عوامل مؤثر در رويت پذيري هلال ماه
نويسنده:علي ابراهيمي سراجي
قسمت اول :عوامل مداري
اگر از علاقه مندان به مشاهده ي هلال ماه باشيد و در پايان ماه قمري با کنجکاوي افق غربي را براي رؤيت هلال ماه نو جستجو کرده باشيد ،شايد اين پرسش در ذهن شما شکل گرفته باشد که چرا اين همه هلال هاي متفاوت را طي سال شاهديم؟براي پاسخ به اين پرسش لازم است ابتدا با عوامل موثر در رويت هلال بيشتر آشنا شويم. در اين مبحث ابتدا با عوامل مداري ماه و زمين ،که نقش تعيين کننده اي در رؤيت هلال خواهند داشت ،بيشتر آشنا خواهيم شد.
نخستين تأثير در رؤيت هلال، انحراف مداري ماه (5/2درجه )نسبت به دايرة البروج همراه با انحراف محور قطب هاي زمين (23/5درجه )از صفحه ي دايرة البروج است . چون ماه بر گرد زمين و زمين بر گرد خورشيد درحال چرخش اند پس اين احساس به ما دست مي دهد که ميل ماه در طي چرخش يک ماهه ي آن بر گرد زمين تقريبا به ميزان 57/4درجه در آسمان حرکت ظاهري دارد (البته اين جابه جايي در هر سال متغير است )ماه زماني که در بالاي دايرة البروج باشد عرض آن مثبت و زماني که پايين قرار گرفته باشد عرض آن منفي خواهد بود . خورشيد هم به ظاهر چنين نقشي را در آسمان زمين بازي مي کند. يعني 6ماه اول سال را در بالاي استواي آسمان و شش ماه دوم را در پايين آن مي گذراند. پس هر دو جرم گويا يک منحني سينوسي را در آسمان مي پيمايند .حال اگر ماه در گره ي شمالي (صعودي )خود قرار داشته باشد و همزمان خورشيد نيز در گره ي شمالي استواي آسمان (نقطه ي اعتدال بهاري )واقع باشد هلال ماه در طي مدت زمان کمي هر روز با زاويه ي بسيار مناسبي از افق ارتفاع خواهد گرفت ؛به طوري که ديگر در تربيع به سرسو نزديک شده است !در اين ايام بعد از غروب خورشيد اگر به افق غرب نگاه کنيد هلال ماه را خواهيد يافت که کاسه ي کمان آن به سمت پايين است و بسيار از افق ارتفاع دارد.
حالا شش ماه جلوتر مي رويم. در اين زمان ماه در گره ي نزولي و خورشيد در نقطه ي اعتدال پاييزي واقع شده است و سخت ترين وضعيت ممکن براي مشاهده ي هلال باريک ماه شکل مي گيرد. در اين شرايط زاويه ي حرکت روزانه ي ماه در افق به قدري کاهش مي يابد که ماه زمان بسياري را در افق مي گذراند. نزديک بودن به افق، که بعد از غروب خورشيد هنوز چندان تاريک نشده، وضعيت مشاهده ي کمان باريک هلال را سخت تر از گذشته مي کند. پس فصل بسيار مناسب رؤيت هلال در همان نيمه ي اول سال (در هلال صبحگاهي برعکس )است و بايد شرايطي بسيار خاص حکمفرما باشد تا مشاهده ي هلال در فصول ديگر از اين قاعده مستثني شود.
