| نام معروف | تفسیر نیشابوری: غرائب القرآن ورغائب الفرقان |
| مولف | نظام الدین حسین قمی نیشابوری |
| وفات | بعد از ۷۲۸ق |
| مذهب | سنی شافعی اشعری |
| تعداد مجلات | 10جلد |
| مشخصات نشر | دهلی، چاپ اول، ۱۲۸۰ق، سه جلد، قطع رحلی بزرگ. (همراه با ترجمه فارسی). قاهره، بولاق، در حاشیه تفسیر جامع البیان طبری، ۱۳۲۳ق، قطع رحلی، در ۱۲ جلد. قاهره، مطبعه مصطفی بابی حلبی، چاپ اول، ۱۳۸۹ق، ۳۰ جزء در ۱۰ جلد، تحقیق و تصحیح ابراهیم عطوه عوض. بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م، ضبط احادیث از زکریا عمیرات، ۶جلد. |
معرفی مفسر و تفسیر
نظام الدین حسن بن محمد قمی، معروف به نیشابوری، اصالتا قمی بوده و پدرانش در قم می زیسته اند، اما خود وی در نیشابور تولد یافته و در همان جا وفات یافته است. تاریخ تولد او و همچنین سال وفات او به دقت معلوم نیست. وی در علوم عقلی، ادبیات عرب و تفسیر به مهارت رسید. او معاصر سید شریف جرجانی و ابن حجر عسقلانی بود.(1) وی از دانشمندان نامور، ادیبات ماهر و عارفان شارح آثار محی الدین عربی است. از آثار معروف او، جز تفسیر، لب التأویل وشرح شافیه، معروف به شرح نظام است.اما درباره غرائب القرآن، این تفسیر از ابعاد مختلف به آیات نگریسته و حقایق ارجمندی را در لابه لای صفحات کتاب به لحاظ ادبی، کلامی و عرفانی عرضه کرده است. نثر گویا و دلنشین، تنظیم و ترتیب دقیق و استوار، گزیده گویی و اجتناب از استطرادهای نامتناسب و جامعیت نسبت به تمام مباحث معارف دینی از ویژگی های این تفسیر است.
تفسیر نظام نیشابوری، گلچینی است از تفسیر فخررازی و کشاف زمخشری، که خود در مقدمه تفسیر، به این مسأله اذعان می کند.(2) البته وی آزاداندیش بوده و آن جا که لازم می بیند به کلام مفسران نقد وارد می کند. به همین دلیل، تفکری عقلانی و گرایشی عرفانی دارد و میان استدلال و اجتهاد تفسیری و اشاره به نکات ذوقی و سیر و سلوکی و تأویل کشف و شهودی جمع می کند. در تفسیر قرآن، عقل را ارج می نهد و اندیشه وری، استدلال و استنباط را بها می دهد، اما تلطیف روح و بهره گیری از ذوق را هم مفید می داند. مفسر، سخت مدافع فکر اشعری بوده و در جای جای تفسیر، در بحث کلام و عقاید از این فکر دفاع میکند.
نکته دیگر سبک ادبی و بیان این کتاب است که به امتیاز این کتاب افزوده است. زیرا نیشابوری به مباحث ادبی و نکات بلاغی توجه ویژه نشان می دهد، گاه نظریه زمخشری را در ادب تأیید می کند،(3) و در برخی موارد به شرح و تبیین آن می پردازد. به عنوان نمونه، در آیه: «هُوَ الَّذِی أَخْرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِنْ دِیَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ یَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأَیْدِیهِمْ وَأَیْدِی الْمُؤْمِنِینَ فَاعْتَبِرُوا یَا أُولِی الْأَبْصَارِ» (4) که زمخشری در تعلیل تقدیم خبر: «فی تقدیم الخبر على مبتدا دلیل على فرط وثوقهم بحصانتها و منعها ایاهم». (5). به مسأله «تأکید» در حصر توجه نشان می دهد، و او هم همین نظریه «حصر» را تأیید می کند. (6).
نیشابوری در برخی موارد از جرجانی (7)، فخررازی (8) و ابن اثیر تأثیر پذیرفته و گاهی نیز نظریه جدیدی ارائه می دهد؛ مثلا در تعلیل تقدیم مفعول در «وَأَنْزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِنْ صَیَاصِیهِمْ وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِیقًا» (9) مسأله « اهتمام » را مطرح کرده است؛ زیرا کشته شدگان، از بنی قریظه از رجال و بزرگان مشهور آنان بوده اند و لذا اعتنا به حال آنها مهم تر از اسیرشدگان است. (10).
از سوی دیگر، به شدت مدافع جایگاه اهل بیت (علیهم السلام) است و در آیاتی که در فضل امام امیرمؤمنان و فرزندانش (علیه السلام) رسیده، برخلاف دیگر تفاسیر اهل سنت، حق پوشی را کنار گذاشته و روایات سبب نزول، سبک و سیاق و مناسبت را به همان طریقی که شیعه تفسیر نموده، بیان کرده است. این شیوه از دفاع، موجب شده که برخی گمان کنند وی شیعه بوده، تا آنجا که مرحوم آقابزرگ تهرانی، وی را از مؤلفان شیعه نام برده است.(11)
اما حق آن است که وی در شهر نیشابور می زیسته و فضای حاکم بر شهر، دفاع از اهل بیت (علیهم السلام) بوده، به ویژه که خاندان او، قمی بوده و معارف اهل بیت (علیهم السلام) کم و بیش به گوش او می رسیده است. اما دیگر عقاید نیشابوری و مخالفت وی با تشیع، در تفسیر برجای خود باقی است.
روش تفسیر بدین گونه است که در میان آیات، به نکات ادبی، شواهد شعری، احادیث نبوی و اقوال مفسرین توجه کند و در معنای آیه سود جوید. نکته پایانی این معرفی، اشاره به این نکته است که در چاپ نخستین این تفسیر، یعنی چاپ دهلی، در زیر نویس آیات، ترجمه ای آمده است که نثری استوار، دقیق و دلنشین را به همراه دارد. مشهور آن است که این ترجمه، از نیشابوری است، اما برخی نسبت به این انتساب تردید کرده اند و آن را مربوط به قرن های بعدی دانسته اند.(12)
پی‌نوشت‌ها:
1- ذهبی، التفسیر و المفسرون، ۱، صص ۳۲۱-۳۲۲
2- حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۲، صص۱۹۳-۱۹۴
3- برای نمونه:نیشابوری، نظام الدین حسن بن محمد غرائب القرآن ورغائب الفرقان، به تصحیح زکریا عمیرات، بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ ق/ ۱۹۹۶م، ج6، ص ۴۳۸۲
4- سوره حشرآیه ۲
5- الکشاف، ج4 ص ۴۹۹
6- غرائب، ج2 ص ۶۱۲ ، سوره مائده ،یه ۶۱
7- همان
8- غرائب ،ج 4 ص ۱۸۱ ، سوره آل عمران ،یه 160
9- سوره احزاب، ایه ۲۶
10- غرائب ، ج5 ص۴۵۷
11- آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج ۳، ص ۱۲۱، و ج ۴، ص ۲۰۶ و ص ۴۹۲ و... همچنین اعیان الشیعة، ج ۵، ص ۲۴۸. البته صاحب اعیان الشیعه می نویسد تظاهر نیشابوری به عدم تشیع، نوعی مدارا با اهل سنت بوده است.
12- مهدوی، محمدعلی، مجله حوزه، شماره ۳۰، ص ۱۰۴
منبع:
شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 766-763
