ماه رجب شرافت زیادی دارد و در فضیلت آن روایات بسیاری وارد شده است. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «ماه رجب برای امت من ماه "استغفار" است.
رجب ماه خدا و ماه شعبان ماه من و ماه رمضان ماه امت من است. کسی که یک روز از ماه رجب را روزه گیرد، مستوجب خشنودی خداوند گردد، غضب الهی از او دور می‌‌گردد و دری از درهای جهنم به روی او بسته میشود».
از دیدگاه مشهور، ماههای حرام عبارتند از: رجب، ذی‌القعده، ذی‌الحجه و محرم. ماه رجب پیش از اسلام نیز دارای حرمت بوده است. پس از ظهور اسلام رجب ماه حرام قرار داده شد تا عمره کعبه بجای آورده شود.
چرا ماه رجب حرام است؟
علت حرمت ماههای حرام دست کشیدن از قتل و خون ریزی وجدال
«یسـلونک عن الشهر الحرام قتال فیه قل قتال فیه کبیر..؛ [1]
از تو، درباره جنگ کردن در ماه حرام، سؤال می‌کنند بگو: جنگ در آن، (گناهی) بزرگ است ولی جلوگیری از راه خدا (و گرایش مردم به آیین حق) و کفر ورزیدن نسبت به او و هتک احترام مسجد الحرام، و اخراج ساکنان آن، نزد خداوند مهمتر از آن است .
و ایجاد فتنه، (و محیط نامساعد، که مردم را به کفر، تشویق و از ایمان بازمی دارد) حتی از قتل بالاتر است.
و مشرکان، پیوسته با شما می‌جنگند، تا اگر بتوانند شما را از آیینتان برگردانند ولی کسی که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک (گذشته) او، در دنیا و آخرت، بر باد می‌رود و آنان اهل دوزخند و همیشه در آن خواهند بود.»
«براءة من الله ورسوله الی الذین عـهدتم من المشرکین• فسیحوا فی الارض اربعة اشهر... • فاذا انسلخ الاشهر الحرم فاقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم وخذوهم واحصروهم واقعدوا لهم کل مرصد فان تابوا واقاموا الصلوة وءاتوا الزکوة فخلوا سبیلهم ان الله غفور رحیم؛ [2]
(این، اعلام) بیزاری از سوی خدا و پیامبر او، به کسانی از مشرکان است که با آنها عهد بسته‌اید! • با این حال، چهار ماه (مهلت دارید که آزادانه) در زمین سیر کنید (و هر جا می‌خواهید بروید، و بیندیشید)!
و بدانید شما نمی‌توانید خدا را ناتوان سازید، (و از قدرت او فرار کنید! و بدانید) خداوند خوارکننده کافران است. (اما) وقتی ماههای حرام پایان گرفت.
مشرکان را هر جا یافتید به قتل برسانید و آنها را اسیر سازید و محاصره کنید و در هر کمینگاه، بر سر راه آنها بنشینید! هر گاه توبه کنند، و نماز را برپا دارند، و زکات را بپردازند، آنها را رها سازید زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است.»
«ان عدة الشهور عند الله اثنا عشر شهرا... منها اربعة حرم... • انماالنسیء زیادة فی الکفر یضل به الذین کفروا یحلونه عامـا ویحرمونه عامـا لیواطـوا عدة ما حرم الله فیحلوا ما حرم الله زین لهم سوء اعمــلهم والله لا یهدی القوم الکـفرین؛ [3]
تعداد ماهها نزد خداوند در کتاب الهی، از آن روز که آسمانها و زمین را آفریده، دوازده ماه است که چهار ماه از آن، ماه حرام است (و جنگ در آن ممنوع می‌باشد.) این، آیین ثابت و پابرجا (ی الهی) است!.