يکي از اين شرايط، قرارگيري ماه در اوج يا حضيض مداري است . همان طور که مي دانيد ماه مداري بيضي شکل به گرد زمين دارد . به طوري که در حضيض تقريبا به فاصله ي 356هزار کيلومتر ي و در اوج به فاصله ي 406هز ار کيلومتري از زمين مي رسد . خروج از مرکز اين مدار 0/5است. يعني مدار ماه دقيقا بين دايره و سهمي قرار دارد . بر اساس قوانين کپلر، سرعت مداري ماه در چرخش خود به گرد زمين در زمان حضيض افزايش يافته و در اوج کاهش مي يابد. متوسط سرعت مداري ماه 3600کيلومتر بر ساعت است . با قرارگيري ماه در حضيض، علاوه بر افزايش سرعت ظاهري، ميزان حرکت بيشتري را در آسمان شب شاهد خواهيم بود. به علاوه هر جسمي که به ما نزديک تر باشد، بزرگ تر ديده مي شود و نور بيشتري نيز از آن به چشم ما مي رسد . اين مسئله در مورد هلال ماه نيز صادق است و در حضيض بودن ماه موجب افزايش اندازه ي ظاهري کمان ماه و نور بازتاب شده از آن در آسمان مي شود. حال اگر ماه در اوج مداري باشد، ماه به کندي در مدار جابه جا مي شود و کمان آن نور کمتري دارد . در اين شرايط ماه به افق بسيار نزديک خواهد بود و نور کمي نيز از خود به ديد ناظر زميني مي رساند . پس مشاهده ي آن بسيار سخت تر از نمونه ي مشابه هلال ماه در حضيض خواهد بود. اين مسئله زماني نمود بيشتري مي يابد که فاز(ميزان سطح روشن)ماه بسيار کم باشد و در اين حالت نور بازتاب شده از ماه در صورت قرار گيري ماه در حضيض يا اوج مداري تفاوت خواهد داشت.
قرارگيري ماه در اوج يا حضيض مداري، در رؤيت هلال هاي رکورد شکن و جوان نيز بسيار مؤثر خواهد بود. چون ماه وقتي در حضيض مداري است، علاوه بر آن که در مدت زمان کم به سرعت از افق ارتفاع مي گيرد، ميزان نور بيشتري از کمان باريک آن به زمين مي رسد . حال اگر ماه در بيشترين عرض دايرة البروجي هم قرار داشته باشد، سن ماه نيز به ميزان قابل توجهي کاهش مي يابد . زيرا ماه در زمان مقارنه، 5درجه از خورشيد فاصله دارد و براي رؤيت شدن هلال، حدود 10تا11ساعت بايد سپري شود تا ماه به جدايي 7درجه (حد دانژون )برسد . در اين صورت شرايط يک رکورد شکني مهيا خواهد شد و مي توان انتظار داشت که هلال ماه بسيار باريک و جواني را در هوايي بسيار تميز رؤيت کرد.
منبع:نجوم،شماره 186.
اگر از علاقه مندان به مشاهده ي هلال ماه باشيد و در پايان ماه قمري با کنجکاوي افق غربي را براي رؤيت هلال ماه نو جستجو کرده باشيد ،شايد اين پرسش در ذهن شما شکل گرفته باشد که چرا اين همه هلال هاي متفاوت را طي سال شاهديم؟براي پاسخ به اين پرسش لازم است ابتدا با عوامل موثر در رويت هلال بيشتر آشنا شويم. در اين مبحث ابتدا با عوامل مداري ماه و زمين ،که نقش تعيين کننده اي در رؤيت هلال خواهند داشت ،بيشتر آشنا خواهيم شد.
نخستين تأثير در رؤيت هلال، انحراف مداري ماه (5/2درجه )نسبت به دايرة البروج همراه با انحراف محور قطب هاي زمين (23/5درجه )از صفحه ي دايرة البروج است . چون ماه بر گرد زمين و زمين بر گرد خورشيد درحال چرخش اند پس اين احساس به ما دست مي دهد که ميل ماه در طي چرخش يک ماهه ي آن بر گرد زمين تقريبا به ميزان 57/4درجه در آسمان حرکت ظاهري دارد (البته اين جابه جايي در هر سال متغير است )ماه زماني که در بالاي دايرة البروج باشد عرض آن مثبت و زماني که پايين قرار گرفته باشد عرض آن منفي خواهد بود . خورشيد هم به ظاهر چنين نقشي را در آسمان زمين بازي مي کند. يعني 6ماه اول سال را در بالاي استواي آسمان و شش ماه دوم را در پايين آن مي گذراند. پس هر دو جرم گويا يک منحني سينوسي را در آسمان مي پيمايند .حال اگر ماه در گره ي شمالي (صعودي )خود قرار داشته باشد و همزمان خورشيد نيز در گره ي شمالي استواي آسمان (نقطه ي اعتدال بهاري )واقع باشد هلال ماه در طي مدت زمان کمي هر روز با زاويه ي بسيار مناسبي از افق ارتفاع خواهد گرفت ؛به طوري که ديگر در تربيع به سرسو نزديک شده است !در اين ايام بعد از غروب خورشيد اگر به افق غرب نگاه کنيد هلال ماه را خواهيد يافت که کاسه ي کمان آن به سمت پايين است و بسيار از افق ارتفاع دارد.
