مقدمه:
یکی از موضوعات مهم برای شناخت وضعیت وقف و امور خیریه، قرآن و مساجد در کشورهای مختلف شناخت ساختار و بازیگران فعال در این حوزه است.

این موضوع از آ ن جهت مورد اهمیت است که با شناخت انواع بازیگران فعال در زمینه های مختلف و بررسی و تحلیل نوع فعالیتهایی که انجام میدهند، می توان از دستاوردهای هر یک از این بازیگران استفاده کرد و از تجربیات ناموفق آن ها دوری جست.

در این مقاله راسخون، پس از معرفی انواع کنشگران فعال در حوزه وقف و امورخیریه، به شناسایی و تحلیل بازیگران مختلف با توجه به نقشی که در حوزۀ وقف و امور خیریه و مساجد و فعالیت های قرآنی در کشور عربستان ایفا م یکنند، پرداخته شده است.

انواع کنشگران فعال در حوزه وقف و امورخیریه عربستان

کنشگر، عبارت است از فرد، گروه و یا سازمانی که می تواند بر ورودی ها (منابع) و یا برون دادهای یک سیستم تأثیر بگذارد و یا از خروج یها و بروندادهای آن (خدمات، محصولات، پیامدها و...) تأثیر پذیرد. در این گزارش کنشگران به چهار دسته اصلی تقسیم م یشوند:

سیاست گذار

یک سیاست گذار نهادی است که برنامه هایی که باید توسط دولت، کسب وکارها و غیره دنبال شود را تعیین می کند. سیاستگذاری به صورت فرآیندی تعریف شده است که به واسطه آن دولت به منظور ارائه پیامد (تغییرات مطلوب در دنیای واقعی)، چش مانداز سیاسی خود را به برنامه و عمل تبدیل می کند. لذا سیاست گذاری، کارکرد اصلی هر دولت م یباشد.

به طور کل، سیاست می تواند شکلهای مختلفی به خود بگیرد مانند سیاستهای غیر مداخله ای، تنظیم، تشویق تغییرات داوطلبانه (مانند کمک های مالی) و ارائه خدمات عمومی.

تنظیم گر

تنظیم مجموعه گوناگونی از ابزارهاست که به واسطه آن دولت نیازمندی های شرکت ها و مردم را تنظیم می کند. کارکردهای تنظیم گر بنا به دلایل گوناگونی به وجود آمده اند از جمله:

_تعیین حقوق و مسئولیتهای هر یک از موجودی تهای جامعه به منظور تحقق اهداف توسعه پایدار

_تنظیم استانداردهای صنعتی

_جمع آوری مالیات ها و دیگر درآمدها و...

به منظور درک بهتر کارکردهای تنظیم کننده، بررسی انواع روشهای تنظیمی مفید خواهد بود. به صورت کلی انواع تنظیمات عبارت اند از:

_ فرمان و کنترل: تنظیم دستور و کنترل نوعاً وضع/ تحمیل استانداردهای حمایت شده توسط مصوبات قانونی است، هرگاه استانداردها سازگار نباشند. بنابراین، قانون به عنوان منع یا اجبار فعالیتهای معینی به کار می رود. استانداردها می تواند از طریق قانون گذاری یا تنظیم کنندگانی که به واسطه فرآیند تنظیم برای تعریف قانون مشروعیت دارند، تنظیم شود.

_خود- تنظیمی: این رویکرد میتواند به عنوان نوعی از نسخه خود انجامی رویکرد دستور و کنترل تلقی شود. در این مورد، اغلب انجمن های تجاری یا کسب وکار تشکیل شده که قوانین عملکرد را ایجاد، کنترل و اجرا م یکنند.

به عنوان یک قانون، خودتنظیمی اغلب به عنوان یک روش کسب و کار دیده میشود که اقدام انحصاری به منظور جلوگیری از مداخله دولت انجام می دهد. مزایای این رویکرد شامل سطح بالای تعهد کسب و کارها و ماهیت جامع قوانین تنظیم شده میباشد. به علاوه، این رویکرد منعطف تر از رویکرد دستور و کنترل بوده چراکه به قانو نگذاری نیازی ندارد.

از سویی دیگر، خودتنظیمی می تواند به صورت یک رویکرد غیردموکراتیک، محدود به بررسی دقیق بیرونی و در معرض سوءاستفاده توسط کسانی که با اهداف مختلف قوانین را تنظیم میکنند، دیده شود.

در کمترین سطح، خودتنظیمی همواره در معرض چالش های منتج شده از علاق ههای بیرونی کسانی که فکر م یکنند استانداردها و قوانین به سمت کاهش تأثیر فعالیت های غیر مطلوب تنظیم نشده است، قرار دارد.

_تنظیم مبتنی بر تشویق:

یک تشویق، سیاست، قانون، مکانیسم قیمت، یا رویه ای است که به دنبال تعدیل رفتار افراد یا شرکت ها به واسطه تغییر در هزین هها یا سود های حاشی های مرتبط با تصمیم یا فعالیت خاص م یباشد. از ی کسو، م یتوان گفت که تمامی تنظیمات بر مبنای تشویق است.

چراکه تنظیم از طریق مفهوم پایه جریمه برای رفتارهای "بد" و پاداش برای رفتارهای "خوب" عمل م یکند. تنظیم مبتنی بر تشویق سعی دارد به منظور کاهش هزینه ها و بهبود خدمات، برنامه سودمند با سودهای زیاد را پاداش دهد. هدف عمده این است که تنظیم شده فعالیت های غیر مطلوب خود را از طریق تحمیل/ وضع مالیات و کمک های مالی محدود یا متوقف کند.

برای به کارگیری این رویکرد، گام های اصلی شامل انتخاب واحدهای اندازه گیری، تعیین خط مبنا، انتخاب اهداف برای بهبود و/ یا نگهداری و سپس اجرای تشوی قها و جریم هها می باشد.

یکی از انواع تنظیمات مبتنی بر تشویق، تنظیم مبتنی بر عملکرد PBR( ( است که تشویق ها ملزم به بهبود در عملکرد مطلوب، کاهش قیمت و بهبود در کیفیت خدمات می باشد. به علاوه، PBR بیشتر به استانداردهای عملکرد خارجی متکی است و کمتر به فعالی تهای خاص شرکت حساس است.

مزایای PBR این است که به بهبود در بهره برداری شرک تها، کاهش هزینه های نگهداری و عملیات و بهبود در پایایی سیستم کمک می کند. طرح تنبیه و تشویق ب هصورت مکانیکی عمل م یکند.

بنابراین کاهش در حوزه صلاحدید تنظیمی، در مقابل امکان تسخیر در فرآیند تنظیم را کاهش می دهد. به علاوه این رویکرد، انعطاف پذیری در تصمیم گیری شرکت، که آیا از قانون تبعیت کند یا جریمه بپردازد ،را فراهم میکند. اگرچه به عنوان یکی از معایب این روش، م یتوان به ایجاد قوانین بسیار پیچیده و غیر منعطف که واقعی تهای بازار در آن لحاظ نشده است، اشاره کرد.

از مفروضات اصلی این رویکرد، عقلانیت اقتصادی است که لزوماً در همه موارد یافت نم یشود.همچنین، گاهی اوقات پیشبینی تأثیر این نوع رویکرد مشکل است. ب هعنوان مثال، رفتار "بد"، مانند آلودگی، می تواند پاداش بگیرد اگر که قوانین به طور صحیح تنظیم نشده باشند.

تسهیل گر

سازمانهای محلی یا بین المللی هستند که معمولاً توسط دولت سرمایه گذاری می شوند و هدف آن توسعه و بهبود بازار خدمات میباشد. تسهیلگر، تأمی نکنندگان خدمات را از طریق انجام فعالیت های خدماتی جدید، ارتقاء تجارب مفید و ایجاد ظرفیت حمایت می کند.

کارکر دهای دیگر تسهیل گر شامل ارزیابی خارجی تأثیر تأمینکنندگان خدمات، تضمین خدمات و حمایت برای محیط سیاسی بهتر می باشد.

عمل تسهیل، کارکردی است که به طور معمول توسط سازما نهای توسع هگرا انجام شده و میتواند شامل سازما نهای غیردولتی و کارفرمایان و عام لهای دولتی باشد. علاوه بر موارد مذکور در حوزه وقف و امور خیریه فراهم آوردن دیتابیسی از مجموعه خیریه ها و یا انجام خدمات مشاوره ای برای مؤسسات خیریه نیز م یتواند به عنوان کارکردهای تسهیل کنندگان در نظر گرفت.

ارائه دهنده خدمات

تأمین کننده خدمات آموزشی و پژوهشی شامل دانشگا هها، پژوهشگاه ها و مؤسساتی هستند که در زمینه آموزش و پژوهش در حوزه وقف و امور خیریه فعالیت می کنند. ضمناً مؤسسات خیریه ای که وظیفه جمع آوری کم کهای مردمی و صرف این کمکها در میان افراد هدف را دارند نیز به عنوان ارائه کنندگان خدمات شناخته می شوند.

با توجه به ادبیاتی که درباره انواع کنشگران فعال مطرح شده است، بازیگران فعال در کشور عربستان در دو حوزۀ وقف و امورخیریه و مساجد و فعالیت های قرآنی ایفای نقش م ینمایند که در ادامه، توضیح مختصری درباره هرکدام از این نهادها و نقش آن ها در این دو حوزه داده شده است.

شورای عالی اوقاف

شورای عالی اوقاف در حوزه وقف و امورخیریه، وظیفه اشراف بر همۀ اوقاف خیریه (نهادهایی که وزارت شئون اسامی، وقف، هدایت و ارشاد متولی آن است) در کشور عربستان بر عهدۀ شورای عالی اوقاف است. شورا قواعدی عمومی و سازوکار کلی جهت بهره برداری و گسترش اوقاف را وضع م یکند. لذا در حوزۀ وقف و امورخیریه نقش سیاست گذار را برعهده دارد.

2. وزات شئون اسلامی، وقف، هدایت و ارشاد

الف( وقف و امورخیریه
این وزارتخانه مسئولیت سرپرستی امورخیریه، نظارت بر مؤسسات خیریه و کنترل اموال وقف شده و اوقاف، فراهم آوردن شرایطی برای وقف و خیران و سرمایه گذاری بازده ناشی از این اموال را برعهده دارد.

ب( مساجد و فعالیت های مذهبی
وزارت شئون اسلامی، وقف، هدایت ارشاد، وظیفۀ پشتیبانی مالی مساجد و اماکن مذهبی، سازماندهی مسابقات بین المللی و محلی حفظ و تفسیر قرآن، نظارت بر مؤسسات خیریه برای حفظ قرآن و حمایت مالی از آن ها را برعهده دارد.

3. وزارت امور اجتماعی

الف) وقف و امورخیریه
اصلی ترین نهاد نظارتی و تنظیم گر در امورخیریه در کشور عربستان، وزارت امور اجتماعی م یباشد. این وزارتخانه، مسئولیت نظارت بر اعمال انجم نهای خیریه و سازمان های خیریه را برعهده دارد. انجمن ها و سازما نها نیز موظفند که هرگونه اطلاعات، گزارشات یا مستندات دیگری را که موردنیاز وزارت است، ارائه نمایند.

معاونت توسعۀ اجتماعی وزارت امور اجتماعی، وظیفۀ تشویق جوامع محلی برای فعالیت در زمینه های داوطلبانه با حمایت مالی، فنی و اداری از انجم نها و مؤسسات خیریه و تشویق به ایجاد سازمان های خیریه را برعهده دارد.

ب) مساجد و فعالیت های مذهبی
وزارت امور اجتماعی، برنامه ریزی و اجرای امور اجتماعی براساس اصول و مسائل مدنظر پادشاه و برنامه ریزی امور مربوط به خیریه و بهزیستی جهت پشتیبانی مساجد و اماکن مذهبی را برعهده دارد.

4. سازمان الخیرالشامل

عربستان سعودی یکی از برجسته ترین کشورهایی است که به دنبال حمایت، توسعه و تنوع ابزار و منابعش در رابطه با خیریه بوده است. وزارت امور اجتماعی هم در راستای ایفای این نقش فعالیت م یکند. بهره گیری از فرصت های فناوری برای فعالی تهای خیریه باعث شده تا سیستمی طراحی شود که قابلیت جستجو انواع انجم نهای خیریه و مؤسسات خیریه را فراهم آورد. لذا سازمان الخیرالشامل در حوزۀ وقف و امورخیریه نقش تسهیل گر را برعهده دارد.

5. وزارت فرهنگ و اطلاعات

ارتباط این وزارتخانه با مساجد، در راستای برنام ههای "وزارت شئون اسلامی، وقف، هدایت و ارشاد" و "هیئت کبارالعلماء المسلمین" می باشد.

6. هیئت کبار العلماء المسلمین

ازجمله ارگان هایی که بر جریانات دینی عربستان تأثیر بسزایی دارد، هیئت علمای عالی رتبۀ عربستان است. هیئت مذکور تحت عنوان دارالفتوی و نظارت بر اموردینی تشکیل گردید. نقش این هیئت، نظارت و برنامه ریزی برای مبلغین حوزۀ مساجد و اماکن مذهبی است. همچنین این هیئت، به سیاست گذاری و تربیت مبلغین و خطیبان با کمک وزارت اوقاف می پردازد.

7. ریاست عمومی امور مسجدالحرام و مسجدالنبی

متولی مسجدالحرام و مسجدالنبی یک سازمان دولتی به نام ریاست عمومی امور مسجدالحرام و مسجدالنبی می باشد که این سازمان به طور مستقیم با پادشاه عربستان در ارتباط است که وظیفۀ نظارت مذهبی، اداری، فنی و خدماتی و همچنین وظیفۀ برنامه ریزی و مدیریت هر دو مسجد مقدس را برعهده دارد.

8. نهادهای ارائه دهنده خدمات

ال) وقف و امورخیریه
در حوزۀ وقف و امورخیریه، نهادهای ارائه دهنده خدمات عبارتند از: انجمن خیریه سعودی برای مبارزه با سرطان در موضوع بهداشت، انجمن خیریه أسرتی در موضوع توسعه، سازمان خیریه مراقبت از کودکان یتیم در مکه (کافل) در موضوع اجتماعی

ب) مساجد و فعالیت های مذهبی
در حوزۀ مساجد و فعالی تهای مذهبی، نهاد ارائه دهندۀ خدمات، انجمن خیریه حفظ قرآن کریم در ریاض می باشد.

منبع:
کتاب آشنایی با نظام مدیریت وقف و امور خیریه در کشور عربستان
* ایم مقاله در تاریخ 1402/5/18 بروز رسانس شده است.