شناسنامه تفسیر
نام معروف: البصائرمؤلف: یعسوب الدین رستگار جویباری
تولد: ۱۳۱۹ش معاصر
مذهب: شیعه
زبان: عربی
تاریخ تألیف: ۱۳۵۶–۱۳۷۴ ش
تعداد مجلدات: ۶۰ جلد
مشخصات نشر: قم، مطبعه اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۵۷-۱۳۷۴ش، نشر توسط مؤلف، قطع وزیری.
معرفی مفسر و تفسیر
رستگار جویباری، صاحب تفسیر بصائر، از علمای معاصر حوزه علمیه قم و متولد یکی از روستاهای جویبار قائم شهر مازندران است. مؤلف، افزون بر تفسیر و چند کتاب فقهی و اعتقادی، دو کتاب دیگر به عنوان مکمل تفسیر نگاشته است. یکی به عنوان مقدمه تفسیر به نام «مفتاح البصائر» که مشتمل بر مباحث مقدماتی و علوم قرآن و توضیحی است در باب علل اعتقاد به مباحث بیست گانه کتاب و دیگری «تبصرة البصائر» که فهرست مبسوط و توصیفی تفسیر بصائر است. از این تفسیر، تاکنون ۲۵ جلد به چاپ رسیده است، یعنی جلد ۱، ۳۱، ۳۲، ۳۳، ۳۴ و جلد ۴۱ تا ۶۰.مجموع صفحات تفسیر بیش از ۵۷۰۰۰ صفحه خواهد شد و هم اکنون برخی از مجلدات آن هر کدام بیش از هزار صفحه شده است؛ لذا شاید بتوان گفت از بزرگ ترین نگاشته های تفسیری از نظر حجم و صفحات، در دوارن معاصر است.
ویژگی مهم این کتاب، جامعیت اقوال و وجوه تفسیری است؛ به این معنا که آنچه در باب تفسیر در میان اقوال و آراء گفته شده و در میان کتاب ها پراکنده بوده، مؤلف آنها را جمع آوری کرده و در قسمت های مختلف بحث آورده است. از این جهت، تفسیر بصائر دائرة المعارف تفسیرها و جامع اقوال و وجوه تفسیری است که دست کم شامل ۶۰ تفسیر مهم و رایج شیعه و سنی خواهد شد و لذا می توان گفت کسی که این تفسیر را داشته باشد، تقریبا، از نظر جامعیت اقوال و احتمالات، بی نیاز از مراجعه به دیگر تفاسیر گذشته است.
روش جویباری در ارائه مطالب و تفسیر، دسته بندی مطالب به سبک مجمع البیان موضوعی ترتیبی و این چنین است که در هر سوره و آیه به بیان بیست موضوع می پردازد. مباحث مهم این بیست عنوان عبارتند از: بیان اهداف و مقاصد هر سوره، نزول و ترتیب سوره، قرائت و علت آن، وقف، وصل در جملات قرآنی، بحث های لغوی، نحوی، بیانی با تأکید بر اثبات اعجاز هر سوره، تناسب بین سوره ها و آیات هر سوره، ذکر اقوال و وجوه، روایات وارده در تفسیر، مباحث فقهی و کلامی.
از دیگر نکات بارز این تفسیر، جلوه شیعه گرایی و تثبیت عقاید شیعه در جای جای تفسیر است. حجم نقل روایات از معصومین (علیهم السلام) به مناسبت های مختلف و در فصول گوناگون کتاب، نمایانگر این نکته و احاطه مؤلف بر مجامع حدیثی شیعه است. در نقل احادیث تنها به روایات تفسیری اکتفا نشده، بلکه هر روایتی که به گونه ای در فهم آیه یا تثبیت مطلب مورد نظر، کمک میکرده، به طور مبسوط آورده شده است. این مسئله شامل نقل تاریخ و فضای نزول هم می شود.
از جهت دیگر این تفسیر، نمونه ای از تفاسیر علمی و اهتمام به بیان علوم تجربی و دانش های مختلف عصر حاضر در ذیل آیات مناسب با موضوع است که مفسر، عنایتی خاص به نقل و ارتباط آن با بحث های تفسیری نشان داده است. مثلا در تفسیر قوله تعالى: (الحمد لله رب العالمین) به مناسبت (العالمین) به صورت مبسوز متعرض پیدایش جهان و چگونگی شکل گیری آن می شود و شبهات حدوث عالم را با تطبیق کیهان شناسی، برطرف و به آن پاسخ میدهد.(1)
همچنین هر دسته از موضوعات مورد اشاره (بیستگانه) را که مطرح کرده، ضمن دسته بندی آنها با دراز آهنگی ویژه نقل می کند؛ خواه این مباحث ادبی و تفسیری باشد، جنبه تاریخی داشته باشد، یا کلامی و فقهی باشد. از این روی، بدون داشتن فهرستی کامل گاه دسترسی به مطالب دشوار می گردد که البته چنین فهرستی پیش بینی شده است.
همچنین روش او در تبیین احکام، توضیح فلسفه احکام و آثار و نتایج اجتماعی و اخلاقی آن در جامعه است که در این قسمت بیشتر تحلیل احکام و عبادات و آثار و نتایج آن است، مانند: تفسیر قوله تعالى: «إیاک نعبد» که متعرض بحث معنای عبد وعبودیت وعبادت می شود و حکمت تشریع عبادت، و أقسام عبادت، وأفضل عبادات، وخصائل عابد، وآثار عبادت، وآداب اخلاص در عبادت میشود و در این بین به الگوهای عمل عبادی اشاره میکند.(2)
از اشکالات این تفسیر در کنار گستردگی مطالب، استطراد و بیان خارج از تفسیر و تطویل مطالب به ویژه در امور مذهبی است، که حجم کتاب را افزایش داده و استخراج مطالب را سخت کرده است.
پی‌نوشت‌ها:
1- تفسیر البصائر، ج1 صص۲۵۵ - ۲۹۲.
2- همان صص ۲۹۶ - ۳۴۵.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 157-155
