در این مطلب اشاره مختصری خواهیم داشت به سه وداع حضرت محمد(صلی الله علیه وآله والسلم) وحضرت زین العابدین (علیه السلام ) وحضرت صادق(علیه السلام ) با ماه مبارک رمضان، از آنچا که بحث خدا حافظی از ماه مبارک رمضان بسیار مورد اهمیت است.
وظیفه همگانی است تا با پیروی کردن از این شیوه معصومین (علیهم السلام) بتوانیم با معرفت بیشتر از این ماه سراسر رحمت وفیض ،خداحافظی نماییم.
همچنین در ادامه به بحث سلام هایی اشاره می گردد که به نام خدا حافظی و وداع با ماه مبارک از زبان مبارک امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه وارد شده است.
اگر چه آخر ماه مبارک رمضان عید فطر می‌گیریم، ولی چون جایزه های یک ماه را به ما می‌دهند که در حقیقت محصول ماه مبارک رمضان است .
ضیافة الله، لقاء الله را به دنبال دارد . پس عظمت از آنِ ماه شوال نیست؛ بلکه عظمت از آنِ ماه مبارک رمضان است که نتیجهٴ یک ماهه را در روز عید می‌دهند .
سلام به معنی وداع و خداحافظی :
سلام درفرهنگ عرب دو موقع دارد:1 -هنگام ورود و ملاقات
2 -هنگام خروج و خداحافظی مثل پایان نماز که می گوییم (السلام علیکم و رحمه الله و برکاته ).
( فاصفح عنهم و قل سلام فسوف یعلمون )پس ازآنان روی بگردان و بگو بدرود در آینده خواهید فهمید.
(سلام به معنی متارکه وخداحافظی ) (1)
(... و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما ... ) و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب می سازند به آنها سلام می گویند.(فرقان /63 ) «دراین آیه سلام نشانه بی اعتنایی توام با بزرگواری است نه ناشی ازضعف ».
سلام وداع گفتن است با سخنان بی رویه جاهلان، نه سلام تحیت که نشانه محبت، پیوند و دوستی است و سلامی که نشانه حلم و بردباری و بزرگواری است . (2).
وداع شایسته با ماه «رمضان
وداع برای کسی است که با ماه مبارک رمضان مأنوس بوده و این ماه دوست او باشد؛ وگرنه آن کس که با این ماه نبوده، وداعی ندارد.انسان از دوستش و یا کسی که مدّتی با او مأنوس بوده خداحافظی می کند. کسی که اصلاً نمی داند چه وقت ماه مبارک رمضان آمد و چه وقت سپری شد، چرا آمد؟ و چرا سپری شد؟ وداعی ندارد.
امام سجاد(سلام الله علیه) آخر ماه مبارک رمضان که می شد، با سوز و گداز این دعا را می خواند و می فرمود: «ماه رمضان در بین ما اقامت داشت .
و جای حمد و ثنا بود؛ زیرا به همراه خود رحمت آورد و رفیق بسیار خوبی برای ما بود. ما در صحبت و همراهی با او به فضایل و نعمتهایی رسیدیم. دوستی بود که به همراهش رحمت و مغفرت و برکت آورد».
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز در خطبه شعبانیّه فرمود: «قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ»(3) یعنی این ماه، برکت و رحمت و مغفرت می آورد، کسی که رفیق این ماه بوده و باشد، برکت و رحمت و مغفرت این ماه را هم دریافت می کند.(4)
1-دعای پیامبر(صلی الله علیه وآله والسلم) در وداع با جمعه آخر ماه رمضان
«جابربن عبدالله انصارى »می گوید در آخرین جمعه ماه مبارک رمضان خدمت حضرت رسول (صَلَّى اللَّهِ عَلِیهِ وَ اله) رسیدم چون نظر آن حضرت بر من افتاد فرمودند:که اى جابر این آخرین جمعه اى است از ماه رمضان، پس آن را وداع کن و بگو:«اَللّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ صِیامِنا اِیّاهُ فَاِنْ جَعَلْتَهُ فَاجْعَلْنى مَرْحُوما وَلا تَجْعَلنى مَحْرُوما(5)
خدایا این ماه را ماه آخر روزه داری ما قرارمده و اگر چنین خواهی کرد پس مرا ازکسانی قرار ده که مورد رحمت تو قرار گرفته اند ومرا از محرومین قرار مده. پس بدرستى که هر که این دعا را در این روز بخواند به یکى از دو خصلت نیکو ظفر مى یابد:
الف :یا به رسیدن به ماه رمضان آینده برای او رقم خواهد خورد .
