مقدمه:
پس از بررسی مفهوم وقف و امور خیریه در عربستان، در این مقاله در نظر داریم، در بخش روند توسعه، مطالبی درباره روند تاریخی توسعه بنیادهای خیریه در عربستان سعودی، روند توسعه وزارت حج و اوقاف و مهم ترین موقوفه ها در عربستان سعودی بر اساس تاریخ تأسیس آ نها بیان شده است.

در بخش دوم، وضعیت موجود وقف و امورخیریه، آمار مؤسسات خیریه، آمار مربوط به پروژه های خیریه، تعداد اهداکنندگان و هزینه های بنیادهای خیریه به تفکیک 13 استان عربستان بیان شده است. همچنین این قسمت به بیان وضعیت موجود مساجد، امامان جماعت و تعداد رقبا و برندگان در مسابقه قرآن می پردازد.

روند تاریخی توسعه بنیادهای خیریه در عربستان سعودی

پادشاه عربستان )عبدالعزیز( به عنوان یک فردی که کارهای مختلف خیرخواهانه انجام داده است، شناخته شده است و به طور کامل از وقف در عربستان مراقبت نموده است.

وی همچنین به عنوان فردی که از مساجد و موارد مربوط به آن ها مراقبت می کند، و همچنین مراقبت از دو مسجد مقدس و امور مربوط به آن ها شناخته شده است. وی در زمان پادشاه یاش، توجه ویژه ای به وقف داشته و ابتدای یترین نگرانی های وی، بحث نظارت بر موقوف هها بوده است.

وی در دوران پادشاهی خود، مسئولیت مراقبت، سازمان دهی و توجه به موقوفه ها را بر عهده داشت تا اینکه وزارت حج و اوقاف در سال 1381 ه.ق تأسیس گردید و سپس در سال 1414 ه.ق وزارتخانه ی مستقلی برای مسائل مربوط به حج و وزارتخانه ی مستقلی برای شئون اسامی و وقف اختصاص داده
شد.

مهم ترین موقوفه ها در عربستان سعودی بر اساس تاریخ تأسیس آ نها

1. ایجاد کتابخان ههای وقف شده و وقف کتا بهای دست نویس، چاپ، انتشار و توزیع کتاب ها برای وقف های قانونی

2. وقف مدرسه سولتیا 1 از سال 1285 ه.ق در مکه و در سال های پس ازآن

3. وقف مدرسه الفلاح در جده 1323 ه.ق و پس ازآن در سال 1330 ه.ق در مکه

4. وقف مدارس علمی مذهبی در مدینه از سال 1348 ه.ق

5. سازمان دهی و توسعه موقوفات دو مسجد مقدس و همچنین هزینه های عظیم آن از دوران پادشاهی ملک عبدالعزیز

6. بنیاد وقف عزیزیه که توسط پادشاه عبدالعزیز تأسیس شده است.

7. خان هی پادشاه عبدالعزیز در ریاض، که یک نهاد فرهنگی است و در سال 1392 ه.ق تأسیس شده است که هدف از تأسیس آن، حمایت از تحقیقات و مطالعات علمی و همچنین میراث فرهنگی است.

8. مجموعه ملک فهد برای چاپ قرآن مقدس در مدینه که مأموریت این مجموعه از سال 1405 ه.ق آغاز شده است و یکی از بزرگ ترین و بهترین مجموع ههای چاپ در جهان است.

9. کتابخانه عمومی ملک عبدالعزیز در ریاض که در سال 1405 ه.ق تأسیس شده است.

10. بنیاد خیریه ملک فیصل که در سال 1396 ه.ق تأسیس شده است، که دفتر مرکزی آن در ریاض است و به عنوان یک مرکز علمی، تحقیقاتی، خیریه ای شناخته شده است.

11. بنیاد خیریه ی شاهزاده سلطان

12. بنیاد خیریه الآنود

13. بنیاد خیریه الراجحی

14.بنیاد خیریه ی عبدالرحمن

15. بنیاد خیریه ی عبدالعزیز بن باز

16. بنیاد وقف بهداشت و سلامت در عربستان سعودی

18. بنیاد وقف مادر شاهزاده ثامر بن عبدالعزیز

بسیار دیگری از پروژه ها و سازمان های وقفی وجود دارد که برای مراقبت از فقرا، یتیمان و افراد ناتوان، افراد معلول و آسیب پذیر به طورکلی، و همچنین مراقبت های بهداشتی، آموزش، پژوهش های علمی و مطالعات اسلامی و کتابخانه های خصوصی و عمومی. به طوری که می توان گفت یک بیداری بزرگ و یک افزایشی در رابطه با بحث وقف در عربستان سعودی از آغاز قرن پنجم هجری پدید آمده است.

