خط کوفی در دوران حکومت امام علی(ع)

بی‌گمان خط کوفی اوّلیه را، باید اوّلین سبک خوش نویسی پس از اسلام دانست؛ هرچند سابقه تاریخی آن به پیش از این زمان باز می‌گردد. اما تحولات وسیع و شگرف فرمی به وجود آمده در حروف آن به گونه‌ای بوده است که نمونه‌های خوش نویسی پس از اسلام را به سادگی با نمونه‌های صرفا نوشتاری و بدون ظرافت خط کوفی قبل از آن متفاوت می‌کند.

يکشنبه، 24 دی 1402

تخمین زمان مطالعه:

گردآورنده : ابوالفضل رنجبران

خط و خوشنویسی

موارد بیشتر برای شما

«إقرَأ بِاسمِ رَبّکَ الذَّی خَلَق خَلقَ الإنسانَ مِن عَلَقٍ إقرَأ و رَبُّکَ الأکرَمُ الذَّی عَلَّمَ بِالقَلمِ عَلَّمَ الإنسانَ مالَم یَعلَم»
(بخوان به نام پروردگارت که آفرید آن خدایی که آدمی را از خون بسته بیافرید بخوان و پروردگار تو کریم‌ترین است؛ آن خدایی که بشر را علم نوشتن به قلم آموخت؛ به آدم آن چه نمی‌دانست تعلیم داد.)

بسم الله الرحمن الرحیم / برگرفته شده از: خط کوفی اولیه با اعراب گذاری / طراح: ابوالفضل رنجبران
برای مشاهده کیفیت اصلی کلیک کنید

ن وَ القَلَمِ و ما یسطُرُونَ
پس دگربار ندا آمد:«ن وَ القَلَمِ و ما یسطُرُونَ». «قسم به قلم و آن چه که می نویسد». و آیات روح بخش و جان افزای قرآن، الهام بخش تمدنی شد که سرگذشت پیدایش، عظمت و کمال آن را چیزی شبیه به معجزه نامیده اند؛ چرا که از هیچ خلق گشت. تمدنی که اگرچه از ابعاد مختلفی به دلایل متعدد، از پیشرفت باز ایستاد، ولی هنوز درجهان امروز تاثیر معنوی دارد و به جاذبه و معنویت آن نقصان راه ندارد. این تمدن، وارث شرق و غرب شد، نه تقلید کننده محض آن‌ها، ترکیب و تکمیل کننده فرهنگ های پیشین بود؛ ودر عین حال، نه شرقی بود نه غربی .

اسلام و تجلی هنر خوشنویسی
آن چه که سبب شد، شور و اشتیاق مردمانی با فرهنگ ها و نژادهای متفاوت و سلیقه های گوناگون بود. در این تمدن، تمامی اقوام دارای ارزش یکسانی بودند. هرکسی می توانست به آن راه یابد. از اقوام عبری، یونانی، ایرانی، هندی و ترکی گرفته، تا اقوام آفریقایی و چینی و... همگی در سایه سار تعالیم انسانی و الهی آن گرد آمدند. هر قوم و ملتی به فراخور ظرفیت‌ها، استعدادها و قابلیت های مخصوص به خود، سهمی را در گسترش و بالندگی فرهنگی این تمدن ایفا کرد. رویکرد عمیق، تشویق و توجه بسیار آئین جدید اسلام پیرامون فراگیری دانش و فنون، به زودی آثار خود را در هنرنیز نشان داد. چنان که آثار هنری بسیاری شکوهمندی درآن تجلی یافتند. به عنوان نمونه، یکی از جلوه های هنری این تمدن، درمساجد به عنوان نخستین منزل پرواز روح انسان نمودار گشته است.

آیه 5 سوره عنکبوت / برگرفته شده از: خط کوفی اولیه با اعراب گذاری / طراح: ابوالفضل رنجبران

تحریر کلام ثقیل وحی
هر چه که بیشتر در جهان کوفی سیر می‌کنیم، به میزان فزون تری به وجود و تاثیر جذاب و رمزآلوده فرم‌های آن پی برده و بیشتر بهره‌مند می‌شویم. اکنون به جرات می توان گفت که اگر پیدایش خط کوفی کم و بیش مقارن با ظهور اسلام نبود، و آن چنان می شد که اعجاز نزول قرآن با خطی غیر از کوفی نگاشته شود، هیچ کدام از سبک های تاریخ خوش‌نویسی که پس از خط کوفی به وجود آمده‌اند، نمی توانستند نوشتاری مناسب وفراگیر برای تحریر کلام ثقیل وحی باشند. گویی تنها فرم های به ظاهر ساده و روان خط کوفی اوّلیه است که به دلیل سادگی، ظرافت‌ها و دیگر ویژگی‌های بی‌مانند خویش، می‌ تواند پیام رسان این آیین جدید باشد. به یقین، خط کوفی اوّلیه آیینه‌ی تمام نمای اقلیم خاستگاه خویش است.

