شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر ابن عباس، یا صحیفه علی بن ابی طلحه از ابن عباس، تنویر المقباس نیز یکی از همین تفاسیر منسوب به ابن عباس است.مؤلف: عبدالله بن عباس عبدالمطلب
تولد: ۳ سال پیش از هجرت
وفات: ۶۸ ق
زبان: عربی
تعداد مجلدات: 1 جلد
مشخصات نشر: بیروت، مؤسسه الکتب الثقافیة، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق، تحقیق و تخریج راشد عبد العظیم الرجال. تفسیر دیگر منسوب به ابن عباس بنام تنویر المقباس با این مشخصات به چاپ رسیده است: بیروت، دار الفکر للطاعبة و النشر و التوزیع.
جمع آوری کننده: ابوطاهر بن فیروز آبادی. البته به گفته برخی از محققان تنویر المقباس همان کتاب الواضح فی تفسیر القرآن اثر دینوری است، که در قرون بعد با عنوان تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس اشتهار یافته است؛ ر. ک: کریمی نیا، مجله پژوهش های قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه تهران، شماره ۴۶، تابستان ۱۳۹۲، با عنوان: ریشه های تکوین نظریه اعجاز قرآن و تبیین وجوه آن در قرون نخست است.
معرفی مفسر و تفسیر
ابن عباس از نامدارترین مفسران صدر اسلام است. وی، گرچه هنگام رحلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) نوجوانی دوازده، یا سیزده ساله بیش نبود و صحابی بودنش، تنها در همین حد از درک پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) بود، اما چون پسر عموی پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و از استعداد و حافظه خوبی برخوردار بود و آن چه را میشنید، به خوبی نگهداری می کرد، و ملازم با حضرت علی (علیه السلام) و شاگر سترگ وی در تفسیر محسوب می شود، می توان تفسیر وی را دست آموخته خانواده وحی دانست. به ویژه آنکه پس از فوت پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)، شرایط اجتماعی و سیاسی به گونه ای دگرگون شد که صحابه آن حضرت، امکان استفاده از علوم و معارف قرآنی و ارتباط با امام متقین (علیه السلام) را به سادگی نداشتند، و تنها کسانی می توانستند با حضرتش مرتبط باشند که یا نسبت خویشاوندی میداشتند، یا وفاداری به حضرت را بیش از حد معمول می داشتند و به تهدیدها و ارعاب وقعی نمی نهادند. ابن عباس دقیقا از این دو گروه بود.(1) به همین جهت می توان وی را از مفسران شیعه نامید؛ گرچه طرق نقل تفسیر او عموما از منابع اهل سنت گرفته شده و در منابع شیعه منقولات وی نادر است.از سوی دیگر از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نقل شده که روزی او را به آغوش کشیده و دست به سینه او نهاد و فرموده: «اللهم فقهه فی الدین و علمه التأویل»(2) بار خدایا او را فقیه و فهیم در دین کن و او را دانا به تأویل بگردان. همه اینها دست به دست هم داده و از او صحابی بزرگی در تفسیر قرآن ساخته و در میان خاص و عام مقبول قرار داده است.(3)
ویژگی تفسیر ابن عباس، بیانی و اجتهادی بودن تفسیر است که در دوران آغازین حرکتی مهم بوده و نشان از تسلط مفسر به ادبیات، لغت، شعر و اقوال صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) داشته است. بدین جهت می توان گفت تفسیر ابن عباس در آن جا که انتسابش به وی ثابت شود، از ممتاز ترین تفاسیر دوران صدر اسلام در بعد ادبی و بیانی است. همچنین بخش مهمی از آثار تفسیری ابن عباس را بیان مفردات تشکیل می دهد، نکاتی که بعدها پایه دانش مفردات یا واژگان پژوهی قرآن کریم را تشکیل داد و از جمله دانش های قرآنی پر مراجعه شد که از اهمیت ویژه ای در تفسیر و فهم درست برخوردار است، چه این که آگاهی از الفاظ غریب و مشکل، الفاظ مشترک، متضاد، معربات، وجوه ونظایر و... ما را به معانی، مفاهیم و مقاصد عالی قرآن کریم و مراد واقعی خدای متعال و بستر نزول رهنمود می سازد. این رشته در قالب مسائل ابن ارزق و پرسش های او از ابن عباس است و دارای شاخه ها و گرایش های گوناگونی است؛ یکی از مهم ترین شاخه های این علم، که در راستای معناشناسی و فهم الفاظ قرآن کریم و حدیث نبوی پایه ریزی شده، علم غریب و مشکل است، که با تعبیر غریب و مشکل القرآن و در حدیث مشکل الحدیث یاد شده است. از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نقل شده که فرمودند: «اعربوا القرآن ، والتمسوا غرائبه»(4) قرآن را با اعراب بخوانید و (معانی) واژه های دشوار آن را جستجو کنید.
به همین دلیل غریب القرآن، اثر عبدالله بن عباس (م ۶۸ ق). در میان آثاری که به این دانش اختصاص دارد، دیوانی از بیان مفاهیم آن عصر و جایگاه ممتازی را در شناخت فرهنگ زمانه تشکیل می دهد. از این رو بسیاری از دانشمندان به گردآوری و تنظیم و شرح و تحلیل آن پرداخته اند، از جمله دکتر سامرایی، و فؤاد سزگین، که ابن عباس را نخستین تلاش گر جدی برای آغاز تفسیر واژهای و شرح لغوی قرآن مجید میدانند.
