شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفسیر مقاتل بن سلیمان
مؤلف: مقاتل بن سلیمان بن بشیر بلخی
تولد: در سال ۷۰ یا ۸۰ ق
وفات: ۱۵۰ق
مذهب: شیعی زیدی
زبان: عربی
تعداد مجلدات: ۵ جلد
مشخصات نشر: بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، طبع الأول، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م، قطع وزیری، تحقیق عبدالله محمود شحاته

معرفی مفسر و تفسیر

ابوالحسن مقاتل بن سلیمان بن بشیر بلخی، ایرانی الاصل وابسته به قبیله اژد است، که نخستین تفسیر بیانی کامل را به نگارش در آورد. وی در شهر بلخ از منطقه خراسان کبیر (افغانستان فعلی) به دنیا آمد. رشد و تحصیل آغازین خود را در این شهر آموخت و با علاقه و ذوقی که داشت، به مطالعه و تحصیل و کسب آگاهی های ادبی، دینی و شناخت ادیانی پرداخت، آنگاه به عراق آمد و در شهر بصره مسکن گزید و آموزش های خود به ویژه آگاهی از ادیان، فلسفه یونان، حکمت ایرانیان و اصول عقاید و شبهات آن عصر و نزاع های شیعی و معتزلی ادامه داد.

مقاتل با أبو حنیفة ثابت بن نعمان، ایرانی دیگری که وابسته به جبهه عقل گرایان آن عصر بود و نوعی عطف سیاسی با زیدیه داشت، در جاهایی مخالفت می کرد، که از آن جمله تفسیرهایی که در جهت تشبیه و تجسیم اوصاف الهی و تفسیرهای ظاهرگرایانه است و ابوحنیفه با آن مخالف بود و آن را به حساب غلو مقاتل می گذارد. این دوران مقاتل خیلی دوام نیاورد و او به بغداد رفت، بغدادی که مرکز خلافت و دانشمندان بسیاری را در خود جای داده بود و او می توانست در مجالس آنان شرکت کند و به تدریج شناخته و عالم گیر و مشهور به احاطه علمی و ادبی شود.(1) مقاتل دارای آثاری است که از مشهورترین این آثار می توان به: التفسیر الکبیر: الناسخ والمنسوخ. الرد على القدریة. الوجوه والنظائر فی القرآن، تفسیر خمسمائة آیة من القرآن الکریم.. الاقسام واللغات، اشاره کرد.(2)

درباره مذهب مقاتل، سخن های بسیار است، اما این که او وابسته به حرکت قیام خواهی زید بوده و در آثارش دیدگاه های حمایت از اهل بیت علیهم السلام مشاهده می شود، تردیدی نیست(3)، به ویژه در تفسیر به فضیلت حضرت علی (علیه السلام) بر دیگر صحابه تأکید می کند و برخی از آیات مدح و ثنای اشخاص را به همین جهت تطبیق می کند. مثل آیه ۷۱ از سوره توبه و ۲۵ از سوره انفال و آیه ۱۸ از سوره سجده و ۵۵ از سوره مائده. از سوی دیگر در کتاب های ملل و نحل گاهی آرایی دیده میشود که به وی نسبت می دهند که همه آنها در تفسیر نیامده و چون در تفسیر کنونی موجود نیست، جای تردید دارد و ممکن است که انتحال به وی باشد.(4)

این اثر تفسیری است کامل از قرآن کریم و شاید قدیمی ترین تفسیری باشد که به روش اجتهادی و نقد و بررسی اقوال به دست ما رسیده است. روش مقاتل در این تفسیر آن است که اقوال صحابه و تابعین را همیشه نمی پذیرد، و آنها را نقد و بررسی می کند و از این جهت با آنکه دوره مقاتل منهج اثری است، اما گرایش وی غلبه تفسیر اثری نیست. از سوی دیگر مقاتل از بسیاری از شیوخ تابعینی که در آغاز قرن دوم حدیث تفسیری گزارش می کردند، نقل روایت می کند مجاهد بن جبر مکی (م ۱۰۴).

اما سخنی که درباره این کتاب وجود دارد، این است که آیا واقعا این تفسیر همانی است که مقاتل نوشته و نسل به نسل به دست ما رسیده، یا نقل برخی مطالب از مقاتل است؟ حقیقت تردیدهایی درباره استناد کتاب به مؤلف آن وجود دارد. برخی در استناد کتاب به مقابل تردیده کرده(5) و برخی از مطالب و کلمات و ادبیات آن را به دوره متأخر از وی دانسته اند، چنانکه برخی دیگر بر فرض صحت استناد، درباره شخصیت مقاتل و وثاقت او تردید کرده و با این تعبیر که وی متهم به کذب و وضع و تزویر است، این تفسیر را رد کرده اند. (6)

اما نکته اول، این که برخی از مطالب تفسیر آن تأیید می گردد؛ ولی برخی از واژه شناسی ها نمی تواند از آن مقاتل باشد، و احتمالا بعدها در متن از سوی ناسخان، یا جامع اقوال وی وارد شده و به وی نسبت داده شده، مانند آنچه که بارها مطالبی در لغت از فراء (۲۰۷) و مبرد (م ۲۸۵) و ابوالعباس ثعلب (م ۲۹۱).(7) نقل شده، در حالی که همگی آنان پس از حیات مقاتل می زیسته و محتمل است که جمع آوری از اقوال او و دیگر مفسران و معانی القرآن نویسان بوده باشد.