ب:یا به آمرزش خدا و رحمت بى انتهایی الهی خواهد رسید..
2- وداع امام سجاد(علیه السلام ) با ماه رمضان
امام زین العابدین (علیه السلام ) اینگونه با ماه رمضان وداع می کردند :الف: جبران دشواری ها
« اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ اجْبُرْ مُصِیبَتَنَا بِشَهْرِنَا ،. دشواری‌های ما در این ماه را جبران کنی.ب : روز عید ،روز گشایش
«وَ بَارِکْ لَنَا فِی یَوْمِ عِیدِنَا وَ فِطْرِنَا»و روز عید و روزه گشایی ما را بر ما مبارک گردانیج: روز دریافت فیوضات وآمرزش گناهان
3- وَ اجْعَلْهُ مِنْ خَیْرِ یَوْمٍ مَرَّ عَلَیْنَا أَجْلَبِهِ لِعَفْوٍ ، وَ أَمْحَاهُ لِذَنْبٍ ، وَ اغْفِرْ لَنَا مَا خَفِیَ مِنْ ذُنُوبِنَا وَ مَا عَلَنَ . و فیوضات بسیاری خود را شامل حال ما بگردانی و این روز را بیشتر از روزهای دیگر مایه عفو و بخشش و محو گناهان ما قرار دهی تا ما از تمام گناهان آشکار و نهان خود بخشیده شویم.د: دریافت الطاف الهی
«اللَّهُمَّ اسْلَخْنَا بِانْسِلَاخِ هَذَا الشَّهْرِ مِنْ خَطَایَانَا »، خواست ما ای خدا این است که از الطاف خودت به ما ببخشی.ذ: رسیدن به سعادت ایمانی
«وَ أَخْرِجْنَا بِخُرُوجِهِ مِنْ سَیِّئَاتِنَا ، وَ اجْعَلْنَا مِنْ أَسْعَدِ أَهْلِهِ بِهِ ، وَ أَجْزَلِهِمْ قِسْماً فِیهِ ، وَ أَوْفَرِهِمْ حَظّاً مِنْهُ» و به سعادت ایمانی در دنیا و اطمینان معنوی در آخرت دست پیدا کنیم .و برای ما گناهی نمانده باشد مگر اینکه آن را بخشیده باشی و ما نیز اثری از شقاوت و بدبختی در وجود خویش نیابیم که در سایه عفو و رحمت بیکران تو، این روز ما سراسر فایده و نعمت است.
ر: خستگی ناپذیری
«السَّلَامُ عَلَیْکَ غَیْرَ مُوَدَّعٍ بَرَماً وَ لَا مَتْرُوکٍ صِیَامُهُ سَأَماً» خداحافظ که در این وقت وداع، نه از تو ناراحتیم و نه از روزه داری ات خسته شده ایم.ز: خوشحال بودن از آمدن ماه رمضان و ناراحت از رفتن آن
«السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ مَطْلُوبٍ قَبْلَ وَقْتِهِ وَ مَحْزُونٍ عَلَیْهِ قَبْلَ فَوْتِهِ» خداحافظ از جانب من که خواستار تو بودم و پیش از آمدنت خوشحال بودم که تو خواهی آمد و اکنون هم که می خواهی بروی، اندوهگین شده ام که از دوریات چه کنم.س : ازبین رفتن بدی ها ودرک خیرات
«السَّلَامُ عَلَیْکَ کَمْ مِنْ سُوءٍ صُرِفَ بِکَ عَنَّا، وَ کَمْ مِنْ خَیْرٍ أُفِیضَ بِکَ عَلَیْنَا(6)! خداحافظ که چه بدیهایی را از ما دور کردی و چه خیراتی را با آمدنت نصیب مان کردی!3-وداع امام صادق (علیه السلام ) با ماه رمضان
دعای «وداع »با رمضان دعایی است که ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل می‌کند و موضوع آن خداحافظی با ماه رمضان است. امام از خدا می‌خواهد «وداع »با این ماه را آخرین «وداع »قرار ندهد.الف :طلب آمرزش گناهان