وضعیت موجود وقف و امور خیریه، مساجد و فعالیت های قرآنی در عربستان

وضعیت موجود در دو بخش، وضعیت موجود وقف و امور خیریه و وضعیت موجود بقاع متبرکه، مساجد و فعالیت های قرآنی موردبررسی قرار گرفته است.

وضعیت موجود وقف و امور خیریه

سازمان الخیر الشامل آمار مربوط به پروژه های خیریه، انجمن های خیریه و اهداکنندگان )بخشندگان( کمک های مالی را بر اساس آخرین بروز رسانی سایتش در تاریخ 26 جماد یالاول 1437 ه.ق ) 1394 ه.ش( را ارائه کرده است.

آمار مربوط به مؤسسات خیریه در استا نهای مختلف عربستان سعودی در شکل زیر نشان داده شده است. هما نطور که در شکل نمایان است، تعداد مؤسسات خیریه در منطقه ریاض 117 ، مکه 123 ، نجران 10 ، جوف 10 ، حدود شمالی 11 ، باحه 21 ، تبوک 21 ، جازان 28 ، مدینه 47 ، حائل 48 ، قصیم 59 ، عسیر 61 و استان شرقی 67 مورد م یباشد. تعداد کل مؤسسات خیریه تا سال 1437 ه.ق که مشخصات آ نها در سایت سازمان الخیر الشامل وارد شده است، 623 مورد می باشند.

آمار مؤسسات خیریه به تفکیک در 13 استان عربستان در سال 1437 ه.ق ) 1394 (

آمار مربوط به پروژه های خیریه در استان های مختلف عربستان سعودی در شکل زیر نشان داده شده است. همان طور که در شکل نمایان است، تعداد پروژه های خیریه در منطقه ریاض 66 ، مکه 81 ، نجران 22 ، جوف 1، حدود شمالی 2، باحه 4، تبوک 14 ، جازان 25 ، مدینه 27 ، حائل 8، قصیم 11 ، عسیر 40 و استان شرقی 33 مورد م یباشد. تعداد کل پروژ ههای خیریه تا سال 1437 ه.ق که مشخصات آ نها در سایت سازمان الخیر الشامل وارد شده است، 334 مورد می باشند.

آمار پروژه های خیریه به تفکیک در 13 استان عربستان در سال 1437 ه.ق ) 1394 (

آمار مربوط به تعداد اهداکنندگان )بخشندگان( در استا نهای مختلف عربستان سعودی در شکل 3- 3 نشان داده شده است. هما نطور که در شکل نمایان است، تعداد اهداکنندگان در منطقه ریاض 432 ، مکه 684 ، نجران 64 ، جوف 15 ، حدود شمالی 53 ، باحه 88 ، تبوک 31 ، جازان 188 ، مدینه 226 ، حائل 52 ، قصیم 117 ، عسیر 423 و استان شرقی 257 مورد می باشد. تعداد کل اهداکنندگان تا سال 1437 ه.ق که در سایت سازمان الخیر الشامل به ثبت رسیده اند، 2630 نفر م یباشند.

تعداد اهدا کنندگان )بخشندگان( به تفکیک در 13 استان عربستان در سال 1437 ه.ق ) 1394 (

سایت سازمان الخیر الشامل تعداد اخبار گزارش شده درباره مؤسسات خیریه، جوامع خیره، جوامع تعاونی و کمیته توسعه را تا تاریخ 26 جماد یالاول 1437 ه.ق در 62 / آشنایی با نظام مدیریت وقف و امور خیریه در کشور عربستان سعودی شکل زیر به نمایش می گذارد.

تعداد اخبار گزارش شده درباره مؤسسات خیریه، جوامع خیره، جوامع تعاونی و کمیته توسعه) 26 جمادی الاول 1437 (

بانک مرکزی عربستان سعودی میزان هزینه های بنیادهای خیریه را در سیزده استان عربستان سعودی بین سال های 2005 الی 2012 گزارش می کند که در جدول زیر آورده شده است.