توجه ویژه به خط کوفی و کتابت وحی
به یقین، خط کوفی اولیه آیینه تمام نمای اقلیم خاستگاه خویش است. کوفی اوّلیه شیوه‌ای بوده است که به اقتضای زمان، بیش از هر شیوه یا سبک دیگر، خطی کاملا کاربردی و مصرفی محسوب می‌شده(به ویژه در کتابت قرآن که به عنوان تنها راه یا بهترین روش برای حفظ آن ، و آشنا کردن اقوام دیگر با این کتاب آسمانی کاربرد داشته است)، لیکن جنبه های شگفت انگیز و خارق العاده هنری آن، به نظر می‌رسد که از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است که از همان آغاز، کاتبان وحی، نسبت به آن عنایت و توجه خاصی داشته‌اند. چرا که جنبه قدسی، روحانی و معنوی این کار، همواره نزد کاتبان، نوعی عبادت تلقی می شده؛ که در رأس آن، تشویق های متعدّد بزرگان دین و تبیین جایگاه معنوی و ارزشمند کتابت قرآن، و مهم‌تر از همه اعتباری که آفریدگار در قرآن به قلم بخشیده می‌باشد. یک ویژگی بسیار خاص دیگر را نیز باید به آن چه گفته شد اضافه نمود، و آن نکته این است که نگارش خط کوفی اوّلیه با قلمی نوشته می‌شود که تراشی کاملا انحصاری دارد. پیدایش این قلم خاص و از آن مهم‌تر، فهمی است که باعث رسیدن به این تراش ویژه شده است، جزء موارد استثنایی و ناشناخته خط کوفی اوّلیه می‌باشد و آن را از شیوه‌های متأخّر خود متمایز می‌سازد این مطلب بیانگر پیچیدگی فرمی خط کوفی اوّلیه می‌باشد، و شعور نوشتاری والای کاتبان آن را می‌رساند.(موسوی جزایری، دانشنامه کوفی، تهران، 1384)

آیه 159 سوره آل عمران / برگرفته شده از: خط کوفی اولیه با اعراب گذاری / طراح: ابوالفضل رنجبران

تولد خوشنویسی پس از ظهور اسلام
اطلاق واژه‌ی «خوشنویسی » را بی‌گمان به آثار مکتوب پس از ظهور اسلام باید نسبت داد. تا پیش از ظهور اسلام ، آثار بسیار اندکی از کتابت باقی مانده است. البته شایان ذکر است که شیوه‌ی نگارش آثار باقی مانده از آن دوران نیز، به گونه‌ای است که فاقد هرگونه ظرافتی در نوشتن و ویژگی هایی است که بتوان درباره آن آثار ، واژه خوش نویسی را به کاربرد. ماهیت وجودی آن‌ها بیشتر در حدّ انتقال مفاهیم و ارتباط نوشتاری بین افراد وقبیله ها بوده است ، نه جنبه تزئینی وظرافت‌های موجود در آن.

خط کوفی در زمان امام علی(ع)
در کتاب «اسلام و هنر مسلمانان» بیان شده است که به راحتی می توان نشان داد که میان هنرهای غیر مصوّر مسلمانان، فقط عناصر استفاده شده در هنر خوش‌نویسی است که پیش از آن در تمدن‌های دیگر همچون یونان باستان، تمدن یونانی، رومی، سوریه (شام)، بیزانس، بین النهرین و مصر وجود نداشته است. رشد کمّی و کیفی کتابت قرآن در زمانی کوتاه، چنان وضعیتی پیدا می‌کند که در مناطقی بسیار فراتر از مرکز این تمدن در زمان حکومت مولای متقیان علی ابن ابی طالب رونق پیدا کرده و دوستداران و مشتاقان او، دست به قلم می‌شوند تا آن را به زیباترین شکل ممکن بنویسند. چنان که شاهد پیدایش و رشد کمّی و کیفی شیوه‌های متعدّد و متنوعی از خوش نویسی، در طول چندین قرن هستیم، که آفتاب این جام جهان نما از شرق جهان کوفی طلوع نموده است. به همین دلیل در سرزمین های دور و نزدیک آثار فراوانی از دست نوشته های نخستین قرآن و نمونه های جدیدتر خط کوفی اوّلیه را می‌توان مشاهده کرد، به گونه ای که برخی از شیوه‌های خط کوفی منحصر به مناطق جغرافیایی خاصی هستند.