«تَقُولُ فِی وَدَاعِ شَهْرِ رَمَضَانَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ فِی کِتَابِکَ الْمُنْزَلِ عَلَى نَبِیِّکَ الْمُرْسَلِ وَ قَوْلُکَ الْحَقُ «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ»وَ هَذَا شَهْرُ رَمَضَانَ قَدِ انْصَرَمَ فَأَسْأَلُکَ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ کَلِمَاتِکَ التَّامَّاتِ إِنْ کَانَ بَقِیَ عَلَیَّ ذَنْبٌ لَمْ تَغْفِرْهُ لِی وَ تُرِیدُ أَنْ تُحَاسِبَنِی بِهِ أَوْ تُعَذِّبَنِی عَلَیْهِ أَوْ تُقَایِسَنِی بِهِ أَنْ یَطْلُعَ فَجْرُ هَذِهِ اللَّیْلَةِ أَوْ یَنْصَرِمَ هَذَا الشَّهْرُ إِلَّا وَ قَدْ غَفَرْتَهُ لِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ«در وداع ماه رمضان می‌گویی: خدایا تو در کتاب مُنزَل بر پیامبر مرسلت (صلّی اللَّه علیه و آله )فرموده‌ای و گفتهٔ تو حقّ است:
«و آن ایام که روزه‌داشتنش بر شما واجب شده، ماه رمضان است که قرآن به‌عنوان راهنما برای مردم و به صورت آیات بینات از هدایت، و جداسازی حقّ از باطل نازل شده است،
و این ماه رمضان است که سپری گشته است، پس تو را به حرمت ذات کریمت و کلمات تامّاتت (مخلوق کامل) مسئلت می‌کنم که اگر گناهی بر ذمّه‌ام باقی مانده باشد که آن را بر من نیامرزیده باشی،
و بخواهی که مرا به علّت ارتکاب آن مورد محاسبه قرار دهی، یا مرا برای آن عذاب فرمایی، یا به تحمّل درد و رنج گرفتار سازی، از تو می‌خواهم که پیش از طلوع فجر این شب، و سپری‌شدن این ماه آن گناه را بر من ببخشی، ای مهربان‌ترین مهربانان.
ب : اظهار ناتوانی ازشمارش نعمت های الهی
«اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ بِمَحَامِدِکَ کُلِّهَا عَلَى نَعْمَائِکَ کُلِّهَا أَوَّلِهَا وَ آخِرِهَا مَا قُلْتَ لِنَفْسِکَ مِنْهَا وَ مَا قَالَهُ الْخَلَائِقُ الْحَامِدُونَ الْمُجْتَهِدُونَ فِی ذِکْرِکَ وَ الشُّکْرِ لَکَ الَّذِینَ أَعَنْتَهُمْ عَلَى أَدَاءِ حَقِّکَ مِنْ أَصْنَافِ خَلْقِکَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ وَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ أَصْنَافِ النَّاطِقِینَ وَ الْمُسَبِّحِینَ لَکَ مِنْ جَمِیعِ الْعَالَمِینَ عَلَى أَنَّکَ بَلَّغْتَنَا شَهْرَ رَمَضَانَ وَ عَلَیْنَا مِنْ نِعَمِکَ وَ عِنْدَنَا مِنْ قَسْمِکَ وَ إِحْسَانِکَ وَ تَظَاهُرِ امْتِنَانِکَ مَا لَا نُحْصِیهِ » .خدایا تو را ستایش و سپاس به همگی انواع ستایش‌ها و سپاس‌هایت، بر کلیه نعمت‌هایت، چه آن نعمت‌ها که در آغاز انعام فرموده‌ای و چه آنها که در آخر عطا کرده‌ای،
چه آنها که خودت برای خود ذکر نموده‌ای و چه آنها که خلایق حامد و کوشا در ذکر و شکر تو بر زبان رانده‌اند،
همان حامدان و شاکرانی از اصناف خلقت که تو خود ایشان را بر ادای حقّت یاری داده‌ای، حمدگویان و سپاسگزارانی از فرشتگان مقرّب و انبیا و مرسلین و طبقات سخنگویان و تسبیح‌کنندگان برای تو، از همگی جهانیان.
اگرچه تو ما را در حالتی به این ماه رمضان رسانده بودی که چندان از نعمت‌هایت بر ما جریان داشت و آن‌قدر از ارزاقت و احسانت و توالی منن و تراکم الطافت بر ما وارد شده بود که از شمارش آن ناتوان بودیم!
