شناسنامه تفسیر
نام معروف: زبدة التفاسیرمؤلف: ملا فتح الله کاشانی
وفات: ۹۸۸ ق / ۱۵۸۰ م
مذهب: شیعی اثنی عشری
زبان: عربی
تعداد مجلدات: ۶ جلد
مشخصات نشر: قم، بنیاد معارف اسلامی حوزه علمیه قم تحقیق فارس حسون کریم و میرزا محمود زنجانی، چاپ اول، سال ۱۳۸۱ مطابق ۱۴۲۳ق، (۱۴۲۱ ق - ۱۴۲۴ ق)، قطع وزیری.
معرفی مفسر و تفسیر
اثر ملا فتح الله کاشانی (متوفای ۹۸۸ ق). مولی فتح الله ابن مولی شکرالله کاشانی فقیه، متکلم، مفسر، او از علمای امامیه در عهد سلطان طهماسب صفوی (۹۳۰ - ۹۸۴ ق) است. وی در اوائل قرن دهم در شهر کاشان به دنیا آمد او شاگرد مفسر جلیل ابوالحسن علی بن حسن زوارهای صاحب تفسیر ترجمة الخاص، معروف به تفسیر زوارهای است، و زواره ای تلمیذ محقق الکرکی. از آثار تألیفی وی تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، شرح نهج البلاغه، کشف الاحتجاج، ترجمة کتاب الاحتجاج طبرسی به فارسی است. همچنین از وی ترجمه ای از قرآن کریم به فارسی است. این تفسیر نیز در واکنش نسبت به روش مواهب علیه کاشفی (م ۹۱۰ ق) که نسبت به اخبار اهل بیت (علیهم السلام) بی توجهی کرده، شرحی بر مواهب نگاشته و اخبار اهل بیت (علیهم السلام) را در آن گنجانده است.از سوی دیگر این تفسیر شامل تمام آیات قرآن می گردد، لذا یکی از تفاسیر جامع و مشتمل بر مباحث گوناگون و مطالب متنوع اما به زبان عربی است. بیشتر نظرات بیضاوی (م ۶۸۵ ق) صاحب تفسیر انوار التنزیل و زواره ای و نیز مباحث ادبی و بلاغی کشاف زمخشری (م ۵۳۸ ق) را آورده و یا مطالبی از آنها را برگزیده است. در تقریر اصول دینی و مذهب شیعه جدی، اما متین و معقول سخن می راند. در مقدمه تفسیر به انگیزه نگارش خود اشاره میکند. سپس به مباحثی از علوم قرآن و مبادی تفسیر می پردازد. مهم ترین مباحث این مقدمه عبارتنداز: فضل قرآن، اسماء قاریان قرآن، معنای تفسیر و تأویل، مصونیت قرآن از تحریف و...
زبدة یکی دیگر از آثار تفسیری ملا فتح الله کاشانی (متوفای ۹۸۸ ق) مفسر نامدار قرن دهم و از شاگردان خاص علی بن حسن زوارهای صاحب تفسیر ترجمة الخواص است و گفتیم از این مفسر سه تفسیر بر جای مانده که دو تفسیر به زبان فارسی - منهج الصادقین و خلاصة المنهج - و یکی به زبان عربی است.
همچنین تفسیر زبدة در حقیقت تفسیر متوسط و عربی ملا فتح الله کاشانی است. زیرا منهج الصادقین تفسیر کبیر و مفصل وی و خلاصة المنهج تفسیر کوتاه وی بوده و زبدة میانه آن دو تفسیر است. طبق تقسیم بندی اجزای کتاب در نسخه های خطی در ده جزء و دو مجلد نوشته شده است. کاشانی در آغاز این تفسیر مقدمه ای در اهمیت قرآن کریم و تفسیر و اهداف و منابع تفسیر خود دارد، سپس در پنج مقدمه مباحث علوم قرآنی و تمهید تفسیر را مطرح می کند. این مقدمات گرچه خلاصه و اشاره گونه است، اما به نکات مهمی همچون صیانت قرآن از تحریف، گردآوری قرآن در عهد پیامبر پرداخته است.
منابع مهم این تفسیر، کشاف زمخشری، انوار التنزیل بیضاوی، مجمع البیان و جوامع الجامع طبرسی و کتاب های روایی شیعه است. روش مفسر از نظر ترتیب مباحث به این شکل است که آیه را قسمت به قسمت مطرح می کند، سپس اگر لغتی نیاز به توضیح داشته باشد روشن میکند، آنگاه به وجوه تفسیری اشاره دارد. از روایات شیعه و اهل سنت در جهت فهم آیه کمک می گیرد و در مجموع به نقل روایات اهتمام فراوان نشان می دهد. همچنین به مباحث ادبی و واژه شناسی و استفاده از آیات دیگر برای فهم آیه عنایت دارد.
روش کاشانی در تفسیر و ترتیب مباحث به این گونه است که آیه را به چند بخش تقسیم و از توضیح واژگان آغاز میکند و موارد استعمال را در آیات و لغت نشان می دهد و آنگاه وجوه تفسیری را شرح می دهد. روش وی در نقل اخبار این است که در آغاز به نقل اخبار اهل سنت می پردازد و بعد به نقل روایات اهل بیت (علیهم السلام) می پردازد.
بیشتر مصادر وی در این دسته از اخبار، روایاتی است که در تفسیر قمی و عیاشی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه السلام) وکتاب های حدیثی مانند کافی و کتاب های صدوق آمده است. از منابع تفسیری وی تفسیر کشاف زمخشری و انوارالتنزیل بیضاوی ادبی و بلاغی و مجمع البیان در اختلاف قرائات و فضائل و خواص سوره ها و تناسب آیات در مباحث است.
همچون کاشانی به ذکر دیدگاه شیعه در عقائد و مسائل کلامی در لابه لای تفسیر آیات می پردازد و چون در عصر صفوی و دوره امکان اقتدار شیعه و ضرورت موضع گیری است، در این جهت تلاش و اهتمام ویژه نشان میدهد و در نقل روایات وارده از طرق اهل بیت بدون درگیری و زبان تند می پردازد. مثلا در تفسیر آیه: « إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذَا کَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّى یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولَئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ». (1) که جای بحث فراوان است، بدون تفصیل و ذکر شواهد بیانی و ادبی و شأن نزول بحث و بررسی میکند و برخی روایات و اقوال مفسرین اهل سنت را که در جهت تأیید دیدگاه و مباحث مذهبی است، مانند ثعلبی، جصاص و حسکانی در شواهد التنزیل شاهد بیرونی این تفسیر میداند.(2)
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره المائده ، آیه ۵۶
2. ر. ک: الکشف و البیان، ج ۴، ص ۸۰ احکام القرآن، ج ۴، ص ۱۰۲ و شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۲۱۲ و تفسیر طبری، ج ۴، ص ۳۸۹ و کشاف زمخشری، ج ۱، ص ۶۴۹
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 725-723
