پرسش:
نظر اسلام درباره شرکت زنان در جنگ چیست؟
پاسخ:
جنگ و نبرد در اسلام، گاه جهاد و گاه دفاع است. جهاد به معنای جنگ و مبارزه‌ی نظامی برای گسترش پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و امام معصوم (علیه السلام) و یا کسی که از سوی امام معصوم (علیه السلام) مأموریت یافته باشد، انجام می‌شود.این جهاد که جهاد ابتدایی نامیده می‌شود، بر همه‌ی مسلمانان واجب کفایی است؛(1) یعنی تا آنجا که نیاز میدان جنگ اقتضا کند بر همگان واجب است در این نبرد شرکت کنند، مگر زنان و پیران و کودکان و بیمارانی که قادر بر جنگیدن نباشند.
دفاع به معنای مبارزه و جنگ در دفاع از مسلمانان و اقتدار مسلمین در برابر هجوم کفار است. زمانی که خطر حاکمیت کفر بر مسلمانان پدید آید بر همه‌ی مسلمانان، اعم از زن، مرد، پیر، جوان، سالم و مریض واجب کفایی است به دفاع برخیزند.(2)
به چند نکته در این موضوع باید توجه کرد:
1. شرکت زنان در جنگ برای انجام فعالیت‌های غیرنظامی که مستلزم جنگیدن با سلاح نیست؛ مانند پرستاری، پزشکی و نقش‌های تدارکاتی در هر دو نوع جنگ یعنی جهاد ابتدایی و دفاع مجاز است؛(3)2. هم‌چنین به نظر برخی از فقها، اگر حضور مردان در دفاع از مسلمانان کافی باشد، دفاع بر زنان واجب نیست؛(4)
3. واجب نبودن جهاد ابتدایی بر زنان بدین معناست که زنان وظیفه‌ی الزامی در این زمینه ندارند و حکومتِ اسلامی نمی‌تواند زنان را به شرکت در جهاد ملزم سازد مگر آن که شرایط اضطراری و خطر شکست مسلمانان پدید آمده باشد.
حال اگر گروهی از زنان با آن که جهاد بر آنان واجب نیست، خود با اشتیاق، تقاضای شرکت در جنگ و جهاد ابتدایی را داشته باشند، آیا شرکت آنان در جهاد ابتدایی مشروع و مجاز است یا ممنوع؟
براساس آنچه از روایات و دیدگاه برخی از صاحب‌نظران برمی‌آید، این کار مجاز نیست؛(5) یعنی زنان هر چند خود مشتاق حضور در نبرد نظامی باشند، نباید آنان را در معرکه‌ی جنگ و درگیری وارد ساخت مگر آن که در شرایط خاصی، امام معصوم (علیه السلام) به دلیل ضرورت‌هایی، این حضور را اجازه دهد.(6)
آنچه گفته شد چهره‌ی کلی حضور زنان در نبرد با نظامی از منظر فقه اسلامی است اما صرف‌نظر از حکم فقهی، با نگاهی به تاریخ اسلام و سیره‌ی پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و معصومان (علیهم‌السلام) به خوبی می‌شود این نکته را دریافت که رهبران و پیشوایان اسلام، زنان آن را در نبردهای نظامی شرکت نمی‌داده‌اند
و چنان چه در مواردی اندک چنین مسئله‌ای در تاریخ اسلام پدید آمده است، به صورت موردی و بر اساس ضرورت‌های ناگهانی بوده است؛ مانند جنگ احد که برای حفظ جان پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به دلیل کاستی شمار یاران پیامبر در هنگام عقب‌نشینی سپاه اسلام، زنی به نام نسیبه، سلاح بر کف گرفته و از پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) دفاع می‌کند.(7)
امّا این‌گونه موارد جنبه‌ی استثنایی داشته و رویه‌ی مستمر مسلمانان نبوده است.
در جریان قیام امام حسین (علیه السلام) با آن که حرکت آن حضرت دفاعی بوده و یاران اندکی در کنار امام (علیه السلام) بوده‌اند امّا آن حضرت در نبرد نظامی از زنان استفاده نکرده‌اند، حتی در مواردی که برخی بانوان به هیجان آمده و به سمت سپاه دشمن هجوم برده‌اند، امام حسین (علیه السلام) آنان را از نبرد بازداشته و برای آنان دعای خیر کرده‌اند.(8)اینک جای این پرسش است که چرا اسلام، حضور زنان را در عرصه‌ی نبرد نظامی توصیه نمی‌کند و چنین وظیفه‌ای را بر زنان واجب و لازم نمی‌داند.