ج: قبولی اعمال به بهترین شکل
«فَلَکَ الْحَمْدُ الْخَالِدُ الدَّائِمُ الزَّائِدُ الْمُخَلَّدُ السَّرْمَدُ الَّذِی لَا یَنْفَدُ طُولَ الْأَبَدِ جَلَّ ثَنَاؤُکَ أَعَنْتَنَا عَلَیْهِ حَتَّى قَضَیْتَ عَنَّا صِیَامَهُ وَ قِیَامَهُ مِنْ صَلَاةٍ فَمَا کَانَ مِنَّا فِیهِ مِنْ بِرٍّ أَوْ شُکْرٍ أَوْ ذِکْرٍ اللَّهُمَّ فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا بِأَحْسَنِ قَبُولِکَ وَ تَجَاوُزِکَ وَ عَفْوِکَ وَ صَفْحِکَ وَ غُفْرَانِکَ وَ حَقِیقَةِ رِضْوَانِکَ حَتَّى تُظْفِرَنَا فِیهِ بِکُلِّ خَیْرٍ مَطْلُوبٍ وَ جَزِیلِ عَطَاءٍ مَوْهُوبٍ تُؤْمِنُنَا فِیهِ مِنْ کُلِّ مَرْهُوبٍ أَوْ بَلَاءٍ مَجْلُوبٍ أَوْ ذَنْبٍ مَکْسُوبٍ»پس بر تو باد حمد جاوید دائم فزاینده ابدی سرمدی که در کشاکش درازنای زمان و طول ابدیت فنا نپذیرد. شکوهمند و بلند بارگاه است کاخ ثنای تو! تو ما را بر قیام به وظائف این ماه یاری کردی، تا به گرفتن روزه‌اش و قیام به نمازش از سوی ما برگزار شد.
پس هر کار نیکی یا هر شکری یا ذکری که در این ماه از جانب ما به وقوع پیوسته است خدایاآن را به بهترین نوع قبولت و گذشتت و عفوت و اغماضت .
و آمرزشت و خشنودی حقیقیت از ما بپذیر، تا ما را به این وسیله به هر خیر دلخواه و عطای سرشار موهوبی نائل‌سازی که در پناه آن از هر پیشامد سهمگین، یا بلای دستاورد از معصیت، یا گناه خودکرده‌ای در امانمان داری.
د: رواشدن حاجت ها
«اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِعَظِیمِ مَا سَأَلَکَ بِهِ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِکَ مِنْ کَرِیمِ أَسْمَائِکَ وَ جَمِیلِ ثَنَائِکَ وَ خَاصَّةِ دُعَائِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ شَهْرَنَا هَذَا أَعْظَمَ شَهْرِ رَمَضَانَ مَرَّ عَلَیْنَا مُنْذُ أَنْزَلْتَنَا إِلَى الدُّنْیَا بَرَکَةً فِی عِصْمَةِ دِینِی وَ خَلَاصِ نَفْسِی وَ قَضَاءِ حَاجَتِی وَ تَشْفِیعِی فِی مَسَائِلِی وَ تَمَامِ النِّعْمَةِ عَلَیَّ وَ صَرْفِ السُّوءِ عَنِّی وَ لِبَاسِ الْعَافِیَةِ لِی وَ أَنْ تَجْعَلَنِی بِرَحْمَتِکَ مِمَّنِ ادَّخَرْتَ لَهُ لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ جَعَلْتَهَا لَهُ خَیْراً مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ فِی أَعْظَمِ الْأَجْرِ وَ أَکْرَمِ الذُّخْرِ وَ أَحْسَنِ الشُّکْرِ وَ أَطْوَلِ الْعُمُرِ وَ أَدْوَمِ الْیُسْرِ» .خدایا تو را به آن نام عظیم از نام‌های کریمت و به آن ثنای جمیل و دعای مخصوصت که یکی از آفریدگانت تو را به آن نام و به آن ثنا و به آن دعا خوانده است،
مسئلت می‌کنم که بر محمّد و آل محمّد درود و رحمت فرستی، و این ماه ما را از جهت برکت در نگهداری دینم و رهایی جسم و جانم و رواشدن حاجتم و پذیرفته‌شدن شفاعت در خواهش‌هایم و کامل‌شدن نعمت.
بر من، و برگرداندن بدی‌ها از سوی من و پوشاندن خلعت عافیت بر من عظیم‌ترین رمضانی قرار دهی که از آغاز فرود آمدنمان از سوی تو به این دنیا بر ما گذشته است.
