شناسنامه تفسیر

نام معروف: التبیان
مؤلف: ابو جعفر محمد بن حسن طوسی
تولد: ۳۸۵ ق
وفات: ۴۶۰ ق
مذهب: شیعه
زبان: عربی
تاریخ تألیف: حدود ۴۵۰ ق
تعداد مجلدات: ۱۰ جلد
مشخصات نشر: چاپ اول، تهران، ۱۳۶۲-۱۳۶۵ق، دو جلد رحلی مجموعا در ۱۶۶۹ صفحه به اهتمام سید محمد حجت کوه کمره ای و تصحیح حاج میرزا علی آقا واعظ شیرازی و آقارحیم ارباب اصفهانی.
چاپ دیگر: نجف اشرف، مطبعة النعمان، ۱۳۷۶-۱۳۸۲ ق در ۱۰ جلد، قطع وزیری، تصحیح احمد حبیب قصیر عاملی و احمد شوقی امین همراه با فهارس فنی. همین چاپ را در بیروت، درا احیاء التراث العربی و در قم مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی افست کرده است. چاپ دیگر: قم، مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق که جلد اول آن منتشر شده است.

معرفی مفسر و تفسیر

ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، شیخ طائفه و فقیه بزرگ اهل بین و فخر عالم اسلام، مشهورتر از آن است که بخواهیم درباره او در این مختصر نوشته، چیزی بنگاریم و حتی اشاره ای به یکی از تألیفات او در رشته های فقه، اصول، حدیث، کلام و تفسیر داشته باشیم که همگی این کتاب ها در حد خود بدیع و در خور ستایش است. طوسی نسبتش به شهر طوس از شهرهای خراسان و در نزدیکی مشهد رضوی قرار دارد. وی در ماه رمضان سال ۳۸۵ هجری یعنی سال وفات هارون بن موسى تلعکبری، و پس از چهار سال از وفات شیخ صدوق به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را در این منطقه گذراند. آن گاه در حالی که ۲۳ سال از عمر خود را گذرانده بود، به بغداد آمد. در آن هنگام زعامت شیعه در دست پرتوان محمد بن محمد بن نعمان مشهور به شیخ المفید (م ۴۱۳) بود و در این هنگام از ایشان و شخصیت هایی همچون حسین بن عبید الله بن غضائری (م ۴۱۱)، و نجاشی و سید مرتضی (م ۴۳۶) استفاده برد. پس از فوت شیخ مفید زعامت شیعه به علم الهدی سید مرتضی منتقل شد. و در این مدت به تألیف و تدریس پرداخت تا اینکه در ۲۵ ربیع الاول سال ۴۳۶ سید مرتضی وفات پیدا کرد و در این هنگام بود که همه چشم ها به او دوخته شد و او بر منصب زعامت، تکیه زد. در ماه صفر همین سال با شعله ور شدن اختلافات میان شیعه و برخی از تندروان اهل سنت به خانه او هجوم برده شد و خانه او غارت و کتابخانه اش آتش زده شد تا اینکه مجبور شد این شهر را ترک کند و به نجف در کنار قبر امام علی کوچ کند و این شهر را مرکز علمی و فقاهت تشیع قرار دهد. و مرجعیت دینی شیعی پس از سید مرتضی به او مطلق برسد.

وی صاحب دو کتاب از چهار منبع مذهب شیعه بود و شاگردان بزرگی را تربیت کرده بود و از آن جمله نجاشی رجالی بزرگ شیعی، ابو یعلی سلار فقیه بزرگ شیعی، قاضی ابن براج فقیه نامدار شیعی در محضر او دانش آموختند. شیخ در نجف اشرف مشغول به تدریس و تألیف، و هدایت و ارشاد، و سایر وظائف شرعی به مدت ۱۲ سال بود تا این که در شب دوشنبه ۲۲ محرم سال ۴۶۰ دنیا را وداع گفت و در نزدیکی مرقد امیرمؤمنان در مسجدی که تدریس میکرد و هم اکنون موجود است دفن گردید.(1)