اما درباره ادعای اتهام به کذب، نمی توان دلیلی محکم ارائه داد و شواهد چنان نیست که به کلیت این کتاب آسیب برساند، به ویژه آن که برای این اتهام ها علل و اسباب اجتماعی، تاریخی، مذهبی و منازعات گروهی فراوانی ورای آن وجود دارد؛ نکته دیگر آن که وی به جبهه سیاسی زید معارض حکومت وابسته بوده و از موالین أهل بیت شناخته می شده و همه اینها برای اتهام و جوسازی از سوی بنی امیه و بنی عباس و مواجب بگیران آنان و جریانات وابسته، کافی به نظر می رسد و تأثیر این عوامل را محتمل می سازد.(8) و در این باره بهتر است که کلام شافعی که در جبهه مخالف این جریان بوده را فراموش نکنیم که می گوید: «من أراد أن یتبحر فی تفسیر القرآن، فهو عیال على مقاتل بن سلیمان»(9). کسی که میخواهد تبحری در تفسیر قرآن داشته باشد، پس او باید در سر سفره مقاتل بنشیند.

بهترین شاهد بر رد این ادعاها، همین تفسیر است که آیات صفات با اسلوب بسیار متین و در شکل قابل قبولی به دور از تشبیه و تجسیم تفسیر شده است. البته کسانی مانند محقق تفسیر، یعنی دکتر عبدالله شحاته، در وجه جمع میان اقوال، له و علیه، درباره وی، می گوید: منظور از اتهام به کذب و تدلیس، ناظر به نقل روایات مقاتل است، و منظور تفسیرهای وی نیست، زیرا تفسیرهای وی از جهت نقد و بررسی و اجتهاد و نگرش عقلی و احاطه بر مطالب در جایگاه خود ممتاز و در مقام مقایسه با تفسیرهای مشابه عصر او در مرتبه بالاتری از شرح معانی و بیان و نقل اسباب نزول دارد.

روش تفسیری مقاتل

اما روش تفسیری مقاتل، روش خود را به جمع کلیات آیات متمرکز می سازد و برای فهم آیه ای از آیه دیگر سود می جوید و این روش با نگرش های کلامی وی قابل توجه است که سعی میکند، به گونه ای باشد، که شبهات و پیچیدگی های کلام را روشن کند که نمونه ای از آن را می توان در داستان خلقت آدم و آفرینش تدریجی شاهد آورد.(10)

همچنین منهج مقاتل، رعایت جوانب کلام و توجه به فضای آیه و آیات مشابه و برطرف کردن پیچیدگی های کلام و استفاده از مأثورات برای معنای آیه با توجه به فهم مخاطبان و ذهنیت معاصران است.

از ویژگی های تفسیر توجه به بیان وجوه و نظائر کلام در آیات است که در آن دوره بیشتر جنبه شرح واژگان داشته است.

در عصر مقاتل، توجه به نسخ فراوان بوده و خود او کتابی درباره ناسخ و منسوخ دارد، اما روشن است که منظور از نسخ در آن زمان رفع حکم به معنای اصطلاحی امروز نبوده تا جایی که شامل تخصیص و تقیید هم می شده است؛ با این همه مقاتل که نسخ را به معنای لغوی آن به کار می برده، ۴۱ آیه را مشمول نسخ میداند و محقق تفسیر شحاته این موارد را استقصا کرده است. این موضوع درباره اسباب نزول خاص در تفسیر شحاته نیز ملاحظه می گردد.

از مشکلات تفسیر که بتوان به مخالفان وی حق داد، و ضعف آن را جدی گرفت، بهره گیری ها و نقل اسرائیلیات است، اسرائیلیاتی که بطلان آنها امروز به خوبی روشن شده، اما در آن زمان حساسیتی درباره نقل و استناد نبوده و عملی منفی شمرده نمی شده و کمتر در تفاسیر گذشته تا قرن هشتم و نهم می توان یافت که این مشکل را نداشته باشد.

از سوی دیگر همان گونه که قاتل نخستین شخصیت تفسیری است که میان روایت و درایت جمع کرد، او نخستین مؤلف علوم قرآنی است که در بسیاری از موضوعات این رشته، مانند وجوه و نظائر، ناسخ و منسوخ، متشابهات، نوادر و غرر آیات، آیات احکام - که همه اینها مقدمه تفسیر به حساب می آیند - کتاب تألیف کرد.(11)

پی‌نوشت‌ها:
1- عبدالله محمود شحاته، خاتمة تفسیر مقاتل، ج ۵، ص ۳۔ ۳۹
2- همان، ص ۷۲
3- همان، ج ۱، صص ۴۸۵ - ۴۸۶
4- همان، ص ۱۹۱
5- محمد هادی معرفة، التفسیر والمفسرون، ج ۲، ص ۱۵۵
6- المزی، تهذیب الکمال، ج ۲۸، ص ۴۳۴، ترجمه ۶۱۶۱ و الرازی، ابن ابی حاتم، الجرح والتعدیل، ج ۸ ص ۳۵۴
7- به عنوان نمونه ر. ک تفسیر مقاتل، ج ۲، ص ۲۸۶، ۲۸۹، ۲۹۸ و ۲۹۹
8- شحاته، همان، ص ۶۳
9- همان، ص ۵۱؛ تهذیب الکمال، ج ۲۸، ص ۳۴۳
10- تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج ۵، ص ۵۹
11- راجع: تفسیر مقاتل، ج ۱، صص ۹۶ – ۹۸ و ج ۵، ص ۵۹

منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 535-531