هزینه های بنیادهای خیریه در 13 استان عربستان سعودی بین سال های 2005 الی 2012 هر ریال عربستان: 8.050 ریال سعودی- میلیون ریال ایران

مقایسه وضعیت کشور عربستان در امور خیریه با دیگر کشورها

آن دسته از علمایی که مدیریت سازما نهای بزرگ خیریه اسلامی را بر عهد هدارند از این جنبه که اکثرًا شبه حکومت یاند و با مساعدت رژیم سلطنتی ایجاد م یشوند به نهادهای مذهبی رسمی نظام پادشاهی وابسته اند.

مه مترین این سازمان ها عبارت اند از: سازمان بی نالمللی امداد اسلامی، سازمان جهانی رفاه اسلامی، کمیته جوانان مجمع جهانی عربستان و... بودجه این سازما نها از طرف حکومت تأمین م یشود به نحوی که هرساله میلیو نها دلار خرج هر یک از این مؤسسات می شود و در عوض حکومت بر فعالیت های آن ها نظارت دارد.

این سازمان ها در ظاهر در راستای مبارزه با فقر در کشورهای اسلامی و توسعه سایر کشورهای اسلامی فعالیت م یکنند اما درواقع سکوی پرشی هستند برای فعالیت های تبلیغی تشکیلات وهابیت و آل سعود در خارج از مرزهای عربستان.

وضعیت کشور ترکیه ازلحاظ شاخ صها و معیارهای مختلف با دیگر کشورها مقایسه شده است که در ادامه به طور مفصل موردبررسی قرار م یگیرد.

فعالیت های بشردوستانه فرامرزی کشور ترکیه

شکل زیر جایگاه کشور عربستان را از نظر کمک های بشردوستانه در میان 20 کشور نشان می دهد.

جایگاه کشور عربستان در دنیا از نظر میزان کمک های بشردوستانه و میزان بخشندگی در سال 2015

هما نطور که در شکل مشاهده میشود، کشور عربستان در سال 2015 در میان 20 کشور برتر دنیا رتبه دوازدهم را با میزان 638 میلیون دلار ) 20.674 میلیارد ریال( از نظر کمک های بشردوستانه و میزان بخشندگی به خود اختصاص داده است.

جایگاه کشور عربستان در دنیا از نظر میزان کمک های بشردوستانه و میزان بخشندگی به صورت درصدی از تولید ناخالص داخلی در سال 2015

همان طور که در شکل مشاهده م یشود، کشور عربستان ازلحاظ میزان بخشندگی به صورت درصدی از تولید ناخالص داخلی کشور رتبه دوازدهم را کسب کرده است و میزان آن در سال 2015 برابر با 0.08 % تولید ناخالص داخلی عربستان می باشد.

شاخص سهولت فعالیت های بشردوستانه

مرکز پیشرفت جهانی در انستیتو هادسون برای اولین بار به معرفی و بررسی شاخص سهولت کمک های بشردوستانه 64 کشور دنیا ) 81 % جمعیت جهان( در تمام قار هها پرداخته است و میزان توانایی آن ها در ایجاد محیطی برای فعالیت های بشردوستانه را موردمطالعه قرار داده است.

بر اساس سه شاخص میزان سهولت فعالیت بشردوستانه کشورها رتبه بندی شده است:

1. سهولت ثبت نام و فعالیت سازمان های جامعه مدنی،

2. سیاست های مالیاتی برای کسری، معافیت و امتیازهای مالیاتی،

3. سهولت ارسال و دریافت پول نقد و کالا از مرزها

شاخص سهولت فعالیت های بشردوستانه به کشورها امتیازی بین 1 تا 5 اختصاص میدهد که عدد 1 معرف فضایی است که مانع فعالی تهای بشردوستانه م یشود و عدد 5 مختص به فضای حامی فعالیت های بشردوستانه است.

هلند با بالاترین امتیاز ) 83.4 ( اولین کشور و عربستان سعودی با پایی نترین امتیاز ) 69.1 ( آخرین کشور در این رتبه بندی هستند، در این بررسی میانگین امتیاز کشورها 5.3 می باشد، درحالی که میانگین امتیاز عربستان 1.7 است و از میانگین امتیاز کشورها هم پایین تر است.