بنابراین، در این ماهها به خود ستم نکنید (و از هر گونه خونریزی بپرهیزید)! و (به هنگام نبرد) با مشرکان، دسته جمعی پیکار کنید، همان گونه که آنها دسته جمعی با شما پیکار می‌کنند و بدانید خداوند با پرهیزگاران است! •
حرام بودن ماه حرام به دلیل سنت غلط جاهلی(جا بجایی ماه ها)
إِنَّمَا النَّسیءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ فَیُحِلُّوا ما حَرَّمَ اللَّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ؛[4]
نسیء چیست؟
نَسیء در لغت به معنای به تأخیر انداختن و در قرآن به معنای تأخیر حرمت یک ماه از ماههای حرام به ماه دیگر است.
ملت عرب با گذشت زمان در مناسک حج و حرمت ماهها تغییراتی ایجاد کردند، زیرا در مواردی به دلیل خشم و کینه زیاد، ترک جنگ و غارت و چپاول در سه ماه پیاپی بر آنان دشوار می‌آمد، در عین حال نمی‌خواستند بر سنت دیرین آنان که حرمت ۴ ماه از سال بود خللی ایجاد شود،
سی‌ء (جا به جا کردن و تاخیر ماههای حرام)، افزایشی در کفر (مشرکان) است که با آن، کافران گمراه می‌شوند یک سال، آن را حلال، و سال دیگر آن را حرام می‌کنند، تا به مقدار ماههایی که خداوند تحریم کرده بشود (و عدد چهار ماه، به پندارشان تکمیل گردد).
و به این ترتیب، آنچه را خدا حرام کرده، حلال بشمرند. اعمال زشتشان در نظرشان زیبا جلوه داده شده و خداوند جمعیت کافران را هدایت نمی‌کند.»
آنها در یک سال ماهی را حلال می‌شمرند، و سال دیگر همان ماه را تحریم می‌کنند تا به گمان خود آن را با تعداد ماههایی که خدا تعیین کرده تطبیق دهند.
یعنی هر گاه یکی از ماههای حرام را حذف می‌کنند ماه دیگری را به جای آن می‌گذارند تا عدد چهار ماه تکمیل شود! (یحلونه عاما و یحرمونه عاما لیواطؤا عدة ما حرم الله).
در حالی که با این عمل زشت و مسخره فلسفه تحریم ماههای حرام را به کلی از میان می‌بردند و حکم خدا را بازیچه هوسهای خویش می‌ساختند، و عجب اینکه از این کار خود بسیار خشنود و راضی هم بودند. [5]
از این روی حرمت ماه محرم را به تأخیر می‌انداختند و به صفر منتقل می‌کردند. و بدین ترتیب دیگر ماههای حرام را هم به تأخیر می‌انداختند و ماههای به تأخیر افتاده به نام اصلی خود خوانده می‌شد و در نهایت نظم همه ماهها به هم می‌خورد.[6]
تغییر دادن شعار الهی از دلایل حرام بودن ماه رجب
«یـایها الذین ءامنوا لاتحلوا شعـئر الله ولاالشهر الحرام... ولا تعاونوا علی الاثم والعدون..؛ [7]
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! شعائر و حدود الهی (و مراسم حج را محترم بشمرید! و مخالفت با آنها) را حلال ندانید! و نه ماه حرام را، و نه قربانیهای بی‌نشان و نشاندار را، و نه آنها را که به قصد خانه خدا برای به دست آوردن فضل پروردگار و خشنودی او می‌آیند.
اما هنگامی که از احرام بیرون آمدید، صیدکردن برای شما مانعی ندارد. و خصومت با جمعیتی که شما را از آمدن به مسجد الحرام (در سال حدیبیه) بازداشتند.
نباید شما را وادار به تعدی و تجاوز کند! و (همواره) در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید! و (هرگز) در راه گناه و تعدی همکاری ننمایید! و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید که مجازات خدا شدید است.»
(«الشهر الحرام» اگرچه مفرد است، ولی مراد از آن جنس است، بنابراین شامل تمامی ماههای حرام میشود.)
