شناسنامه تفسیر
نام معروف: اشارات الاعجاز فی مظان الایجازمؤلف: سعید نورسی
تولد: ۱۸۷۳م/ ۱۲۹۳ ق
وفات: ۱۹۶۰م
مذهب: سنی حنفی
زبان: عربی
معرفی مفسر و تفسیر
شیخ سعید نورسی مشهور به بدیع الزمان در سال ۱۲۹۳ هجری قمری سه سال قبل از خلافت سلطان عبدالحمید ثانی در روستای نورس، یکی از روستاهای بخش اسپارت از توابع استان بدلیس ترکیه دیده به جهان گشود. ایشان از طرف پدر به امام حسن مجتبی(علیه السلام) و از طرف مادر به امام حسین (علیه السلام) می رسد و از این جهت از سادات اهل بیت (علیهم السلام) آن منطقه است. پدرش صوفی میرزا کشاورزی متدین و مادرش بانو نوره نمونه یک مادر مؤمن و فرزند پرور بود. او به یادگیری علم و دانش روی آورد. ابتدا نزد ملا محمد افندی درس را شروع کرد و نزد برادر بزرگترش جناب ملا عبدالله نورسی در ایام تعطیلی و استراحت هفتگی مطالب دیگری می آموخت. سپس به روستای پیرمس خدمت ملا نور محمد رفت. سعید در زمان بسیار کمی توجه استاد و مردم آنجا را به خود جلب کرد.سعید نورسی از همان سنین کودکی به فراگیری علم و دانش علاقه بسیاری نشان داده، به طوری که با گذشت اندک زمانی، اسباب اعجاب استادان خود را فراهم نمود، و در سال ۱۸۸۵م پس از مراجعه به چندین مدرسه علوم دینی و اقامت موقت در آنها به مدرسه ای در منطقه بایزید در استان ارضروم رفته و تعلیمات دینی را به صورت زیربنایی آغاز کرد و در مدت بسیار اندک علوم متداوله را به پایان رسانید و موفق به اخذ اجازه نامه علمی از دست ملا محمد جلالی از علمای بنام آن بلاد گردید. او پس از اخذ اجازه علوم دینی، و در همان دوران جوانی، وقتی در مدرسه خرخر واقع در منطقه وان مشغول به تدریس بود، با عده ای از علمای علوم جدیدی چون شیمی، جغرافیا، فیزیک و... ملاقات کرد و در اندک زمانی توانست در این علوم به سطحی از آگاهی برسد که درباره آنها کتاب بنویسد، از همین رو به «بدیع الزمان» ملقب گردید.
با شروع جنگ جهانی اول، بدیع الزمان با یک دست قرآن کریم و با دست دیگر سلاح برداشت. شب ها به دفاع و یا حمله به دشمن می پرداختند و از طرف دیگر مشغول درس دادن وخواندن قرآن میشدند تا اینکه در آن جنگ زخمی و به اسارت دشمن در آمد و دو سال و چهار ماه و چهار روز در اسارت ماند. بعد از این مدت باکمال تعجب از اسارت نجات پیدا کرد و از طریق ورشو و وین به استانبول رسید و مورد استقبال مردم و خلیفه وقت قرار گرفت و در آنجا از جانب خلیفه بدون آنکه خودش اطلاعی داشته باشد، به عنوان عضو دار الحکمة الإسلامیة برگزیده شد.
نورسی بعد از آن که خبر سخنرانی گلادستون وزیر خارجه وقت انگلیس درباره قرآن کریم را شنید(1)، با خود عهد بست تمام زندگی اش را صرف خدمت به این کتاب مقدس نماید و بدین منظور تصمیم به تأسیس یک دانشگاه اسلامی در شرق آنادول یعنی کردستان گرفت، اما در این زمینه موفق نشد. او به تألیف رسایل فراوان در زمینه های عقیدتی، اخلاقی و... که به زبان ترکی نوشته شده و به رسایل نور مشهور هستند شهرت جهانی دارد.
پس از انقراض دولت عثمانی و روی کار آمدن مصطفی کمال آتاتورک در ترکیه که هرگونه جنبش اسلامی سرکوب، مساجد تخریب و علما محکوم به مرگ می شدند، دلیرانه به دفاع از اسلام برخاست و در این مسیر دچار مشکلات فراوانی شد و سالیان سال در تبعید و زندان به سر برد؛ و در رمضان سال ۱۹۶۰م بر اثر بیماری در شهر اورفه با حیات مادی خداحافظی کرد و به ملکوت اعلی پیوست.