می‌شود فلسفه و حکمت این جهت‌گیری را در موارد زیر برشمرد:
1. ظرافت و لطافت جسمی و روحی زنان با سختی‌ها، درگیری‌های نظامی و خشونت و خون‌ریزی در جنگ سازگار نیست. شرکت در جنگ نظامی حتی در دنیای پیشرفته‌ی امروز، سختی‌های بسیاری را به همراه دارد.تحمل سرما و گرمای بیابان‌ها و کوه‌ها و دریاها، تحمل گرسنگی، تشنگی و خستگی‌های طولانی، پیاده‌روی‌ها و حتی درگیری‌های فیزیکی و تن به تن، انجام حرکات سخت نظامی و بسیاری از مسائل دیگری که ممکن است در جنگ‌های نظامی پدید آید، همگی از اموری هستند که با شرایط جسمی، روحی و عواطف زنان کاملاً متناقض و متعارض هستند؛
2. شرکت در جنگ و درگیری‌های مسلحانه مستلزم تحرکات و وضعیت‌هایی است که با حجاب کامل مورد نظر اسلام و حیای مطلوب برای زن تناسب ندارد. همراهی با مردان در صحنه‌ی جنگ و اختلاط با مردان نامحرم، به ویژه اختلاط و تلاقی با مردان سپاه کفر و شرک، به هیچ‌روی با عفاف و حیای زن مسلمان سازگاری ندارد؛
3. احتمال اسارت زنان مسلمان به دست سپاهیان کفر، نه تنها با غیرت مردان مسلمان منافات دارد بلکه اسارت زنان مسلمان موجب تسلّط کفار و مشرکان بر نوامیس مسلمانان می‌شود و تأثیرات ناگواری بر روحیه‌ی سپاه اسلام دارد و اساساً به اقتدار و عزّت مسلمانان آسیب می‌رساند؛(9)
4. نقش مهم و تأثیرگذار زنان در خانواده و حمایت‌های معنوی آنان از مردان خانواده برای شرکت در جنگ و جهاد، از دیگر زمینه‌هایی است که حضور زنان را در نبرد نظامی برنمی‌تابد. بی شک برای حفظ و استمرار خانواده و پاسداشت آن به ویژه در شرایط جنگ و جهاد، حضور مؤثر و روحیه‌ساز زنان در خانواده بسیار ارزشمند و کلیدی است.
دیگربار تأکید می‌کنیم که این حکمت و فلسفه نیز هم‌چون برخی از حکمت‌هایی که در مباحث پیشین ارائه شد، درباره‌ی غالب و عامه‌ی زنان صدق می‌کند؛ هر چند در مواردی خاص برای زنانی که نقش خانوادگی ندارند مصداق نداشته باشد امّا برای عموم جامعه مسئله‌ای مهم و قابل اعتناست.
ناگفته نماند که در فرآیند پرشتاب تحولات علمی جهان و پیدایش ابزارهای نوین در صحنه‌ی جنگ‌های نظامی و استفاده از محصولات الکترونیکی و رایانه‌ای، ممکن است بخشی از مسئولیت‌ها و مأموریت‌های جنگ‌های نظامی، فارغ از پیامدهای چهارگانه‌ی پیشین باشد که در چنین شرایطی آن‌گونه مسئولیت‌ها را می‌توان به طور کلی خارج از موضوعِ جنگ مسلحانه‌ی مورد نظر اسلام دانست.
بنابراین می‌شود از حضور زنان در آن زمینه‌ها استفاده کرد.
پی‌نوشت‌ها:
1- واجب کفایی وظیفه‌ای است که بر فرد فرد مسلمانان واجب است تا زمانی که انجام نشده است اما به مجرد انجام آن وظیفه توسط یک یا چند تن از مسلمانان از دوش دیگران برداشته می‌شود. به عنوان مثال هرگاه مسلمانی از دنیا برود انجام اعمال خاص دفن میت مسلمان بر همه‌ی مسلمانان واجب کفایی است و اگر این کار انجام نشود، همگان گناه‌کارند اما اگر حتی یک نفر این کار را انجام دهد از دیگران ساقط می‌شود.
2- ر.ک: زین الدین علی عاملی (شهید ثانی)، الروضه البهیه، فی شرح اللمعة الدمشقیه، ج 2، ص 379
3- ر.ک: حسن بن یوسف حلی، قواعد الاحکام، ج 1، ص 478 و زین‌الدین بن علی عاملی (شهید ثانی)، مسالک الأفهام، ج 3، ص 8
4- زین الدین بن علی عاملی (شهید ثانی)، مسالک الأفهام، ج 3، ص 8
5- ر.ک: محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 351
6- ر.ک: حسین بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، ص 314
7- ر.ک: احمد حیدری، بزرگ زنان صدر اسلام، ص 266
8- ر.ک: همان، ص 292
9- ر.ک: حسین بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، ص 313
منبع:
زن در اجتماع، سیدجعفر حق شناس، با همکاری پژوهشکده باقرالعلوم (علیه السلام)، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ اول، پاییز 1390.