ندانستن فلسفه حرمت رجب بخاطر ضعف علم ماست
با همه ی پیشرفتی که علم داشته است ولی بهره انسان از دانش بسیار اندک است.وَ ما أُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَلیلاً؛[8] آنچه از علم به شما روزى شده بسیار اندک است.
و نقص شناخت انسان او را مضطر به دین داری نموده است. و با عدم غفلت از این مساله، بسیار روشن است که نمی توانیم دلیل احکام را بیابیم.عالم دارای اسرار بسیاری است و قسمت اعظم آن در دسترس دانش ما نیست (عالم غیب) و خبری از آن نداریم
حرام بودن ماه رجب به د لیل قداست زمان و مکان است
و با توجه به پیوند شدید روح و جسم در انسان، زمان و مکان در او موثر واقع می شوند و مناسک با توجه به زمان و مکان بیان می شوند. مساله حج، روزه و جهاد و ... بعضی از این مناسک هستند. به عنوان مثال جنگ در این ماه ها حرام است:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فیهِ قُلْ قِتالٌ فیهِ کَبیرٌ؛[9] تو را از جنگ کردن در ماه حرام مى پرسند. بگو: جنگ کردن در آن ماه گناهى بزرگ است.
حرام بودن ماه رجب به دلیل پایان دادن به جنگهاى طویل المدة
"تحریم جنگ در این چهار ماه یکى از طرق پایان دادن به جنگهاى طویل المدة، و وسیلهاى براى دعوت به صلح و آرامش بود.
زیرا هنگامى که جنگجویان چهار ماه از سال اسلحه را به زمین بگذارند و صداى چکاچک شمشیرها یا صفیر گلوله ها خاموش شود و مجالى براى تفکر و اندیشه به وجود آید احتمال پایان یافتن جنگ بسیار زیاد است.
همیشه ادامه یک کار با شروع مجدد آن پس از خاموشى تفاوت دارد و دومى به مراتب مشکلتر است، فراموش نمىکنیم که در دوران جنگهاى بیستساله ویتنام چه اندازه زحمت مى کشیدند.
تا یک آتش بس بیست و چهار ساعته در آغازسال نو مسیحى یا مانند آن به وجود آورند، ولى اسلام براى پیروان خود در هر سال یک آتش بس چهارماهه اعلام میدارد و این خود نشانه روح صلح طلبى اسلام است."[10]
حرام بودن ماه رجب مربوط به قبل از اسلام بوده است.
حرمت ماه رجب تنها به مسلمانان اختصاص ندارد، پیش از ظهور اسلام نیز ماه رجب در میان ساکنان جزیره العرب دارای حرمت و قداست بوده است.
در روایتی آمده است که اهل جاهلیت این ماه را بزرگ می شمردند. که این احترام و تکریم پس از اسلام افزایش یافت. این در حالی است که در دوران جاهلیت بسیاری از مسائل مهم و محترم شمرده نمی شد.
مردم در دوران جاهلیت در ایام ماه رجب در امنیت کامل بسر می بردند. بنابر روایتی از امام صادق (ع) که توسط شیخ کلینی نقل شده خداوند رجب را ماه حرام قرار داده تا مردم عمره بجای آورند.
چراکه خداوند هیچ بقعه ای را در زمین محبوب تر از کعبه خلق نکرده است. از این رو رجب در کنار ماه های شوال، ذی القعده و ذی الحجه حرام قرار داده شد تا عمره کعبه بجای آورده شود.
در کنار عمره اعمال دیگری نیز برای ماه رجب مورد تاکید است،روزه داری کل یا بخشی از این ماه از مستحبات موکد است. در برخی روایات آمده که اگر کسی توان روزه داری کل این ماه را ندارد روزهای نخست، میانی و پایانی ماه رجب را روزه بگیرد که روزداری این سه روز همان پاداش روزه داری کل ماه رجب را دارد.