ذ: شب قدر عظیم ترین اجرو گرامی‌ترین ذخیره
«اللَّهُمَّ وَ أَسْأَلُکَ بِرَحْمَتِکَ وَ عِزَّتِکَ وَ طَوْلِکَ وَ عَفْوِکَ وَ نَعْمَائِکَ وَ جَلَالِکَ وَ قَدِیمِ إِحْسَانِکَ وَ امْتِنَانِکَ أَنْ لَا تَجْعَلَهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنَّا- لِشَهْرِ رَمَضَانَ حَتَّى تُبَلِّغَنَاهُ مِنْ قَابِلٍ عَلَى أَحْسَنِ حَالٍ وَ تُعَرِّفَنَا هِلَالَهُ مَعَ النَّاظِرِینَ إِلَیْهِ وَ الْمُتَعَرِّفِینَ لَهُ فِی أَعْفَى عَافِیَتِکَ وَ أَتَمِّ نِعْمَتِکَ وَ أَوْسَعِ رَحْمَتِکَ وَ أَجْزَلِ قِسْمِکَ».و از تو می‌خواهم که به رحمت خودت مرا از کسانی قرار دهی، که شب قدر را در عظیم‌ترین اجر و گرامی‌ترین ذخیره و بهترین شکر و طولانی‌ترین عمر و بر قرارترین رفاه، برای او اندوخته‌ای و آن را برای او از هزار ماه بهتر ساخته‌ای.
خدایا و از تو مسئلت دارم، به رحمتت و عزّتت و بخشش بیمنّت، و عفوت، و انواع نعمت، و جلالت قدر و علوّ منزلتت، و قدیم احسان و سابق امتنانت،
که این ماه را آخرین نوبت برخورد ما با ماه رمضان قرار ندهی، تا در سال آینده، با بهترین حال، ما را به ملاقات آن برسانی، و هلال آن را با نگرندگان به سوی آن،
و جستجوگران برای آن در کامل‌ترین مراتب عافیتت، و جامع‌ترین انواع نعمتت، و گسترده‌ترین رحمتت و سرشارترین قسمتت قرار دهی.
ر: این وداع ،آخرین وداع من نباشد
«اللَّهُمَّ یَا رَبِّیَ الَّذِی لَیْسَ لِی رَبٌّ غَیْرُهُ لَا تَجْعَلْ هَذَا الْوَدَاعَ مِنِّی لَهُ وَدَاعَ فَنَاءٍ وَ لَا آخِرَ الْعَهْدِ مِنِّی لِلِّقَاءِ حَتَّى تُرِیَنِیهِ مِنْ قَابِلٍ فِی أَسْبَغِ النِّعَمِ وَ أَفْضَلِ الرَّجَاءِ وَ أَنَا لَکَ عَلَى أَحْسَنِ الْوَفَاءِ «إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ» اللَّهُمَّ اسْمَعْ دُعَائِی وَ ارْحَمْ تَضَرُّعِی وَ تَذَلُّلِی لَکَ وَ اسْتِکَانَتِی وَ تَوَکُّلِی عَلَیْکَ فَأَنَا لَکَ مُسْلِمٌ لَا أَرْجُو نَجَاحاً وَ لَا مُعَافَاةً إِلَّا بِکَ وَ مِنْکَ فَامْنُنْ عَلَیَّ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُکَ وَ بَلِّغْنِی شَهْرَ رَمَضَانَ وَ أَنَا مُعَافًى مِنْ کُلِّ مَکْرُوهٍ وَ مَحْذُورٍ وَ جَنِّبْنِی مِنْ جَمِیعِ الْبَوَائِقِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَعَانَنَا عَلَى صِیَامِ هَذَا الشَّهْرِ حَتَّى بَلَغْنَا آخِرَ لَیْلَةٍ مِنْه(7)خدایا ای آن پروردگار من که مرا جز او پروردگاری نیست، این وداع من با آن ماه را وداع فنا و آخرین عهدم به لقا قرار مده، تا با فرا رسیدن سال آینده، آن را در گسترده‌ترین نعمت، و برترین امید به من بنمایانی، در حالی که من در عهد خود با تو در بهترین شرایط وفا باشم؛ زیرا که تو شنونده و اجابت‌کننده هر دعایی.
خدایا دعای مرا بنیوش، و بر زاری، و اظهارخواری، و نگونساریم در پیشگاه تو، و توکلم بر تو، رحمت آور؛ زیرا که من در برابر تو بر سر تسلیمم،
و هیچ رستگاری و کامیابی را جز به وسیله تو و از جانب تو امید نمی‌دارم، پس ای خدایی که ثنای تو از حدّ توصیف بالاتر است، و نام‌هایت در هاله‌ای از قداست قرار گرفته است،
بر من منّت گذار، و مرا در حال عافیت از هر امر مکروه و محذوری به ماه رمضان دیگر برسان، و از همگی شرور دور بدار. ستایش و سپاس خدایی را که ما را به روزه‌گرفتن این ماه یاری کرد، تا به آخرین شب آن دست یافتیم.
خداحافظ ای ماه غفران ورحمت خداحافظ ای ماه عشق وعبادت
خداحافظ ای ماه نزدیکی بر آرزوها خداحافظ ای ماه مهمانی حق تعالی
خداحافظ ای دوریت سخت وجانکاه خداحافظ ای ماه بهترین خدا
سلامِ خداحافظی
سلامی هایی از امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه که بیشتر بوی وداع و خداحافظی می دهد:
1-"فنحن قائلون السلام علیک یا شهْرَ الله الأکبر ویا عید أولیائه"
آنگاه چون این دوست عزیز از ما جدا می‌شود ما چنین می‌گوییم: سلام بر تو ای بزرگترین ماه که به خدا انتساب داری. و سلام بر تو ای عید اولیای الهی. این سلام، سلام تودیع است.
2-"السّلام علیک یا أکْرم مصحوبٍ من الأوقات ویا خیْر شهرٍ فى الأیام والسّاعات"
امام سجاد (علیه‌السلام) چندین بار به این ماه سلام می‌کند. ماه رمضان اگر زمانی گذرا بود و باطن و سرّ و حقیقت و روح نداشت، ولیّ الله به او سلام نمی‌کرد.
این گفته‌های معرفتی ـ معاذ الله ـ نظیر اشعار خیالی شعرا نیست که بر خطابه‌های خیالی حمل شود که مثلا ً به کوه و یا آثار مخروبه خطاب می‌کنند.
بیان حضرت این است که ما خیلی دوست و رفیق، داشته و داریم؛ اما هیچ دوستی به عظمت این ماه نبوده. ماهی که نه هیچ روزی مثل روزهای آن و نه شبی چون شبهای آن بود.
3-رمضان و آموزش دعا
"السّلام علیک من شهْرٍ قرُبتْ فیه الآمال ونشرتْ فیه الأعمال".سلام ما بر تو ای ماهی که آرزوها در این ماه نزدیک شد و ما فهمیدیم که چه بخواهیم. لذا آرزوهای طولانی نمی‌طلبیم، ماهی که در آن برآمدن آرزوهای مشروع نزدیک شد.
در دعای سحر ماه مبارک رمضان نیز از امام سجاد (سلام‌الله علیه) رسیده است، که: خدایا آنها که تو را نمی‌شناسند و عبادت نمی‌کنند، روزی می‌دهی، مار و عقربها روزی‌خور خدا هستند،
پس حیف است که انسان تمام حاجتها را در محور مادّه و مادّیات خلاصه کند. خداوند همه کفّار و منافقین را در عالم، تأمین می‌کند، پس آیا صحیح است انسان تلاش و کوشش خود را بر این صرف کند که از خدا طبیعت و دنیا بطلبد؟
از این روست که امام می‌فرماید: سلام بر ماهی که فهمیدیم در آن از خدا چه بخواهیم. آرزوهای طولانی نداشته باشیم؛ بلکه چیزی بخواهیم که برای ما بماند.
هنگامی که مسلمانان عازم مهاجرت به مدینه بودند کفار مکه به آنان اجازه ندادند اموالشان را هم منتقل کنند یا بفروشند. می‌گفتند اگر می‌خواهید به مکه بروید باید دست خالی سفر کنید. آنگاه این آیه نازل شد:
"وکأیّن من دابّةٍ لا تحْمل رزقها اللهُ یَرْزقها وإیّاکم"(8.) چه بسا جاندارانی که نمی‌توانند متحمّل روزی خود شوند. خداست که آنها و شما را روزی می‌دهد.
امام سجاد (علیه‌السلام) چندین بار به این ماه سلام می‌کند. ماه رمضان اگر زمانی گذرا بود و باطن و سرّ و حقیقت و روح نداشت، ولیّ الله به او سلام نمی‌کرد.
