانندی اعضای آن با یکدیگر دخالت کند و آن ها را در یک ظرف مکانی و زمانی معیّن به‌طور مشخص و قابل قبول و آگاهانه از سایر گروه‌ها و افراد متعلّق به آن ها متمایز سازد.زمانی که شخصی از حقیقت یک چیز یـا پدیده‌ای می پرسد، درواقع می خواهد هویت آن را درک کند. در روانشناسی نیز تعاریف گوناگون برای هویت ارائه شده است، از‌جمله: هویت به معنی هستی وجود است. چیزی که وسیله شناسایی فرد باشد، یعنی مـجموعه خـصائل فـردی و خصوصیات رفتاری که از روی آن، فرد بـه عنوان عـضو یـک گروه اجتماعی شناخته شود و از دیگران متمایز گردد.
زمانی که انسان نسبت به حقیقت هستی و وجود خود سؤال می کند یعنی به دنبال هویت خود است؛ لذا به دنبال پاسخ به سؤال هایی نظیر از کجا آمدم و به کدام مقصد حرکت می کنم و ... است.
هویت انسانی، مقوله‌ای اجتماعی است. همه انسان ها به هنگام تولد، فارغ از اینکه در کجای زمین به دنیا می‌آیند و یا از چه تعلق قومی و قبیله‌ای برخوردارند، دارای ویژگی‌های یکسان نوع انسانی، در میان انواع موجودات زنده هستند و هیچ گونه تفاوت ماهوی با یکدیگر ندارند؛ بنابراین، مقوله هویت انسانی که در دوران رشد و تکوین انسان در جامعه شکل می گیرد، کاملاً اجتماعی و جامعه شناسانه است و ربطی به خون و نژاد و رنگ پوست و ... ندارد.
بحران هویت چیست؟
بحران هویت می‌تواند در دوران نوجوانی رخ دهد، به طور معمول بحران هویت قبل از بزرگ سالی پیشرفت می کند و لازم است مرحله‌ی نوجوانی را ترک کند تا بتواند به عنوان یک بزرگ سال عمل کند. بدون کشف هویت در این دوران، بحران هویت با علائمی مانند دوری از اجتماع، ارتکاب به جرم یا مصرف مواد مخدر، رفتار‌های منفی و عدم اطمینان به اهداف یا هویت رخ می‌دهد.در سنین نوجوانی شخص به دنبال هویت خود می گردد. هرچند این بحران هویت فقط در سنین نوجوانی ایجاد نمی شود و ممکن است در دوران بزرگ سالی نیز رخ بدهد اما اهمیت هویت یابی در این سنین به خاطر این است که نتایج شکل گرفتن شخصیت و هویت یابی، به صورت کاملاً مستقیم در سنین بالاتر نمود پیدا خواهد کرد و به عبارت دیگر هویت یافته شده در نوجوانی، خط مشی زندگی را رقم خواهد زد.
عدم درک صحیح از هویت، آثار مخربی بر حیطه های فردی و تأثیرات اجتماعی و بین فردی نامطلوب فراوانی خواهد داشت. نتیجه آن، ایجاد نقص و نارسایی در هـویت فـردی و اجتماعی است که درنهایت به «بحران هویت» منجر خواهد شد.
آثار و نشانه‌های بحران هویت
فرد در خلال بحران هویت دچار آشفتگی و سردرگمی در مورد نقش‌های خود در خانواده و جامعه می‌شود و مدام در حال رنج کشیدن است. در این وضعیت احساس می کند منزوی، مردد، افسرده، تهی و مضطرب شده است. فرد امید خود را از دست می دهد. او می داند لازم است تصمیمات مهمی را اتخاذ کند، اما برای آن ها کاری از دستش بر نمی آید و در مورد همه چیز تردید دارد. از طرفی نوعی فشار از سوی جامعه و خانواده بر روی خود حس می کند. در طی این آشفتگی فرد به جای پیشرفت، پسروی می کند و مدام دچار دوگانگی و تضاد می شود.
دلایل بروز بحران هویت
روانشناسان ریشه‌ی فقدان هویت را در دوران کودکی می‌دانند؛ درصورتی‌که فرد از لحاظ روحی و روانی به طور کامل تغذیه نشده باشد، در بزرگ سالی نمی تواند به شناخت خود بپردازد و باورهای مرتبط با هویت خود را شکل بدهد. اریک اریکسون روانشناس برجسته، معتقد است که محیط، نقش حیاتی در ایجاد آگاهی از خود و شکل دادن احساسات در کودک را بازی می کند. او بیان کرد مراحل رشد در هشت مرحله که به هم مرتبط هستند طی می شود که اگر ما آن ها را به درستی طی کنیم نتایج مثبتی در مورد هویت به دست می آید.راهکارهای کاهش بحران هویت
برای درمان بحران هویت، برخی از رفتارها لازم است والدین و مربیان انجام بدهند و بعضی از اعمال نیز لازم است فرزندان و نوجوانان برای اصلاح و به ثبات رسیدن وضعیت خود مورد توجه قرار دهند.الف: راه های کم کردن بحران هـویت یابی در نوجوانان که مربیان و والدین باید توجه کنند عـبارت است از:
1- تقویت روحیه اعتمادبه‌نفس و خودباوری در نوجوان به وسیله شرکت دادن او در عرصه های تأثیرگذار اجتماعی.2- شنیدن اظهارنظرهای نوجوان و بها دادن به او.