مساله ماه های حرام بسیار با سابقه است. که حداقل از زمان حضرت ابراهیم (ع) بوده است. قبل از اسلام، مردم جاهل، تغییراتی در این حکم الهی ایجاد می کردند:
حرمت ماه های چهارگانه داری بطون و اسراری است
حکم (حرمت ماه های چهارگانه) می تواند دارای بطونی باشد، که یکی از آن ها اشاره می کنم:امام باقر (ع) می فرمایند: اى أبا حمزه! روشنترین و آشکارترین برهان (امامت ائمه دوازدهگانه) براى کسى که خداى تعالى او را هدایت فرموده گفتار اوست.
در قرآن مجید که فرموده: «به درستى که عدد ماهها نزد خدا دوازده ماه است روزى که آفرید آسمانها و زمینها را، از آنها چهار ماه حرام است، این است دین استوار، پس ستم نکنید در آنها بر خویشتن؟».
و شناسایى ماهها مانند محرم و صفر و ربیع و ماههاى پس از آن و همچنین ماههاى حرام: رجب و ذى قعدة و ذى حجة و محرم دین محکم خدا نیست .
چون یهود و نصارى و مجوس و سایر ملتها و همه مخالف و موافق (مذهب) این ماهها را مى شناسند، و اسامى آنها را شماره مى کنند؛ بلکه آنها امامان و سرپرستان دین خدایند.
و مراد از ماههاى حرام (در آیه شریفه). امیر المؤمنین علیه السّلام است که نام او از نام «على» که نام خدا است جدا شده و مشتقّ است، همان طور که نام محمد صلّى اللَّه علیه و آله از نام «محمود» خدا مشتقّ است.
و دیگر سه فرزند آن حضرت که نامهاى آنها على است: على بن الحسین (زین العابدین) و على بن موسى (الرضا) و على بن محمد (هادى) و به احترام آن حضرت این نام (على) از نام خدا جدا شده و مشتقّ است.؛[11]
سه ماه پشت سر هم "ذی القعده" و "ذی الحجه" و "محرم" و یک ماه جدا است و آن ماه "رجب" است و به قول عربها سه ماه "سرد" (یعنی پشت سر هم) و یک ماه "فرد" است. [۱2]
اگر تجاوز حرام است چرا در ماه حرام تجاوز ممدوح وجود دارد؟
در اینجا این سؤال پیش می‌آید: که چگونه خدای تعالی با اینکه معتدین و متجاوزین را دوست نمی‌دارد، در این آیه به مسلمانان دستور داده به متجاوزین تجاوز کنند؟
جوابش این است که اعتدا و تجاوز وقتی مذموم است، که در مقابل اعتدای دیگران واقع نشده باشد و خلاصه تجاوز ابتدایی باشد، و اما اگر در مقابل تجاوز دیگران باشد، در عین اینکه تجاوز است دیگر مذموم نیست.
چون عنوان تعالی از ذلت و خواری را به خود می‌گیرد، و اینکه جامعه‌ای بخواهد از زیر بار ستم و استعباد و خواری درآید خود فضیلت بزرگی است، همانطور که تکبر با اینکه از رذائل است، در مقابل متکبر از فضائل میشود، و سخن زشت گفتن با اینکه زشت است، برای کسی که ظلم شده پسندیده است. [۱3]
هر چند آغاز جنگ در ماه حرام از گناهان بزرگ شمرده شده، اما در صورتی که مسلمانان در این ماه مورد حمله قرار بگیرند، دفاع از خود بر آنان واجب است:
الشَّهْرُ الْحَرَ‌امُ بِالشَّهْرِ الْحَرَ‌امِ وَالْحُرُ‌مَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَىٰ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَىٰ عَلَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّـهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ
(ترجمه: ماهِ حرام، در برابر ماهِ حرام! (اگر دشمنان، احترام آن را شکستند، و در آن با شما جنگیدند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید.) و تمام حرام‌ها، (قابلِ) قصاص است.