آیه 74 سوره واقعه / برگرفته شده از: خط کوفی اولیه با اعراب گذاری / طراح: ابوالفضل رنجبران

پیشرفت خط کوفی در کمترین زمان
شکوه، عظمت و چگونگی پیدایش و رشد خط کوفی چنان است که شاید بتوان آن را چیزی شبیه به اعجاز دانست. خط کوفی اوّلیه در زمانی بسیار کوتاه، جایگزین خطوط رایج و متداول مناطق مختلف جغرافیایی(حتی در مناطق بسیار دور دست از مرکز این تمدن) گشت؛ به گونه ای که خط رایج (بین الملل ) مسلمانان شد. کوتاهی زمان این رخداد عظیم تاریخی، تا حدی باورنکردنی و شگفت انگیز است. این در حالی است که می دانیم این گونه تحولات در زبان و خط ملت ها و اقوام مختلف، به طور معمول، در مدت زمان بسیارطولانی، حتی گاهی در طی چندین قرن، بسیار کند و کاملا تدریجی صورت می‌گیرد.

نفوذ خط کوفی در اروپا
نفوذ و جذابیت فوق العاده و اثرگذاری کم نظیر خوش نویسی کوفی، باعث گردید که این سبک حتی مرزهای جغرافیایی جهان اسلام را در نوردد. جذابیت منحصر به فرد خط کوفی، چنان فراگیر شده بود که کاربرد آن را در آثار مسیحیان به وضوح می توان مشاهده کرد. شگفت آن که حتی برخی از مسیحیان، بدون آن که از مضمون نوشته‌ها به خط کوفی آگاه باشند، فقط به قصد به کارگیری آن فرم های پر جذبه، خط کوفی را از آثار مسلمانان تقلید می‌کردند. به گونه ای که کاربرد آن را در نقاشی های ایتالیایی ها در دوران بیزانس، و معماری برخی از کلیسا های مناطق مختلف اروپا همچون فرانسه و ایتالیا مشاهده می‌کنیم. در رخت کن یا مخزن کلیسای بزرگ میلان کتیبه‌ای از سنگ بیرون آورده شده که زینت داخل کتیبه، یک کلمه یا عبارت عربی است که پی در پی در سنگ، حجاری شده است. همچنین بر روی درهای کلیسای (سن پیر) که به حکم پاپ اوژن هفتم تعمیر شده، عبارت عربی به شکل هاله(پخش شدن نور در اطراف صورت امامان و قدیسین) در اطراف صورت حضرت عیسی (دروود خدا بر او) نقش بسته است.

آیه 36 سوره زمر / برگرفته شده از: خط کوفی اولیه با اعراب گذاری / طراح: ابوالفضل رنجبران

خط کوفی و مسیحیت
«اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدرسول الله » در ردای دو نفر از روحانی سن پیر و سن پل (که مجسمه آن ها در همان کلیسا است) این عبارت، عین کلمه‌ی شهادت مسلمانان می‌باشد، دو حاشیه طولانی مزّین به خطوط عربی مشاهده شده است. به گفته ی برخی، فرم کوفی تنها فرم خوش‌نویسی بوده که به وسیله غیرمسلمانان تقلید می‌شده است. چونان که شنل تاج گذاری امپراتور آلمان و نقاشی های مشهوری همچون نقاشی حضرت مریم همراه با کلمه‌ی شهادت و نقاشی تاج گذاری حضرت مریم به خط کوفی مزّین گشته‌اند. حتی در لباس روحانیون بزرگ مسیحی، کلمه ی«لا اله الا الله» به خط کوفی بافته شده بود.

خط کوفی در سکه و صلیب مسیحیان
در بشقاب مشهور به پیروکریساگو، اسقف اعظم راونا، عبارت ذیل، به خط کوفی مشاهده شده است. نحمدالله لمانأ کل « هنگامی که در حال خوردن هستیم، خداوند را ستایش می‌کنیم» در کتاب خوش‌نویسی اسلامی نمونه ای از سکه و صلیب مسیحیان که به خط کوفی مزّین گشته آمده است. چندین و چند قرن است که خط کوفی اوّلیه، به وفور و یا به ندرت (تفاوت نمی کند) در اختیار بسیاری از پژوهشگران قرار داشته است. اما نکته ای با این اهمیت، و کم و بیش به این وضوح، از چشم آنان نهان مانده است. این موضوع، به خودی خود می تواند به عنوان یکی از رمزهای فاش شده یکی از چین های خم اندر خم و شکن اندر شکن جهان کوفی تلقی گردد.

