شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر بیضاوی به انوارالتنزیلمؤلف: ناصر الدین ابوسعید بیضاوی شیرازی
وفات: ۶۸۵ ق
مذهب: شافعی، اشعری
زبان: عربی
تعداد مجلدات: ۴ جلد
مشخصات نشر: بیروت، مؤسسه اعلمی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق، قطع وزیری، با تصحیح محمد حسین اعلمی. ناشر دیگر: بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۸ق، در دو جلد، قطع رحلی، و چاپ های بسیار دیگر در بیروت و قاهره.
معرفی مفسر و تفسیر
قاضی ابوسعید ابوالخیر عبدالله بن محمد شیرازی معروف به بیضاوی از دانشمندان معروف قرن هفتم و منسوب به بیضاء شیراز است، فقیه، ادیب و زاهد عالم بود. وی مدتی قاضی شیراز بود، به همین دلیل معروف به قاضی بیضاوی شد. در اصول فقه ، اصول دین و منطق کتاب های مهمی نگاشته است. ساختار منطقی، تکیه بر مبانی نظام مند، توجه به درایت مفاهیم سنتی و ارائه تعاریف دقیق از برخی مفاهیم مورد اختلاف از ویژگی های بارز در آثار بیضاوی است.(1) بیشترین شاگردان او در تبریز محضرش را درک کرده اند.(2) و در همان شهر هم در سال ۶۸۵ ق از دنیا رفت. از مهم ترین آثار او این تفسیر قرآن است، که دارای سبکی لطیف، عباراتی ظریف و قدرت بیانی شگفت انگیز است. البته جز تفسیر، تألیفات دیگری هم دارد، اما همه آنها تحت الشعاع این تفسیر واقع شده و کمتر آن کتاب ها شناخته شده است.درباره تفسیر گفته شده: «تفسیر متوسط الحجم، جمع فیه صاحبه بین التفسیر و التأویل على مقتضى قواعد اللغه العربیه و قرر فیه الا دله على اصول اهل السنه»(3) این تفسیر، پس از تألیف و از اوان انتشارش، مورد توجه دانشمندان و حوزه های علوم اسلامی قرار گرفته و تدریس، شرح و حاشیه زده شده است. گزیده گویی، اجتناب از بحث های استطرادی، دقت فراوان در تبیین جمله ها و توجه شایسته به آیات مشابه، از ویژگی های این تفسیر است.
این کتاب در حقیقت در برابر؛ بلکه در تقابل با اندیشه و آرای اعتزالی کتاب کشاف زمخشری به نگارش درآمده و گرایش به فکر اشعری و دفاع از آن عقاید دارد. اما این گونه نیست که از روش و مبانی او استفاده نکند. حاجی خلیفه می گوید: « لخض فیه من الکشاف ما یتعلق بالاعراب و المعانی و البیان و من التفسیر الکبیر ما یتعلق بالحکمه و الکلام و من تفسیر الراغب ما یتعلق بالاشتقاق و غوامض الحقائق و لطائف الاشارات»(4) به همین دلیل از «مفاتیح الغیب» فخررازی و تفسیر راغب اصفهانی نیز بهره برده و تکیه بر نکات ادبی از نقاط بارز این تفسیر است.
نکته دیگر تفسیر بیضاوی در طبقه بندی تفاسیر اهل سنت، از جمله تفاسیر به رأی ممدوح و با روش اجتهادی به شمار می آید؛ زیرا برخی معضلات تفسیری را در پرتو تدبر و چند و چون عقلانی و کنکاش های لغوی توضیح می دهد و تعقل و تدبر در معانی قرآن را ضروری می شمارد. در تبیین آیات، به آیات مشابه و نیز روایات و شأن نزول ها با رعایت اختصار توجه دارد، گاه نیز به روایات ضعیف و اسرائیلیات هم استناد میکند.
از سوی دیگر، مطالب تفسیر در بخش مسائل ادبی، مانند «تقدیم و تأخیر» و حصر و قصر و نکات بلاغی پیرو نظر زمخشری است.(5) مثلا علت دلالت تقدیم مفعول در باب اشتغال را بر تأکید» نظیر انتهای «یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ» (6) چنین تبیین می نماید: «هو آند فی افاده الاختصاص من (ایاک نعبد) المافیه مع التقدیم من تکریر المفعول»(7) و البته در بخش بیان نکات کلامی از تفسیر کبیر فخر رازی سود جسته است. روش بیضاوی در پرداختن به آیات و سوره ها چنین است که در آغاز عموما بحثی درباره سوره و نام آن و محل نزول و سبب نزول دارد، آن گاه آیه به آیه تفسیر ادبی میکند و آنچه در باب اعراب، معانی و بیان کلمات قرآنی مطرح است، از کشاف نقل می کند. سپس به بحث های کلامی و اعتقادی می پردازد. در این قسمت، متأثر از تفسیر فخررازی است. در لغت و اشتقاق کلمات نیز از مفردات راغب سود می جوید. بیضاوی با افزوده های تفسیری خود تأثیر قابل توجهی بر مفسران بعدی از جمله ملا فتح الله کاشانی، فیض کاشانی و ابوالسعود گذاشته است.
بر تفسیر بیضاوی، حواشی فراوانی نگاشته شده که می توان افزون بر سی وپنج کتاب را شمارش کرد. گذشته از تفاسیر بسیاری که متأثر از روش وی بوده اند و جنبه شرح و حاشیه نداشته اند، برخی از تفاسیر، با اندک تفاوتی، همان تفسیر بیضاوی است. از مشهورترین حواشی این تفسیر، حاشیه شیخ زاده و حاشیه شیخ شهاب خفاجی معروف به عنایة القاضی و حاشیه قونوی است که به برخی از آنها در این کتاب، مستقلا پرداخته و آنها را معرفی کرده ایم.
پی‌نوشت‌ها:
1- حاج منوچهری، فرامرز، مقاله بیضاوی، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳، ص ۴۲۶
2- داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص ۲۴۲؛ ابن عماد، شذرات الذهب، ۷، ص۶۸۵
3- ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج ۱، ص۲۹۷
4- کشف الظنون،ج۱، ص۱۹۷
5- برای نمونه: انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ۱، ص ۴۶۸، ۵، ص۸۳، ۵، ص ۱۹۸؛ ۵، ص۳۲۷؛ ۱، ص۱۷، ۴، ص ۱۰۱۲۵، ص ۳۶۸، ۵، ص ۱۳۴۷، ص ۳۷۳؛ ۱، ص ۴۴۷؛ ۴، ص ۱۲
6- سوره بقره، ایه ۴۰
7- همان، ۱، ص۵۷؛ نیز رک:۱، ص۲۵، ۵، ص۲۱۷
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 77-75