آنچه از نورسی در زمینه تفسیر موجود است، با عنوان رساله نور، مطرح است. این رسائل اثری تفسیری، تربیتی و معنوی و با روش ویژه و از مختصات این مصلح دینی است. گفته میشود سعید نورسی حدود ۱۳۰ کتاب بزرگ و کوچک تحت عنوان رساله نور نگاشته است. نام برخی از آن ها چنین است: لمعات، شعاع ها، مکتوبات، عصای موسی و ...». او می گوید هدف وی تنها و تنها نجات ایمان خود و مردم در سایه آیات قرآن است. و در رساله ای تحت عنوان: «شارات الاعجاز فی مظان الایجاز» به طور مشخص مباحث تفسیری ترتیبی قرآن با همین رویکرد بیان شده و در میان مخاطبانش تأثیر بسیار گذاشته و او را از داعیان جدی بازگشت به قرآن نامبردار ساخته است، و اهمیت آن نه این است که او تنها تفسیر سوره فاتحه و ۳۱ آیه از سوره بقره به ترتیب مصحف را تألیف کرده، بلکه اثرگذاری های او در جامعه و نقش تاریخی او در اهتمام به قرآن در میان آثار پراکنده او در طرح مسائل قرآنی است.
یکی از مزیت های گرایش تربیتی نورسی، در تفسیر قرآن، دعوت به اتحاد و انسجام پیروان مذاهب اسلامی بود و در همین راستا او کتاب «سیرة الذاتیه» خود را پیرو «جمال الدین حسینی و شیخ محمد عبده» می نامد و خواستار وحدت مسلمانان تحت عنوان اتحاد محمدی» می گردد و در «اللمعات» چاپ استانبول مسلمانان را به تقریب در مذاهب اسلامی دعوت میکند و می گوید: ای اهل سنت و جماعت و ای اهل تشیع محبان اهل بیت، از اختلاف و نزاع دور شوید که از آن فقط دشمنان سود می برند. شما همگی اهل توحید هستید و رابطه مقدس اخوت، همه شما را به وحدت دعوت میکند».
از سوی دیگر بررسی این مقدار از تفسیر در این رساله نشان میدهد که او روش خاصی در گرایش به تفسیر هدایتی و تربیتی دارد و در میان شاگردان و مریدانش اثرگذار بوده و شد. نورسی معتقد به «تفسیر جمعی قرآن» است نه فردی آن، و همیشه در آرزوی تشکیل هیئتی در این زمینه برای تدوین بوده است. محسن عبدالحمید در مقدمه این تفسیر درباره بعد بیانی او مینویسد: «لقد کان اسلوب رسائل النور فی وضوحه الحاسم، وهدوئه العلمی الباهر، وبیانه الذوق الرفیع، وحججه العقلیة الدامغة هو البدیل العصری الذکی لاسلوب اثبات اعجاز القرآن اللغوی والبیانی والعقلی من خلال نظریة النظم».
وی در تفسیر این مقدار کم از آیات، ترکیبات هر آیه را تقطیع کرده و به نکات بلاغی به شکلی بسیار دقیق و مفصل حرف به حرف، کلمه به کلمه و جمله به جمله، اشاره و پیش رفته است و این روند از ابتدای سوره حمد تا انتهای آیه ۳۱ سوره بقره یعنی پایان تفسیرش، ادامه دارد. انگیزه اصلی سعید از نوشتن تفسیر بیان اعجاز قرآن از لحاظ نظم و ترتیب نزول آن» بوده است.
تألیف اشارات الاعجاز در سال نخست جنگ جهانی اول در جبهه جنگ، بدون هیچ منبع و مرجعی به پایان رسید. ظروف و شرایط جنگ به گونه ای بود که این تفسیر در نهایت اختصار نوشته شود.(2) وی در تمامی آثارش به عرفان نظری ابن عربی توجه تام دارد. در تفسیر آیات قرآن از روش های کلامی، فلسفی بهره می برد. و از ایشان و دیگر عارفان بزرگ مسلمان همچون مولوی، جنید، بایزید بسطامی، غزالی، گیلانی و دیگران به بزرگی و نیکی یاد میکند، اما در عرفان نظری بیشتر از آنکه وحدت وجودی باشد، وحدت شهودی است و در این زمینه به آثار شیخ احمد سرهندی (۹۷۱ - 1034 ق) معروف به مجدد هزاره دوم در هند توجه ویژه ای دارد و از ایشان در همه آثارش با لقب الامام الربانی» یاد میکند. مولف مذکور مانند محیی الدین بن عربی که مدعی است کتاب های فصوص الحکم و فتوحات مکیه از جانب پروردگار بر قلب او الهام شده است، می گوید رساله نور متعلق به من نیست و مطالب آن تماما از جانب حضرت حق الهام و فقط به دست مولف نگارش یافته است. در فارسی، کتابی با عنوان بدیع الزمان نورسی نشر یافته که نویسنده آن حبیب محمد سعید و ترجمه زاهد ویسی است که نشر احسان در تهران آن را منتشر کرده است.
پی‌نوشت‌ها:
1- گلادستون در مجلس عوام انگلستان اعلام کرده بود تا زمانی که قرآن در دست مسلمانان باشد ما نمی توانیم بر آنها حکومت کنیم، لذا باید آن را از بین برده و یا رابطه مسلمانان با آن را قطع کنیم.
2- سعید النورسی و اثره فی تفسیر القرآن الکریم، ص۱۷۵
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 57-54
