شناسنامه تفسیر
نام معروف: ترجمه و تفسیر قرآن راهنمامؤلف: زین العابدین رهنما
تولد: ۱۲۷۳ ش
وفات: ۱۳۶۸ش
مذهب: شیعه اثنی عشری
زبان: فارسی
تعداد مجلدات: ۴ جلد
مشخصات نشر: تهران، انتشارات کیهان به حمایت سازمان اوقاف، چاپ اول، ۱۳۴۶ - ۱۳۵۴ش، قطع وزیری.
معرفی مفسر و تفسیر
زین العابدین رهنما، مترجم و مفسر قرآن کریم، فرزند شیخ العراقین مازندرانی در ۱۵ آذر ۱۲۷۳ خورشیدی در کربلا زاده شد. پس از تحصیلات مقدماتی به دروس حوزهای روی آورد و علوم اسلامی را نزد استادان آن دوره کربلا فرا گرفت. سپس به نجف رفت و مدتی در نجف به فراگیری فقه و اصول نزد اساتید آن عصر نجف گذراند، تا این که در آن حوزه دینی به درجه اجتهاد رسید. آن گاه مجددا به زادگاه خود بازگشت و به رسیدگی امور شیعیان کشورهای اسلامی پرداخت. پس از طی مراحل علمی و پیمودن سریع درجات ترقی در ۲۴ سالگی به ایران آمد. از آن پس به کار نویسندگی و روزنامه نگاری در نشریه هایی چون نوبهاره رهنما و ایران پرداخت. در همین سال ها نماینده مجلس شورای ملی شد. به علت مبارزات سیاسی با رژیم دیکتاتوری رضاشاه مدتی را در زندان گذراند و سپس به مدت ۷ سال به لبنان تبعید - تا سقوط حکومت رضاشاه - شد. در آنجا از فعالیت علمی بازنماند. کتاب پیامبر را که شرح حالی است از زندگی آن حضرت، در آن دوران، نوشت. پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۹ مشاغل گوناگونی چون معاونت نخست وزیر، معاونت وزارت راه و ریاست رادیو را در عهد محمدرضا شاه بر عهده می گیرد. از آن زمان به بعد، از سال ۱۳۲۹ تا پایان عمر عمدتا از کارهای اجرایی و حکومتی کنار می کشد و به ادامه کار نویسندگی می پردازد. زین العابدین رهنما در سال ۱۳۶۸ دار فانی را وداع گفت.(1)از او علاوه بر کتاب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)و کتاب زندگانی امام حسین (علیه السلام) (در دو جلد)، ترجمه و تفسیر قرآن کریم به طبع رسیده است. ترجمه وی از قرآن کریم در چهار جلد در سال ۱۳۴۷ با تقدیم و اهدای فرح پهلوی، همسر محمدرضا پهلوی شاه ایران، منتشر شد.
این کتاب گرچه مشهور به ترجمه راهنما است، اما از آنجا که توضیح مطالب و بیان مقدمات و تفسیر و بیان نکات کتاب را فراتر از ترجمه قرار داده، تا جایی که این اثر در چهار جلد بزرگ و با تفصیل و توضیح فراوان مطالب در کنار ترجمه آمده و عنوان کتاب هم با همین معنا سازش دارد، لذا به عنوان تفسیری تحلیلی و بیانی، با زبان و نثر معیار بیرون از تکلفات ادبی مطرح شده است. در آغاز کتاب، به انگیزه خود در ارائه ترجمه و تفسیر اشاره نموده و در جلد دوم از همکاران خود یاد کرده است.
از سوی دیگر، نوشته ای شامل و کامل نسبت به همه آیات قرآن است، یک مقدمه مبسوط هشتاد صفحه ای در توضیح برخی اصطلاحات و در بیان تاریخ و ویژگی های قرآن و نیز یک بخش ضمیمه با عنوان قرآن در ادب فارسی و جایگاه این کتاب به عنوان کتابی تربیتی و هدایتی دارد. در این بخش رهنما، اشعاری را که با الهام از قرآن سروده شده، نقل کرده است. روش طرح مطالب به این گونه است که در هر صفحه متن آیات در یک قسمت در ستون راست و ترجمه آن در ستون دیگر در مقابل آن آمده است، در قسمت پایین هر صفحه تفسیر آیات و کلمات نقل شده است. نکته دیگر، ویژگی های این ترجمه در مقایسه با ترجمه های دیگر معاصر از نظر ادب و سبک نگارش است:
۱) نوع ترجمه: ترجمه ای است محتوایی، با در نظر گرفتن معانی واژگان و نکات صرفی و نحوی آیات که اضافات توضیحی و تفسیری در داخل متن و پاورقی افزوده شده است.