آیه 6 سوره عنکبوت / برگرفته شده از: خط کوفی اولیه با اعراب گذاری / طراح: ابوالفضل رنجبران

خط کوفی ترسیم بود یا نگارش با قلم؟
جنبه‌ی نگارشی خط کوفی اوّلیه گاهی چنان دور از ذهن به نظر می‌رسیده است، که برخی از پژوهشگران معاصر گفته‌اند: اگر میان کتابت و ترسیم تمایزی قایل شویم، خط کوفی اوّلیه از همه خطوط عربی به ترسیم نزدیک‌تر است. برخی دیگر نیز بر این باورند که(خوش نویسان سبک کوفی) از وسیله ای شبیه قالب یا شابلون امروزی برای کتابت استفاده می‌کردند، و در کمتر موردی کتیبه‌ها با دست نوشته شده است. حتّی بعضی از محققان این پرسش را مطرح کرده‌اند که آیا خوش نویسی کوفی، به وسیله نقشه ریزی دقیق، آثار خود را به وجود آورده است؟ و یا اینکه او می توانسته تمام صفحه را تصور کند و بدون مدل سازی قبلی بنویسد؟ برخلاف نظر این پژوهشگران که خط کوفی اوّلیه را شیوه‌ای ترسیمی یا نظیر آن می‌دانند، کمترین تردیدی نیست که خط کوفی اوّلیه خطی است نوشتاری. اصولا در نمونه هایی مشاهده شده که خط کوفی اوّلیه مراحل ابتدایی تحولات فرمی خود را پشت سر می‌گذارد؛ یعنی در اوج کیفیت دست نوشته‌های شیوه کوفی اوّلیه از یک چنین قلم خاصی استفاده می‌کرده‌اند. عمده‌ی نمونه‌هایی که در آن ها از این قلم استفاده شده، از نظر پختگی خط و زیبایی اجرای حروف، در نهایت کیفیت نگارش دیده می‌شوند(هرچند که ممکن است شیوه های خوش‌نویسی آن‌ها با یکدیگر تفاوت داشته باشد البته این امر مصداق تام ندارد؛ ولی اغلب نمونه‌ها در یک چنین وضعیت کیفی ممتازی دیده شده اند. دقایق، نکته ها و ظرایف بیشتری پیرامون بحث فوق وجود دارد.(موسوی جزایری، دانشنامه کوفی، تهران، 1384)

آیه 8 سوره مزمل / برگرفته شده از: خط کوفی اولیه با اعراب گذاری / طراح: ابوالفضل رنجبران

نقطه و اعراب گذاری(اعجام: رفع ابهام) خط کوفی
اعجام در لغت به معنی رفع ابهام و نقطه گذاردن حروف و یا مقید کردن نوشته به اعراب و نقطه را گویند. چنانکه ((أعجمت اکلام)) یعنی از آن سخن رفع گنگی و ابهام کردن و چون نقطه گذاری بر حروف و زیر و زبر گذاردن بر آن ابهام و گنگی سخن را از بین می‌برد آن را (( اعجام )) نامیدند. در ابتدا اعجام تنها با نقطه گذاری انجام می‌شد نقطه گذاری در اصطلاح دو معنی دارد:
نقطه گذاری برای تمیز حروف مشابه مانند نقطه‌های(باء ، تا ، ثاء) و یا (حاء ،جیم ، خا) و نقطه گذاری برای تشخیص حرکت کلمات چنان که برای نشان دادن حرکت فتح یک نقطه روی آن می‌گذاشتند و برای نمایاندن کسره یک نقطه زیر حرف و برای ضَمه یک نقطه جلوی حرف و یا در میان آن قرار می‌دادند.

اسامی اعراب گذاران قرآن
در روایات آمده است که پیامبر اکرم (ص) فرمود:«قرآن را اعراب دهید و در اعراب آن فحص (جستجو) کنید»
کسانی که در اِعراب گذاری قرآن پیش قدم بوده و قرآن را اِعراب گذاری کردند عبارتند: از ابوالاسود دوئلی، یعقوب رهاوی، یحیی بن یعمر، نصر بن عاصم، یزید فارسی، خلیل بن احمد فراهیدی و ابوحاتم سجستانی.