3- آشنا کردن نوجوان با معارف و تعالیم دینی.
4- مهیاکردن شرایط هم‌اندیشی و تبادل فکری بـا نسل نوجوان.
5- بالا بردن اطلاعات و آگاهی های نوجوان برای رفتار صحیح و معقول در ناملایمات زندگی.
6- دقت و توجه به برنامه هایی که نوجوان ما مشاهده می کند.
7- بازبینی محتوای کتاب های درسی.
ب: کارهایی که خود نوجوان باید انجام بدهد. ما در این راهکار ها می خواهیم به صورت مستقیم با نوجوانان صحبت کنیم:
راهکارهای زیر به شما کمک می‌کنند تا دریافتن هویت خود به صورت فردی مستقل، موفقیت‌آمیز عمل کنید. توجه داشته باشید که رسیدن به هویتی واحد، درنهایت به باورها و منبع کنترل شما بستگی دارد. آیا کنترل زندگی خود را در دست دارید؟ یا مدام خود را قربانی محیط می‌پندارید؟1. بررسی هویت
به دنبال جستجوی هویت خود باشید؛ خصوصیات و خلقیات خود را یادداشت کنید. برترین‌ها را تقویت و خصوصیات نامناسب را کاهش دهید. ارزش‌های خود را بررسی کنید. چه چیزی در زندگی برای شما مهم‌تر است؟ زندگی تان را با چه اصولی تعریف می کنید و چگونه به این اصول دست یافته‌اید؟ سعی کنید چهارچوب‌هایی را در مورد مسائل اخلاقی، رفتاری، مذهبی، شغلی، تحصیلی و... برای خود مشخص کنید. در این زمینه لازم است تحقیقات و مطالعات خود را بالا ببرید.
در این مورد تجسم سازی، کمک بسیار زیادی به شما می کند. تصور کردن خود در بهترین حالت و با جزئیات به شما کمک می کند تا به خود اعتماد و امید بیشتری داشته باشید؛ علاوه بر این تصور کردن خود در بهترین وضعیت به صورت ناخودآگاه به شما کمک می کند به آن وضعیت برسید. هر چند که لازم است تمام تلاش ذهنی و فیزیکی خود را برای بهبود شرایط و رسیدن به هویتی واحد به کار ببرید. این کار شما را مجبور می کند هویت کنونی خود را به طور دقیق بررسی کنید و برای رسیدن به بهترین خود تلاش کنید.
3. آمادگی برای تغییر و تحول در زندگی
خودتان را برای ایجاد تغییرات گسترده در زندگی آماده کنید. برای این که از وضعیت آشفتگی هویتی خارج شوید، لازم است تغییرات بزرگ را بپذیرید و برای ورود آن‌ها به زندگی خود آمادگی داشته باشید. در این مسیر لازم است به خودشناسی برسید؛ با خود بیاندیشید از این زندگی چه می خواهید و چه آرزوهایی دارید؟
4. گسترش روابط بین فردی
روابط دوستانه‌ی خود را گسترش دهید. ارتباط با دیگران باعث می شود از حالت انزوا بیرون بیایید و به ثبات در هویت خود دست یابید. داشتن رابطه قوی و صحیح با دوستان و خانواده علاوه بر این که در شما احساس تعلق خاطر ایجاد می کند، کمک می کند تا نقش ها و به دنبال آن هویت خود را بهتر بشناسید
نتیجه:
چنانچه ابعاد گوناگون دوران نوجوانی مورد توجه و دقت قرار بگیرد متوجه می شویم که اگر در این دوران شخصیت نوجوان ما به صورت صحیح و مناسب شکل بگیرد، در آینده فردی دارای قوت و توان تصمیم گیری و شخصیتی مستقل درمراحل مختلف زندگی و خلاق و کوشا پرورش خواهد یافت.آگاهی اندک و یا عدم آگاهی کامل و صحیح از تغییرات جسمانی و جنسی، چه در دختران و چه در پسران، نوجوانان را گیج و سردرگم می کند و این مسأله پیامدهای منفی و زیان‌باری به دنبال خواهد داشت و ممکن است این اطلاعات را از منابع دیگری مثل هم‌سالان به دست آورند که ممکن است اطلاعات ناقص و نادرستی داشته باشند؛ بنابراین، پدر، مادر و معلمان، وظیفه دارند اطلاعات کافی در خصوص تغییراتی که در دوران بلوغ در نوجوان اتفاق می افتد، به تدریج و حتی یکی دو سال قبل از دوران بلوغ جسمی در اختیار فرزندان قرار دهند. توصیه می‌شود این اطلاعات از طریق والدین در اختیار فرزند قرار گیرد تا نوجوان راحت تر بتواند سؤال ها و مسائلش را در میان بگذارد.