شاخص سهولت فعالی تهای بشردوستانه

شاخص بخشندگی در دنیا در سال 2015

شاخص بخشندگی در دنیا 1 یک گزارش سالیانه است که توسط بنیاد امور خیریه 2 با استفاده از داده های جمع آوری شده توسط شرکت تحقیقاتی گالوپ منتشر می شود و به رتب هبندی بیش از 140 کشور دنیا از نظر میزان خیّر بودن مردم م یپردازد.

هدف این بنیاد این است که جوامع را تشویق کند تا به مردم در سراسر جهان کمک نمایند. این بنیاد ب هصورت جهانی فعالیت م یکند تا جریان وجوه مربوط به خیریه ها و سازمان های غیرانتفاعی را افزایش دهد.

بنیاد امور خیری های برای رتب هبندی کشورها در زمینه خیرخواهانه، سه شاخص میزان کمک به افراد غریبه، اهدا کم کهای مالی و میزان زمان صرف شده برای انجام فعالی تهای داوطلبانه را در نظر گرفته است.

بر اساس این گزارش که در سال 2015 تهی هشده است، عربستان رتبه 47 ام را کسب کرده است. این گزارش و مصاحبه های صورت گرفته از مردم این کشور مربوط به یک بازۀ زمانی یک ماهه می باشد.

در این بازۀ زمانی، 73 % مردم کشور به افراد غریبه کمک می نمایند، 32 % مردم به اهدا کمک های مالی می پردازند و 15 % آن ها زمان خود را صرف فعالیت های داوطلبانه نموده اند.

وضعیت موجود مساجد و اماکن مذهبی

در کشور عربستان سعودی پادشاه مسئول پاسداری و نگاهبانی از مسجدالحرام در مکه و مسجد النبی در مدینه است. یکی از نهادهایی که در کشور عربستان متولی مساجد است، وزارت شئون اسامی، وقف، هدایت و ارشاد م یباشد.

این وزارتخانه آماری دربارۀ تعداد کل مساجد، تعداد امامان جماعت، مؤذنان، خدام و توزیع امامان جماعت در 13 استان عربستان بیان کرده است.

این وزارتخانه همچنین آمار مربوط به بیست و هشتمین مسابقه قرآن ملک عبدالعزیز را بیان کرده است. در ادامه، تعدادی از مساجد شاخص عربستان و توضیحات مربوط به آن ها آورده شده است.

وزارت شئون اسامی، وقف، هدایت و ارشاد تعداد کل مساجد را در استان های مختلف عربستان گزارش می کند که در جدول 3- 2 آورده شده است.

تعداد کل مساجد در مناطق مختلف عربستان )سال مالی 1428 _ 1429 ه.ق(

وزارت شئون اسلامی، وقف، هدایت و ارشاد تعداد کل اما مجمعه، مؤذن مساجد و خادم مساجد را در مناطق مختلف عربستان گزارش می کند که در جدول 3- 3 آورده شده است .

تعداد کل امام جماعت، مؤذن و خادم در عربستان )سال مالی 1428.1429 ه.ق(

وزارت شئون اسلامی، وقف، هدایت و ارشاد توزیع امامان در استا نهای مختلف عربستان را گزارش می کند که در جدول 3- 4 آورده شده است.

توزیع امامان در استان های مختلف عربستان )سال مالی 1428 _ 1429 ه.ق(

وزارت شئون اسلامی، وقف، هدایت و ارشاد گزارشی در رابطه با تعداد مسابق هدهندگان )رقبا(، برندگان، کشورهای شرک تکننده و انجم نهای شرک تکننده در بیست و هشتمین مسابقه ملک عبدالعزیز برای حفظ، تلاوت و تفسیر قرآن کریم که توسط این وزارتخانه در سطح دولتی برگزار م یگردد، را ارائه م یدهد که در جدول 3- 5 آورده شده است.

تعداد رقبا، برندگان، کشورها و انجمن های شرکت کننده در بیست و هشتمین مسابقه قرآن ملک عبدالعزیز )سال مالی 1428 _ 1429 ه.ق(

وزارت شئون اسامی، وقف، هدایت و ارشاد توزیع مشارک تکنندگان )شامل کشورها و انجم نها( در بیست و هشتمین مسابقه قرآن ملک عبدالعزیز را بر اساس قاره های مختلف گزارش می کند که در جدول 3- 6 آورده شده است.