آیه 4 سوره سبا/ برگرفته شده از: خط کوفی اولیه با اعراب گذاری / طراح: ابوالفضل رنجبران

اولین پیش قدم در اعراب گذاری قرآن
اولین شخص که در به کار بردن نقطه اقدام نمود. ابوالاسود دوَئلی ( متوفی در ۶۹ هـ ق) است. وی اصول نحو را از حضرت علی(ع) آموخته و از آن پس بدین علم شهرت یافت .
برای نقطه گذاری قرآن ابوالاسود یکی از کاتبان قرآن از قبیله عبدالقیس را برگزیده و گفت مصحف را بگیر و رنگی انتخاب کن که مخالف با رنگ سیاه باشد. وقتی من دو لب خود را به حرفی می‌گشایم، یک نقطه در بالای آن حرف بگذار(به جای فتحه) چون لب‌های خود را فرود آورم یک نقطه در زیر آن قرار ده(به جای کسره) و آنگاه که هر دو لب را به هم چسباندم نقطه را به میان حروف بگذار(به جای ضَمه) و علامت سکون را دو نقطه قرار داده بود. سپس قرآن را به آرامی شروع به خواندن کرد نویسنده نیز نقطه می‌گذاشت هر وقت که نویسنده صفحه را تمام می‌کرد ابوالاسود در آن تجدید نظر می نمود بدین گونه تمام قرآن اعراب گذاری شد.

آیه 27 سوره الجاثیه / برگرفته شده از: خط کوفی اولیه با اعراب گذاری / طراح: ابوالفضل رنجبران

ایرانیان و اعراب گذاری قرآن
ابو عبدالرحمن خلیل بن احمد الفراهیدی که واژه شناس و متخصص دستور زبان عربی بوده ایرانی الاصل نیز می‌باشد. وی موسس حقیقی علم نحو عربی و مبتکر علم عروض و دانشمند لغت است. او نخستین کسی است که همزه و تشدید و روم و اشمام (با لب اشاره کردن به حرکت است بدون آن که صدا شنیده شود) را وضع کرد و ضبط حرکات کلمات به این روش امروزی از وی به یادگار مانده است.(دانی ۱۹۶۰، میلادی ۱۳۳ و سیوتی ۱۳۶۰ هـ ق : ۱۷۱) ابوحاتم سهل بن محمد بن عثمانی سجستانی(سیستانی) از ایرانیانی بوده که در این راه کوشش‌هایی نموده است. وی رساله‌ای درباره رسم الخط قرآن نوشته است(سجستانی ، ۱۳۵۵ هـ ق : ۱۴۳)

آیه 180 سوره الاعراف / برگرفته شده از: خط کوفی اولیه با اعراب گذاری / طراح: ابوالفضل رنجبران

سهم ایرانیان در سیر خط کوفی
خط کوفی در صدر اسلام، قبل از اعراب گذاری سخت و دشوار بود. تا قرن سوم هـ ق ، به تدریج راه تکامل و پیشرفت را طی نمود و اشکال گوناگون و پیچیده و مشکل پیدا کرد، و در هر شهر و دیاری به صورت و شیوه خاص آن سرزمین درآمد و چنان شد که تا اواخر قرن پنجم هجری قمری، چهل و دو نوع خط کوفی(تحریری، تزئینی و بنایی) به کار می‌رفت و بیشتر آن در خراسان رواج داشت(منشی قمی ، ۱۳۵۹- ۱۱ ) توجه به قرآن‌های کتابت شده کوفی در قرون اولیه هجری قمری، و کتیبه‌های به جا مانده از مساجد: جامع اصفهان، جامع نیریز، جامع قزوین، جامع گلپایگان، جامع ساوه و ...که بر محراب‌ها رواق‌ها و شبستان ها توسط خوش نویسان وهنرمندان عصر گچ بری شده‌اند، می‌توان گفت که ایرانیان بیشترین سهم را در ابداع ونگارش خط کوفی داشته‌اند.

تقسیم بندی کلی خط کوفی
خط کوفی در دنیای اسلام، در دو گستره جغرافیایی رواج داشته است وتمام شیوه ها وقلم های کوفی به واسطه این دو منطقه جغرافیایی به دو دسته تقسیم شده‌اند : خط کوفی مشرقی و خطوط کوفی مغربی.

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.

ارسال نظر

با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.

متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.

مقالات مرتبط

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته