ایران، یکی از کهن ترین جوامع بشری و با انبوهی از آداب و رسوم مختص به خود است که بسیاری از آنها یا منطبق بر آموزه های اسلامی و یا قابل انطباق هستند. از جمله رسوم باستانی ایرانیان، آن است که اقوام و نزدیکان در بلندترین شب سال گرد هم می آیند و شبی پر از شور و نشاط و خاطره انگیز را رقم می زنند. آیات و روایات متعددی این رسم نیک را مورد تأیید قرار داده اند زیرا بسیاری از اتفاقات خوب از جمله صله رحم، شاد ساختن یکدیگر، هدیه دادن، زدودن غم از چهره خویشان، رفع گرفتاری از بستگان و... جزء آموزه های مؤکد دین اسلام به شمار می روند.
امسال اما با شیوع بیماری کرونا و لزوم پرهیز از دورهمی های خانوادگی، لازم است با تدبیر و برنامه ریزی تازه ای ضمن برپاداشتن فواید و برکات ارزشمند رسم شب یلدا، خود، خانواده و بستگانمان را از خطرات گسترش بیماری کرونا در امان بداریم. برای این منظور نگاهی به انواع استفاده های معنوی از این شب خاطره انگیز در یلدای کرونایی می اندازیم.
وقتی دست کرونا به صله رحم نمی رسد
ارتباط و همدلی و همراهی با نزدیکان و بستگان، از جمله واجبات دینی است که متناسب با هر شرایطی به شکل های گوناگونی قابل تحقق است. به عبارت دیگر، هر کاری که دوستی و محبت ما نسبت به بستگان و نزدیکانمان را نشان دهد، نوعی صله رحم محسوب می شود. بر این اساس، رسم نیکوی شب یلدا به خودی خود ارزش معنوی بسیار بالایی دارد چرا که یکی از بزرگترین عبادت ها و بندگی های الهی در آن تحقق می یابد و آن، صله رحم است.امام صادق علیه السلام در توصیف عظمت پاداش صله رحم می فرمایند: «مَنْ مَشَى إِلَى ذِی قَرَابَةٍ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ لِیَصِلَ رَحِمَهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَجْرَ مِائَةِ شَهِیدٍ وَ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ مُحِیَ عَنْهُ أَرْبَعُونَ أَلْفَ سَیِّئَةٍ وَ رُفِعَ لَهُ مِنَ الدَّرَجَاتِ مِثْلُ ذَلِکَ وَ کَانَ کَأَنَّمَا عَبَدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مِائَةَ سَنَةٍ صَابِراً مُحْتَسِبا؛ [1]
کسی که خود با اموالش به سوی خویشانش برای صله رحم رود، خداوند اجر هزار شهید به وی مرحمت کرده و به قدر هر قدمی که بر میدارد چهل هزار حسنه ثبت و چهل هزار گناه محو و چهل درجه افزایش رتبه می یابد و همانند این است که صد سال خدای را عبادتی نیک و با شرایط مقبول کرده باشد.»
نکته مهم این است که تمام آن چه در این روایت و مشابه آن به عنوان ارزش های دینی در قالب صله رحم بیان شده است امروزه و با پیشرفت فوق العاده تکنولوژی، از راه دور و بدون جمع شدن اقوام گرد یکدیگر قابل تحقق است چرا که کمک های مادی از طریق قابلیت های بانکی قابل انجام است.
هدایا را می توان از طریق پستی ارسال کرد و مهم تر از همه این که از طریق ارتباط صوتی و تصویری می توان با اقوام به گفتگو و خوش و بش پرداخت. بنابراین، شب یلدای امسال می تواند تجربه ای جدید، متفاوت و خاطره انگیز از دورهمی شب چله را رقم بزند به گونه ای که دست کرونا نیز از بر هم زدن خوشی ها و لبخندهای آن کوتاه بماند.
با این همه، پیشنهادهای معنوی متفاوتی نیز برای غنی سازی هر چه بیشتر این شب به یادماندنی قابل اجراست که به برخی از آن ها اشاره می کنیم.
شب، فرصتی برای عبادت
شب های طولانی زمستان، فرصتی بسیار خوب برای عبادت و ارتباط با معبود بی همتا هستند. غیر از اصل نشاط دورهمی فامیل در بستر فضای مجازی که نوعی مطلوب از صله رحم در شرایط کرونایی است، می توان این جمع های مجازی را مملو از زیبایی های معنوی کرد تا شبی پرثمرتر و نورانی تر را تجربه کنیم.عبادت شبانه جایگاه ویژه ای در فرهنگ قرآنی و اسلامی دارد چنان که قرآن کریم بارها نسبت به آن تأکید کرده مثل این که می فرماید: «إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قیلا؛ [2] بی گمان، عبادت شبانه، پابرجاتر، و در گفتار استوارتر است.» همین لذت معنوی و آثار عظیم عبادت در شب است که موجب شده است امام صادق علیه السلام در این باره بفرمایند: «الشِّتَاءُ رَبِیعُ الْمُؤْمِنِ یَطُولُ فِیهِ لَیْلُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَى قِیَامِهِ وَ یَقْصُرُ فِیهِ نَهَارُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَى صِیَامِهِ؛ [3] زمستان بهار مؤمن است، از شب هاى طولانى اش براى شب زنده دارى، و از روزهاى کوتاهش براى روزه دارى بهره مى گیرد.»
اما در این جا، فراتر از عبادت فردی، به گونه ای خاص از عبادت دسته جمعی اشاره می کنیم که قطعاً در زمان های گذشته زمینه و فرصتش نبوده و اصلاً قابل درک برای پیشینیان نبوده است و آن، انواع متنوع عبادت های دسته جمعی در شب، آن هم بدون جمع شدن افراد در یک مکان است. آری، فضای مجازی، فرصت بدیعی از دورهمی معنوی توأم با عبادت های گوناگون، به خصوص در شبهای طولانی زمستان کرونایی را فراهم کرده است. در این جا به چند نمونه از معنویت افزایی های در یلدای خاص امسال اشاره می کنیم.
استفاده قرآنی از شب یلدا
قرآن کریم، نامه اصلی خدا به هر یک از ما بندگان است که شایسته است با آن انس بگیریم و چه بهتر که دسته جمعی بر سر سفره معنویتش بنشینیم.شب یلدا، رسم دیرینه ای دارد و آن، قصه گویی است. چه خوب است از قصه های قرآنی در این باره استفاده کنیم؛ به خصوص قصه هایی که کمتر شنیده ایم.
همخوانی قرآنی فامیلی از راه دور
می شود یکی از افراد یا به نوبت، عبارتی از قرآن کریم را با ترتیل تلاوت کند و پس از آن، همه افرادی که در گفتگوی مجازی شرکت کرده اند آن را با یکدیگر همخوانی کنند؛ یا این که همین کار از طریق پخش تلاوت ترتیل و همخوانی پس از آن انجام شود.این، به معنی مشارکت همگانی، هم در تلاوت و هم در استماع آیات نورانی قرآن کریم است که در هر یک مزیتی نهفته است چنان که امام صادق علیه السلام در مورد آثار تلاوت قرآن در خانه می فرمایند: «إِنَّ الْبَیْتَ إِذَا کَانَ فِیهِ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ یَتْلُو الْقُرْآنَ یَتَرَاءَاهُ أَهْلُ السَّمَاءِ کَمَا یَتَرَاءَى أَهْلُ الدُّنْیَا الْکَوْکَبَ الدُّرِّیَّ فِی السَّمَاء؛ [4] خانه اى را که مسلمانى در آن است و قرآن تلاوت مى کند اهل آسمان آن را مى بینند همان گونه که مردم دنیا ستاره نورانى را در آسمان مى بینند.»
در نیز در مورد ثواب گوش دادن به قرآن می فرمایند: «مَنِ اسْتَمَعَ حَرْفاً مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ غَیْرِ قِرَاءَةٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ حَسَنَةً وَ مَحَا عَنْهُ سَیِّئَةً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَة؛ [5] کسى که حرفى از کتاب خدا را بشنود بدون آن که بخواند خداوند حسنه اى براى او مى نویسد، و گناهى را از او مى بخشد، و یک درجه او را بالا مى برد.»
تجربه قصه گویی قرآنی در فضای مجازی
شب یلدا، رسم دیرینه ای دارد و آن، قصه گویی است. چه خوب است از قصه های قرآنی در این باره استفاده کنیم؛ به خصوص قصه هایی که کمتر شنیده ایم. یکی قصه گویی می کند و دیگران، با زبان و اشاره به تأیید و همراهی با داستان می پردازند.حتی می توان به نوبت، قصه گویی کرد یا از کودکان جلسه بخواهیم یکی یکی قصه های قرآنی که می دانند را بیان کنند تا ضمن تشویق آنان، شور و نشاط بیشتری بر جلسه مجازی شب یلدا حاکم شود. بازخوردگیری داستان، از کودکانی که در جمع مجازی حضور دارند جلوه های تماشایی، خاطره انگیز و متفاوتی را به ثبت خواهد رساند.
هنر قصه گویی قرآن، ممتاز و بی بدیل است چنان که قرآن کریم در مورد قصه حضرت یوسف علیه السلام می فرماید: «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَیْنا إِلَیْکَ هذَا الْقُرْآن؛ [6] ما نیکوترین سرگذشت را به موجب این قرآن که به تو وحى کردیم، بر تو حکایت مى کنیم.» حتی روش و محتوای قصه های دیگر را می توان از قرآن کریم الگو گرفت.
مسابقه قرآنی در تالار گفتگوی یلدایی
برگزاری مسابقه های متنوع قرآنی نیز، استفاده دیگری از معنویت و نورانیت معجزه جاوید رسول خداست. می توان با اسامی سوره ها، و اطلاعات قرآنی و بسیاری دیگر از مسابقات جذاب دیگر، رونق دیگری به جلسه یلدای امسال داد و نشاط و معنویت را همزمان از طریق تلفن همراه و رایانه با خانواده های فامیل در یک لحظه به اشتراک گذاشت.هدایای قرآنی از طریق پیک
یکی از فواید دورهمی های شب یلدا در سال های گذشته بروز و ظهور محبت های بستگان به یکدیگر بوده است. اگر چه، دورهمی حضوری حس خاص خود را دارد اما از راه دور هم می توان محبت ها را به وسیله ارسال هدیه ها از طریق پست یا پیک تجدید کرد و چه بسا هدیه ها هم می توانند رنگ قرآنی و معنوی به خود بگیرند.می توان برای کودکان فامیل از طریق پستی یا پیک، کتاب های قرآنی مثل قصه های قرآنی، رنگ آمیزی، سی دی های آموزشی و ... را هدیه کرد یا به خاطر آشنایی یا حفظ قرآن، هدایای دیگری برای آن ها ارسال کرد.
دعا فراموش نشود
حال که گرفتاری غالب جامعه را فراگرفته و کرونا، بسیاری از خانواده ها را در غم بیماری یا وداع عزیزانشان فرو برده است چه بهتر است که در پس امواجِ صوت و تصویرِ شب یلدا، نیازمندان، گرفتاران، بیماران و نیز کسانی که دستشان از این دنیا کوتاه شده را از دعای خود بهره مند کنیم چرا که همین همدلی و به یاد یکدیگر بودن هاست که رحمت الهی را به سوی جامعه مان متوجه می کند.می توانیم با تمام وجود به درگاه الهی عرض کنیم: «قَدْ نَزَلَ بِی یَا رَبِّ مَا قَدْ تَکَأَّدَنِی ثِقْلُه؛ [7] ای پروردگار من، اینک بلایی بر سرم فرود آمده که سنگینی‌اش مرا به زانو درآورده است.» و چه زیبا و رحمت انگیز است بازگشت بنده گونه قومی به سوی پروردگار عالمیان، همچنان که با توبه و ضجّه قوم حضرت یونس علیه السلام ابرهای غضب الهی جای خود را به نسیم رحمتش سپردند و خدا، مهربان ترین مهربانان است.
پی نوشت
[1] ابن بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه - قم، چاپ: دوم، 1413 ق، ج4 ؛ ص16.
[2] سوره مزمل، آیه 6.
[3] ابن بابویه، محمد بن على، الأمالی( للصدوق) - تهران، چاپ: ششم، 1376ش، ص237.
[4] کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الإسلامیة) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج2 ؛ ص610.
[5] همان، ج2 ؛ ص612.
[6] سوره یوسف، آیه 3.
[7] صحیفه سجادیه، نیایش هفتم.