حالا شش ماه جلوتر مي رويم. در اين زمان ماه در گره ي نزولي و خورشيد در نقطه ي اعتدال پاييزي واقع شده است و سخت ترين وضعيت ممکن براي مشاهده ي هلال باريک ماه شکل مي گيرد. در اين شرايط زاويه ي حرکت روزانه ي ماه در افق به قدري کاهش مي يابد که ماه زمان بسياري را در افق مي گذراند. نزديک بودن به افق، که بعد از غروب خورشيد هنوز چندان تاريک نشده، وضعيت مشاهده ي کمان باريک هلال را سخت تر از گذشته مي کند. پس فصل بسيار مناسب رؤيت هلال در همان نيمه ي اول سال (در هلال صبحگاهي برعکس )است و بايد شرايطي بسيار خاص حکمفرما باشد تا مشاهده ي هلال در فصول ديگر از اين قاعده مستثني شود.
يکي از اين شرايط، قرارگيري ماه در اوج يا حضيض مداري است . همان طور که مي دانيد ماه مداري بيضي شکل به گرد زمين دارد . به طوري که در حضيض تقريبا به فاصله ي 356هزار کيلومتر ي و در اوج به فاصله ي 406هز ار کيلومتري از زمين مي رسد . خروج از مرکز اين مدار 0/5است. يعني مدار ماه دقيقا بين دايره و سهمي قرار دارد . بر اساس قوانين کپلر، سرعت مداري ماه در چرخش خود به گرد زمين در زمان حضيض افزايش يافته و در اوج کاهش مي يابد. متوسط سرعت مداري ماه 3600کيلومتر بر ساعت است . با قرارگيري ماه در حضيض، علاوه بر افزايش سرعت ظاهري، ميزان حرکت بيشتري را در آسمان شب شاهد خواهيم بود. به علاوه هر جسمي که به ما نزديک تر باشد، بزرگ تر ديده مي شود و نور بيشتري نيز از آن به چشم ما مي رسد . اين مسئله در مورد هلال ماه نيز صادق است و در حضيض بودن ماه موجب افزايش اندازه ي ظاهري کمان ماه و نور بازتاب شده از آن در آسمان مي شود. حال اگر ماه در اوج مداري باشد، ماه به کندي در مدار جابه جا مي شود و کمان آن نور کمتري دارد . در اين شرايط ماه به افق بسيار نزديک خواهد بود و نور کمي نيز از خود به ديد ناظر زميني مي رساند . پس مشاهده ي آن بسيار سخت تر از نمونه ي مشابه هلال ماه در حضيض خواهد بود. اين مسئله زماني نمود بيشتري مي يابد که فاز(ميزان سطح روشن)ماه بسيار کم باشد و در اين حالت نور بازتاب شده از ماه در صورت قرار گيري ماه در حضيض يا اوج مداري تفاوت خواهد داشت.
قرارگيري ماه در اوج يا حضيض مداري، در رؤيت هلال هاي رکورد شکن و جوان نيز بسيار مؤثر خواهد بود. چون ماه وقتي در حضيض مداري است، علاوه بر آن که در مدت زمان کم به سرعت از افق ارتفاع مي گيرد، ميزان نور بيشتري از کمان باريک آن به زمين مي رسد . حال اگر ماه در بيشترين عرض دايرة البروجي هم قرار داشته باشد، سن ماه نيز به ميزان قابل توجهي کاهش مي يابد . زيرا ماه در زمان مقارنه، 5درجه از خورشيد فاصله دارد و براي رؤيت شدن هلال، حدود 10تا11ساعت بايد سپري شود تا ماه به جدايي 7درجه (حد دانژون )برسد . در اين صورت شرايط يک رکورد شکني مهيا خواهد شد و مي توان انتظار داشت که هلال ماه بسيار باريک و جواني را در هوايي بسيار تميز رؤيت کرد.
منبع:نجوم،شماره 186.