مسلمین از مکه به مدینه هجرت کردند و گفتند: ما روزی خود را با خود حمل نمی‌کنیم؛ بالاخره خدای مکه، خدای مدینه هم هست. آن کسی که ما را در مکه اداره می‌کرد، در مدینه هم اداره می‌کند.
دست خالی به سوی مدینه حرکت کرده و "مهاجر" نامیده شدند؛ خدا هم آنان را تأمین کرد. این چنین نیست که اگر انسان روح بلند نداشته باشد به او خوش بگذرد و یا اگر روح بلند و عظیم داشت در جهان تلخ‌کام باشد.
فرمود: ما در این ماه فهمیدیم از خدا چه بخواهیم؛ جلو آرزوهایمان را گرفتیم و به عبادت پرداختیم.
4- وداع با صفای باطن و نشاط
"السّلام علیک من قرینٍ جلّ قدرُه موجوداً وأفجع فقْدُه مفقودا"سلام بر تو ای نزدیکی که وقتی بودی گرامی بودی و حال که در آستانه‌ی رفتن هستی، رفتنت فاجعه است و ما را غمگین می‌کند. همچون کسی که عضو خانواده‌اش را از دست می‌دهد.
"ومرْجوٍّ آلمٌ فراقه" سلام بر تو ای تکیه‌گاه امید، که در هنگام مفارقت، ما را متألم و رنجور کردی.
آن ماه که در جان انسان رسوخ داشت، وقتی از جان فاصله می‌گیرد، جایش را غم پر می‌کند؛ زیرا از آن صفای ضمیر دیگر خبری نیست و آن نشاطی را که انسان در ماه مبارک رمضان برای نثار و ایثار دارد، در غیر این ماه ندارد
. اگر انسان در این ضیافت حق از خدا غنا و بی‌نیازی طلب کند، چیزی او را متوجه و مشغول نمی‌کند، نه از کسی می‌ترسد و نه از بذل جان دریغ می‌کند.
"السّلام علیک من ألیفٍ آنسٍ مقبلا ً فسَّر وأوحش منقضیاً قد مضّ" سلام بر تو ای دوست با الفت که وقتی آمدی ما را مسرور، و وقتی رفتی ما را گداختی و داغ زدی(9). این حرف انسانی است که با باطن روزه‌ی این ماه و با باطن لیله قدر در تماس بوده است.
5- دلهای رقیق و اندیشه‌های زلال
"السّلام علیْک من مجاورٍ رقّت فیه القُلوب وقلّت فیه الذنوب".سلام بر تو ای همسایه‌ی عزیز که ما در جوار رحمت تو بودیم. تو همسایه‌ای بودی که در این مدّت در اثر حُسن همجواری با تو دلها رقیق و گناهان کم شد. آری، انجام مکروهات و گناهان کوچک، کم کم راه انسان را می‌بندد.
مناطق ییلاقی و سرزمینهای سبز و خرّم، دارای آبی زلال است که وقتی از چشمه می‌جوشد، راه خود را باز می‌کند و راه کسی را هم نمی‌بندد و همه‌ی درختان و گیاهان تشنه‌ی سر راه را هم سیراب می‌کند.
این خاصیت آب زلال است که به دنبال تشنه می‌رود. سرش را به سنگ می‌زند و تلاش و کوشش می‌کند که خود را به تشنه‌ها برساند و آنها را سیراب کند.
امّا اگر این آب، دارای املاح و رسوبی باشد، همین که می‌جوشد، راه خود را می‌بندد. بعد از چند سال در آن مزرع، تلّی از سنگ پیدا شده و همه‌ی آن سرزمینهای سبز، خشک می‌شود و چیزی در آن نمی‌روید.
افکار و اندیشه‌ها هم چنین است. اگر زلال باشد از جان می‌جوشد، با زبان و قلم منتشر می‌شود، به گوش و چشم می‌رسد و از آنجا در دلهای دیگران جاری می‌گردد.
لذا یکی از القاب عالِم "ماء مَعین" است که اصل آن درباره‌ی حضرت ولی عصر (سلام‌الله علیه) گفته شده است(10).
قرآن می‌فرماید: "قل أرأیْتم إنْ أصبح ماؤُکم غوراً فمنْ یأتیکم بماءٍ معین"(11) بگو خبر دهید اگر آب [آشامیدنی] شما به زمین فرو رود، پس کیست که به شما آبی روان دهد. ماء معین یعنی آب جاری؛ آبی که دیده می‌شود.