شیخ طوسی در مقدمه تفسیر به مناسبت بیان و انگیزه نگارش تفسیر خود می نویسد: «و أصلح من سلک فی ذلک مسلکا جمیلا مقتصدة، محمد ابن بحر، أبو مسلم الاصفهانی، و على بن عیسى الرمانی، فان کتابیهما أصلح ما صنف فی هذا المعنى، غیر أنهما أطالا الخطب فیه، و أوردا فیه کثیرا مما لا یحتاج و سمعت جماعة من أصحابنا قدیما و حدیثا، یرغبون فی کتاب مقتصد یجتمع على جمیع فنون علم القرآن، من القراءة، و المعانی و الاعراب، و الکلام على المتشابه، و الجواب عن مطاعن الملحدین فیه، و أنواع المبطلین، کالمجبرة، و المشبهة و المجسمة و غیرهم، و ذکر ما یختص أصحابنا به من الاستدلال بمواضع کثیرة منه على صحة مذاهبهم فی اصول الدیانات و فروعها».(2)

اما آنچه می توان در باب جایگاه این تفسیر در فرهنگ تفاسیر و نقش وی در بنیان تفسیری جدید گفت: تبیان، نخستین تفسیر جامع و فراگیر شیعی است که به بحث های مختلف علوم قرآنی و تفسیری با موضعی اجتهادی می پردازد و از دایره نقل و تفسیر اثری خارج می شود، زیرا وی تفسیر روایی و مأثور را به تنهایی کافی برای استنباط و فهم قرآن نمیداند. او با تکیه بر عقل، اندیشه ها و یافته های عالمان، اقوال و روایات گزارش شده را به نقد و تحلیل می کشد. شیخ، دست پرورده دوران درخشان و بی نظیر قرن چهارم و پنجم و دست آموخته دانشمندانی همچون: شیخ مفید (رحمه الله) و سید مرتضی و از فرزانگان عقل گرا است. زیرا در این دوره شیخ مفید پایه گذار سنت عقلی درکلام و تفسیر شیعی است و در ادامه سید مرتضی عرصه ای را که او گشوده، به نحو اعجاب انگیزی گسترده و تا افق های دوردست وسعت بخشیده است. از این رو حضور اندیشه های استاد در افکار شاگرد از جمله در حوزه تفسیر چندان دور از انتظار نخواهد بود. به عنوان نمونه در تفسیر آیه «إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ». (3) معتقد است مقصود از عبارت « بغیر حق» در این آیه آن نیست که کشتن پیامبران در صورت حق بودن جایز است، بلکه مقصود از این عبارت، مبالغه و تأکید در نفی است. او در تأیید نظر خود به این بیت استشهاد میکند:

على لا حب لا یهتدی بمناره
إذا سافه العود الدیافی جرجرا

و می گوید در این بیت مقصود از عبارت «لا یهتدی بمناره» آن است که او را هیچ موضع نوری نیست که بدان هدایت نه این که موضع نوری دارد، اما بدان هدایت نمی یابند. (4)

به همین دلیل، تفسیر او نیز گویای گرایش به این روش است. شیخ در مقدمه تفسیر - با گزیده ما - چنین می گوید:

«گرچه ظاهر اخبار اصحاب ما دلالت دارد که تفسیر قرآن جز باخبر صحیح از پیامبر جایز نیست و تفسیر به رأی ناصواب و پیامبر از آن منع کرده است... ولی آنچه ما می گوییم: نمی تواند در کلام خدا و پیامبرش دوگانگی باشد. از سویی بگوید: قرآن به زبان عربی و آشکار نازل شده و بیانگر هر چیزی است و به زبان مردمش نازل شده است و از سوی دیگر بگوید: نمی توان از ظاهر قرآن چیزی فهمید، و قرآن به مانند کتاب رمزی و معما است که فهم مقصود پس از تفسیر و بیان حاصل می گردد. هرگز چنین چیزی ممکن نیست. قرآن منزه از این نوع معرفی هاست. چگونه است که خداوند مردمی را ستایش می کند که معانی قرآن را استخراج کرده اند «وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطَانَ إِلَّا قَلِیلًا» (5) و توبیخ کند گروهی را که در قرآن تدبر و تفکر نمی کنند... در روایات فراوان رسیده است که اخبار ما را بر قران عرضه کنید، چگونه می توان روایات را بر قرآن عرضه کرد اما از خود قرآن چیزی نفهمید؟ هرگز سزاوار نیست کسی در تفسیر آیه ای چشم دوزد که خبر از مراد تفصیلی بدهد. یا در تفسیر آیات تقلید از مفسران کند... بلکه شایسته آن است قولی را برگزیند که مورد اجتماع مفسران باشد. یا به ادله صحیح عقلی و شرعی مراجعه شود... هر گاه تأویل آیه ای نیازمند گواهی لغت باشد، لغتی را باید پذیرفت. ولی خبر واحد و الفاظ نادری که با آن قطع حاصل نمی گردد را نباید شاهد کتاب خداوند داد». (6)

بی گمان یکی از منابع مهم فهم و پرده برداری از معانی قرآن، عقل و تلاش و اجتهاد مفسر است. روش تفسیر اجتهادی در دوران ما کمتر مورد نزاع و تردید است اما در عصر شیخ طوسی، معرکه گفتگو و چون و چرای بسیار بوده است؛ گروهی به موافقت و گروهی به مخالفت برخاسته اند.

آنچه از بیان شیخ آوردیم، به روشنی، نگرش شیخ در تفسیر را نشان داده و انحصاری بودن فهم به دلایل نقلی را نفی می کند. چنین است که در این تفسیر شیعی، برای نخستین بار، نقل و نقد و تحلیل جدی آراء و روایات بر اساس اصول متقن علمی انجام می شود و نگرش عقلی مفسر در ارزیابی اقوال و روایات در جای جای تفسیر، آشکار می گردد.

روش تفسیر

روش شیخ در تفسیر در کنار تبیین و توضیح معانی آیات، عرضه اقوال گوناگون عقیدتی و کلامی است. وی توجهی خاص به مباحث لغوی و اشتقاق کلمات و قرائت آیات دارد. قصص و تاریخ امت های پیشین را نقل و ارزیابی می کند. آنچه به نظر وی ضعیف می رسد، طرد میکند. آن چنان که خود در مقدمه می گوید، تفسیر او متأثر از جامع البیان طبری و تفسیر رمانی و ابومسلم اصفهانی است.

همان طور که میدانیم شیخ یکی از فقیهان بزرگ و دارای کتاب هایی چون مبسوط و خلاف و نهایه است. ایشان در راستای تفسیر به طرح مباحث فقهی و تبیین حکم مستفاد از آیه می پردازد. در آغاز قرائت آیه مربوطه را اشاره میکند، آن گاه موارد نحوی و گاه اسباب نزول آن را یاد آور می شود. اگر روایتی در زمینه حکم فقهی باشد می آورد. از نکات جالب توجه، اشاره به آرای مذاهب چهارگانه در این دسته از آیات است که در ادامه دیدگاه امامیه را بیان می کند.

تبیان از نظر نوع پرداختن به مباحث تفسیری، یک دست نیست. مباحث تفسیر تا جزء دوازدهم به طور مبسوط انجام گرفته، اما رفته رفته این مباحث گزیده تر شده تا آنجا که در جلدهای پایانی آن، بحث های موضوعی و کنکاش های کلامی و لغوی و ادبی و بحث های دراز دامن دیگر یافت نمی شود.