و (به طور کلّی) هر کس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدّی کنید و از خدا بپرهیزید (و زیاده‌روی ننمایید) و بدانید خدا با پرهیزکاران است.)[ بقره–١٩٤]
امام خمینی در پاسخ به استفتائی، در این زمینه چنین پاسخ داده است: در جنگ دفاعی، هر موقع که دفاع واجب باشد باید بر آن اقدام شود، اگر چه در ماه حرام باشد.[۱4]
تشدید دیه از عوامل حرمت ماه رجب است
دیه قتل در این ماهها، به میزان یک سوم دیه کامل، از قتل در ماههای دیگر بیشتر است.[۱5]
حرمت ماه رجب قانون تعبدی خداوند است.
قانون‌گذار واقعی خداوند است و کسی جز او از چنین حقی برخوردار نیست، مگر کسانی که خداوند این حق را به آنان اعطاء نموده باشد.
اگر تعیین ماههای حرام به مردم واگذار می شد، این ماه ها با توجه به عرف هر منطقه تغییر می‌یافت و عملاً دیگر فایده ای نداشت.
حرمت رجب تابع مصالح و مفاسد احکام خداست.
و خداوند بنا بر مصالح و مفاسد احکامی را تشریع می کند، منطقه ای در اطراف کعبه را "حرم" اعلام می کند و حرمت بیشتری برای آن قائل می شود. یا زمان خاصی را دارای حرمت بیشتری اعلام می کند. مثل ماه های حرام که احکام و جزئیات خاص خود را دارد.
پس حرمت این ماه ها (رجب، محرم، ذیقعده و ذیحجه ماه های حرام هستند.) که خودشان داری احکام مجزائی هستند. به خاطر این است که که احکام تابع مصالح و مفاسدی هستند که بسیاری از آنها بر ما پوشیده است.[16]
دو برابر بودن گناه درماه رجب دلیل بر حرمت ماه رجب
ماه رجب المرجّب که ماه حرام است گناه را دو برابر حساب می کنند. دلیل چیست؟ خدا می گوید: من این ماه را ماه غفران قرار دادم، آن وقت تو گناه می کنی؟ می دانید اگر قتلی انجام شود، اگر ضرب و جرحی باشد، دیه اش دو برابر است.
همین طور رحمت هم دو برابر است. اگر کار ثوابی انجام دهی ذوالجلال و الاکرام لطف می کند و آن را دو برابر می کند، گرچه همیشه رحمت ذوالجلال و الاکرام شامل حال بندگان است امّا خدا دوست دارد بندگانش در این ماه جلو بیایند.
آیا فضلیت ماه رجب بر رمضان بیشتر است؟
حرام اعلام کردن هر ماه دلیل بر ارزشمندتر بودن آن از ماه های دیگر نیست، بلکه شاید دلایل دیگری داشته باشد.
از سوره مبارکه قدر و حدیث زیر و ادله دیگر استفاده میشود که ماه مبارک رمضان از ماههای دیگر حتی ماههای حرام فضیلت دارد، امّا با این حال جزو ماههای حرام نیست.
عباد بن صهیب نقل شده که محضر امام صادق(ع) عرض کردم: خبر دهید مرا از ابوذر آیا او افضل است یا شما اهل بیت؟ حضرت فرمودند: اى ابن صهیب ماههاى سال چند تا است؟
عرض کردم: دوازده تا. فرمودند: چند تا از این ماهها، ماه حرام مىباشد؟ گفتم: چهار ماه. فرمودند: آیا ماه رمضان داخل ماههاى حرام است؟ گفتم: خیر. فرمودند: ماه رمضان افضل است یا ماههاى حرام؟ گفتم: ماه رمضان افضل است....[17]
بر این اساس، قرار دادن یک یا چند ماه به عنوان ماه حرام در اختیار ما نیست، علاوه بر این اگر ماهی به عنوان ماه حرام مطرح نشد، این دلیلی بر بی‌اهمیتی و یا کم ارزشی آن نیست.