چند کتاب در تفسیر قرآن با طرق روایتی متفاوت به ابن عباس منسوب است: یکی از آنها روایت علی بن ابی طلحه است که مورد قبول طبری مفسر بوده و در کتاب خود حدود یک هزار مورد از آن مطلب نقل کرده است. هم چنین هشام بن محمد بن سائب کلبی نیز تفسیر ابن عباس را روایت کرده است که البته سند آن نیز به علی بن ابی طلحه منتهی می گردد. کتاب دیگر ابن عباس در علم مفردات قرآن کتاب غریب القرآن است که با تهذیب و ویرایش شاگردانش، عطاء بن ابی رباح باقی مانده است. کتاب سوم از ابن عباس در زمینه علم مفردات«مسایل نافع بن ارزق» نام دارد. این کتاب دربردارنده پاسخ ابن عباس به سوالات تفسیری و لغوی یکی از رهبران خوارج آن عصر به نام نافع بن ارزق است که حدود دویست کلمه مشکل قرآنی را شامل می شود که ابن عباس واژه های مشکل قرآنی را با استناد به اشعار جاهلی و زبان قدیمی مردان عرب شرح و تفسیر کرده است. کتاب دیگر وی «کتاب اللغات فی القرآن» نام دارد که به روایت عبدالله بن حسین بن حسنون به دست ما رسیده است. در این کتاب ابن عباس واژه های قرآنی مربوط به لهجه های قبایل مختلف عرب را مورد بررسی قرار داده است.
نکته قابل توجه این که در عصر ابن عباس هنوز دانش تفسیر عمیق و گسترده نشده بود که به جمله ها پرداخته باشد و یا به وجوه معانی آن در مقایسه با آیات توجه شده باشد.
نکته دیگر آنکه ابن عباس با تلاشی وصف ناپذیر در این جهت که معانی کلمات و ریشه و بستر واژگان را شرح دهد، گام بر می داشت. در مسجد کوفه و دیگر جاها، به تفسیر لغات مشکل و غریب قرآن می نشست و چون در آن دوره مردمانی از اطراف و اکناف کشورهای مسلمان به مدینه آمده بودند و لغت عرب دستخوش تحول شده بود، بیان این لغات مشکل کارساز و معنادار بود. و جالب این که او همواره تأکید می کرد: «بیشتر آنچه را که یافتم در باب تفسیر از علی است».(5)
اما سوگمندانه بگوئیم این شهرت و عظمت مقام و سپس به قدرت رسیدن بنی عباس و عوامل دیگر، تفسیر ابن عباس را دچار اختلال و تشویش کرد. احادیث منقول از وی، به تردید مبتلا گشت؛ زیرا هر کس که در پی آن بود تا سخن نادرست خویش را تثبیت کند، به ابن عباس نسبت می داد. این چنین شد که روایات ابن عباس دچار جعل و تحریف گردید. اخبار بسیاری به او نسبت داده شد که نمی توانست از ابن عباس باشد. روایاتی از ابن عباس در تفاسیر وارد شده که با هم متناقضند و نمی تواند هر دو، گفته وی باشد.(6) حجم طرق روایی تفسیر به ابن عباس به بیش از چهارده راوی رسیده است، که می تواند بیانگر توجه فوق العاده به روایات وی و تأثیر عوامل سیاسی در این نقل ها باشد. اما این که از این میان، به کدام یک می توان اعتماد کرد، مورد اختلاف فراوان است. ولی آنچه مسلم است طریق سندی تنویر المقباس فیروزآبادی، صاحب قاموس المحیط، از ضعیف ترین طرق است. شاید قابل اعتمادترین طریق، طریق علی بن ابی طلحه باشد که پدرش از موالیان عباس و از علاقه مندان به اهل بیت (علیه السلام) و معروف به ضد اموی بوده است و از جهت علم و وثاقت مورد توجه بسیاری از محدثین قرار گرفته است.(7)
پی‌نوشت‌ها:
1- درباره ابن عباس در نظر رجالیون شیعه می توانید به معجم رجال الحدیث، ج ۱، ص ۲۲۹، تأسیس الشیعه، سید حسن صدر، ص۳۲۲ و الذریعه، ج ۴، ص ۲۸۵ به نقل از شیخ طوسی، علامه حلی در خلاصه، برقی، نجاشی و ... مراجعه کنید.
2- سیوطی، الاتقان، ج ۲، ص۴۱۳
3- در این مورد می توانید به کتاب التفسیر و المفسرون ذهبی، ج ۱، ص ۸۲ مراجعه کنید
4- سیوطی: الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص235
5- بحارالانوار، ج ۸۹ ص ۱۰۵، چاپ بیروت
6- تفسیر ابن عباس، صحیفه علی بن ابی طلحه، مقدمه محقق، ص۵۳
7- همان، ص ۲۴۷، و التفسیر و المفسرون، ج ۱، ص ۷۷
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 293-289