از نکات قابل توجه این تفسیر، استفاده از منابع گوناگون مانند الجامع البیان طبری، تفسیر ابومسلم اصفهانی و کتاب های لغوی و استفاده گسترده از اقوال مفسرین صحابه و تابعین و مأثورات منقول در آن دسته از تفاسیر است. حتی آثار سید مرتضی در کتاب «امالی» و غیر آن است. گاه نیز شیخ طوسی به بیان برخی از وجوه معنایی که سید مرتضی در تفسیر آیه ای ارائه کرده است، اکتفا می کند. گاهی چنان تأثیر قوی است که تنها آنها را نقل، یا کم و زیاد می کند. از جمله سید مرتضی در تفسیر آیه: «قَدِ افْتَرَیْنَا عَلَى اللَّهِ کَذِبًا إِنْ عُدْنَا فِی مِلَّتِکُمْ بَعْدَ إِذْ نَجَّانَا اللَّهُ مِنْهَا وَ مَا یَکُونُ لَنَا أَنْ نَعُودَ فِیهَا إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ رَبُّنَا وَسِعَ رَبُّنَا کُلَّ شَیْءٍ عِلْمًا عَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْنَا رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفَاتِحِینَ» (7) هفت وجه ذکر می کند و شیخ طوسی چهار وجه از وجوه مذکور را ذکر می کند.(8) و نمونه های فراوان دیگر. (9)

این تفسیر در قرن ششم توسط ابن ادریس (۵۹۸م) از منتقدان معروف وی، تلخیص گردیده است. همچنین فقیه مفسر محمد بن هارون کیالی نیز تبیان را گزیده کرده است.(10)

چنانکه درباره این تفسیر افزون بر تلخیص، تفسیر پژوهی های فراوان در دوره معاصر انجام گرفته است. مانند: منهج الطوسی فی تفسیر القرآن. از کاصد الزیدی، جامعة القاهرة - کلیة الآداب، رسالة دکترا، ۱۹۷۴ م، بغداد، بیت الحکمة، الطبعة الأولى، ۲۰۰۴م، ۳۲۰م. منهج الطوسی فی تفسیر القرآن. از شیخ محمد حسن آل یاسین که بحثی ارائه شده به کنگره هزاره شیخ طوسی در شهر مشهد رضوی است و این اثر چاپ شده در آثار علمی کنگره، مجلد دوم، ص ۹ - ۲۹، ۱۳۵۰ ش - ۱۳۹۱ ق. و نیز طبع در بغداد، مطبعة المعارف، ۱۹۷۸ م. الشیخ الطوسی، از حسن عیسی حکیم. جامعة بغداد، ۱۹۷۵ م، مطبعة الآداب، الطبعة الأولى، ۱۳۹۵ ق - ۱۹۷۵م.

پی‌نوشت‌ها:
1- درباره شرح حال شیخ و آثار علمی وی می توان به مقدمه تفسیر از حاج آقا بزرگ تهرانی مراجعه کرد
2- التبیان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۳
3- سوره آل عمران، آیه ۲۱
4- طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج2ص ۴۲۳. و سید مرتضی، امالی، ج2 صص ۲۳۱-۲۲۹
5- سوره نساء، آیه ۸۳
6- تبیان، ج ۱ ص ۵
7- سوره اعراف، آیه ۸۹
8- طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۴۶۸. همچنین سید مرتضی، امالی، ج1 صص ۴۰۵-۴۰۲
9- به عنوان نمونه های دیگر مقایسه کنید امالی، جلد ۲، صفحه ۵۲۶ را با التبیان فی تفسیر القرآن، جلد ۵، صفحه ۱۰۱ و نیز الأمالی، جلد دوم، صفحات ۶ إلى ۹ و تنزیه الأنبیاء ۱۴۵ الی ۱۴۸ را با التبیان فی تفسیر القرآن، جلد ۴، صفحه ۶۸
10- التبیان، ج ۱ ص ۱، از مقدمه حاج آقابزرگ تهرانی بر تفسیر

منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 227-221