۲) نثر ترجمه: زبان ترجمه، شیوا، سلیس و روان است و مطابق با دستور زبان فارسی نگارش یافته است.
۳) مطابقت با متن: این ترجمه از تطبیق نسبتا خوبی با متن آیات برخوردار است.
۴) توضیحات: در متن ترجمه، توضیحات و کلمات مختصری در داخل دو هلال آمده است. علاوه بر این همانند ترجمه آقای خرمشاهی اضافات تفسیری و توضیحی مفصلی به صورت پاورقی در پایین صفحه چاپ شده است. این توضیحات شامل شأن نزول، نکات تفسیری، شرح واژگان و... است.
۵) هماهنگی شیوه ترجمه: روش مترجم به صورت یکسان در سراسر آن حفظ شده است.
۶) هماهنگی در ترجمه واژه های مشابه: همسانی تعبیرات در ترجمه مفردات و جملات مشابه در مواردی رعایت نشده است.
نقاط قوت ترجمه به شرح زیر است:
۱) روانی و شیوایی ترجمه.۲) افزودن توضیحات تفسیری در موارد ابهام.
۳) رعایت مطابقت ترجمه با متن.
۴) درستی و دقت کم نظیر در ترجمه.
موارد قابل تأمل که از سوی برخی ترجمه پژوهان نگاشته شده و در مقایسه با کارهای دیگران معرفی شده است:
۱) وجود برخی اشتباهات و سهوها در ترجمه که چندان فراوان نیست.۲) این ترجمه غلط های چاپی زیادی دارد که تعدادی از آنها در غلط نامه های مندرج در برخی از مجلدات آن به چاپ رسیده است. (2)
بنابراین، ویژگی این ترجمه تفسیری آن است که به شیوه ادبی، شیوا و دقیق با حفظ ساختار آیات قرآنی و بر اساس فهم و حوصله مخاطب و رفع شبهات احتمالی این دوره از خوانندگان تلاش نموده است، به همین جهت اولا ترجمه اش حتی المقدور مطابقت کامل با آیات قرآن داشته باشد. و از ترجمه لفظ به لفظ و یا ترجمه نقل به معنا و آزاد دوری جسته و سعی کرده تعادل را میان این دو شیوه رعایت کند. لذا توضیحات و اضافاتی که در ترجمه وارد کرده در داخل دو قلاب قرار داده است. علاوه بر این، برای بسیاری از آیات در سراسر ترجمه زیر نویس هایی آورده که در ارتباط با توضیح و تفسیر آن آیه و با استفاده از منابع تفسیری است. و نیز پیش از ورود در ترجمه هر سوره، مقدمه ای در ارتباط با محتویات آن سوره نگاشته شده است که دورنمای کلی آن سوره را برای خواننده ترسیم می کند. البته این توضیحات یکسان نیستند، برخی بسیار مفصل و در میان سر فصل های مهم سوره و اشاره به تاریخ انبیا و حوادث مربوط به آیه است. آیات هر سوره بر حسب ارتباط موضوعی دسته بندی شده و با عنوان بخش متمایز شده اند.
در ابتدای کتاب به روال بسیاری از تفاسیر مقدمه ای در مورد شناساندن مسائل ضروری از تاریخ اسلام و قرآن و علوم اسلامی نوشته شده است. در مجموع، این ترجمه و شرح اجمالی آیات یکی از موفق ترین ترجمه ها و نوشته های قرآنی منتشر شده در پیش از انقلاب است. این کتاب از سال ۱۳۴۶ تا سال ۱۳۵۴ از سوی اداره اوقاف تهران و انتشارات کیهان، به تدریج چاپ شده است و در این میان برخی از مجلدات مجددا چاپ شده است. جلد اول چاپ اول ۱۳۴۶، چاپ دوم ۱۳۵۲. جلد دوم ۱۳۴۹ ش، جلد سوم: ۱۳۵۳ و جلد چهارم: ۱۳۵۴.
پی‌نوشت‌ها:
1- به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، حرف ر، ص ۱۱۴۰، انتشارات دوستان و ناهید، ۱۳۷۷.
2- دراین باره ر. ک: دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، ص ۵۵۴. عیار نقد بر ترجمان وحی، هادی حجت، ص ۷۸. مقدمه قرآن مجید با ترجمه زین العابدین رهنما.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 251-247