حرمت ماههای حرام درروایات
از برخى روایات استفاده مى شود سرآغاز حرمت ماههاى حرام، آغاز آفرینش آسمانها و زمین است؛ در روایتى از امام باقر(ع) آمده است:
به احترام کعبه، خدا حرمت ماههاى حرام را در کتاب خود، همان روزى که آسمان و زمین را آفرید، وضع کرد که سه ماه آن پشت سر هم و یک ماه آن جداگانه است.(18)
دراین باره قرآن مى گوید:تعداد ماهها نزد خداوند در کتاب (آفرینش) الهى از آن روز که آسمان و زمین را آفرید، دوازده ماه است که از آن چهار ماه، ماه حرام است.(19)
دلیل حرمت این ماه ها روایات اهل بیت است . ممکن است ما دلیل بسیاری از احکامی که از جانب خداوند حکیم صادر شده است ندانیم.به همین علت است که در آموزه های اسلامی بر تعبد و اطاعت پذیری تاکید شده است.
در روایات وارد شده است آنچه که پیامبر (صلی الله علیه وآله ) حلال کرده،تا قیامت حلال است. آنچه که پیامبر حرام کرده است، تا قیامت حرام می باشد.(20)
نتیجه:
چنانچه روشن است در آیه 36 سوره توبه که به حرمت برخی از ماهها اشاره شده است، سخنی از حکمت آن نیامده. در روایات نیز اشاره به اصل حکم شده اما پیرامون علت یا حکمت آن به وضوح مطلبی نیامده است.
اما از آنجا که طبق نقل برخی از روایات حرمت ماههای حرام به زمان «حضرت ابراهیم» برمی‌گردد و در عصر جاهلیت به عنوان یک سنت به قوت خود باقی مانده بود و از سوی اسلام نیز به خاطر حکمت و فوایدی که داشته تأیید شد.
از جمله فلسفه‌ها و فواید آن می‌توان به پایان یافتن جنگ‌ها به خاطر مجال یافتن جنگجویان برای تفکر و اندیشه، دعوت به صلح و آرامش، امکان انجام مناسک حج، تجارت و بسیاری از امور دیگر، اشاره کرد.
نکته مهم "آتش بس" در جنگ است که حتی برای چند روز یا یک روز هم دارای اثر و فایده است. در دوران جنگ‌های 20 ساله ویتنام، برای آتش‌بس یک روزه تلاش می‌کردند و این حکم، خود نشانه روح صلح‌طلبی اسلام است.
و دلیل حرمت را می توان بخاطر امنیت عمومی و فراهم آوردن وسایل آسایش و سعادت دنیوی و به عبادات و طاعات معنوی و اخروی در اسلام بیان کرد.
پی نوشت:
۱.طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱-۲، ص۵۱۳.
2.توبه/سوره۹، آیه۱.
3.آیه 36 سوره توبه
4. توبه آیه ۳۷
5.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۷، ص۴۰۷.
6..انصاری، نسیء، ص ۲۲۳۰]
5.مائده/سوره۵، آیه۲.
6. اسراء آیه ۸۵.
7. بقره آیه ۲۱۷.
8. تفسیر نمونه، ج۷، ص: ۴۰۹.
9. الإنصاف فى النص على الأئمة ع ص ۷۳.
10. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۷، ص۴۰۶.
12.طباطبائی، سیدمحمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج۲، ص۹۲.
13.امام خمینی، استفتائات، ج ١، ص ۵۱۵
14.امام خمینی، تحریرالوسیلة، ج ۲، ص ۵۳۰
16. برای آگاهی بیشتر در این رابطه به پاسخ شماره 8593 (9135-سایت) مراجعه شود.
17. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 1، ص 177، داورى، قم، چاپ اول.
18. کافى، کلینى، دار صعب، بیروت، ج 4، ص 241 - 240.
19.توبه (9) آیه 36.
20. اصول کافی ، ج1 ، ص57 .
منابع:
https://eporsesh.com/content
https://www.islamquest.net/fa/archive/fa38853.
https://fa.wikifeqh.ir
http://www.rowshana.ir/Post/Details/2199
https://fa.wikishia.net/view
https://fa.shafaqna.com/news/1107112