عالم را ماء معین می‌گویند، چون مانند چشمه‌ی زلال می‌جوشد. حرفی که می‌زند، چیزی که می‌نویسد، علمی است که از جان او تراوش کرده و به گوش و چشم انسان رسیده و او می‌فهمد،.
و به دیگری می‌گوید، دیگری هم می‌فهمد و به بعدی می‌گوید؛ مانند چشمه‌ی زلالی که سرانجام به اهلش می‌رسد.
امّا افکار و اندیشه‌ها و خیالات باطل، مانند همان رسوبات و املاح معدنی، راه قلب را می‌بندند؛ کم کم دل، قسّی، سخت و مسدود می‌گردد.
نه چیزی از آنجا به دیگران سرایت می‌کند و نه حرف دیگران به آنجا می‌رسد؛ نه حرف او در غیر مؤثر است و نه حرف غیر در او اثر می‌بخشد.
امام سجّاد (علیه‌السلام) فرمود: دلها در این ماه نرم و رقیق و گناهان در این ماه کم است.
6- ماه تسلّط بر شیطان
"السّلام علیک مِن ناصرٍ أعان علی الشّیطان وصاحبٍ سهّل سُبُل الإحسان"سلام بر تو ای رفیقی که کمک کردی تا ما بر شیطان مسلّط شدیم. به راستی انسان در این ماه بر شیطان مسلّط می‌شود و به خاطرات شیطانی گوش فرا نمی‌دهد. تو برای ما مصاحب خوبی بودی، که ما توانستیم بر شیطان پیروز شویم.
وقتی انسان می‌دود و مسابقه می‌دهد، نفس نفس می‌زند تا به مقصد برسد. خدای سبحان هم فرمود: برای گفتن فضایل، منافسه (مسابقه) بدهید. "وفی ذلک فَلْیتنافَسِ المتنافِسُون"(12) شما هم نفس نفس بزنید تا آن مقام نفیس و ارزنده را بگیرید.
ما نه تنها در بُعدِ سلبی از دست شیطان نجات پیدا کردیم و کار بد نکردیم، بلکه در بُعدِ اثباتی هم پیروز شدیم و راههای خیر را به خوبی و آسانی طی کردیم.
اگر در غیر ماه مبارک رمضان، کار خیر را به سختی انجام می‌دادیم، در این ماه به آسانی انجام دادیم. تو باعث شدی که ما راه احسان را با سهولت طیّ کردیم.
7-آزادی از بند شهوات و تأمین سعادت
"السّلام علیک ما أکثر عتقاء الله فیک".سلام بر تو ای ماه، چه بسیار بنده‌هایی را که خدا در زمان تو آزاد کرده است. خدا آنان را که گرفتار آتش و رذایل اخلاقی بودند، از این بندها آزاد کرده و چه نعمتی بهتر از آزادی است؟
امام صادق (علیه‌السلام) در بیان صفات انسان دیندار فرمود: "ورفَض الشهوات فصار حرّاً"(13). او شهوت و بی‌بند و باری را ترک می‌کند در نتیجه آزاد می‌گردد.
نعمتی بالاتر از آزادی و آزادگی نیست، که انسان گرفتار شهوت و غضب و برده‌ی هوی نباشد و زمامش را به دست هوس نسپارد.
"وما أسْعد مَن رعی حُرْمتک بک"
چقدر سعادتمند شد کسی که احترام تو را حفظ کرد و مواظب بود تا در این ماه حرف بد نزند، خیال و گناه بد نکند.
"السّلام علیک ما کان أمْحاک للذّنوب وأسْترک لأنواع العیوب"
سلام بر تو ای حقیقت ماه مبارک رمضان که محوکننده‌ی گناه هستی. عیب را می‌پوشانی و گناه را محو می‌کنی. اول پوشاندن و ستر، و بعد مغفرت است. ابتدا خدای سبحان می‌پوشاند که آبروی انسان محفوظ بماند، سپس می‌بخشد، ستّار بودن زمینه‌ی مغفرت غفّار را فراهم می‌کند.
چقدر خوب است انسان تا می‌تواند، آبروی دیگران را حفظ کند، خدا هم آبروی او را حفظ می‌کند.
"السّلام علیک ما کان أطْولک علی المُجْرمین"
سلام بر تو ای ماه مبارک رمضان که برای افراد تبهکار، بسیار طولانی هستی. ماه رمضان برای چنین افرادی حکم چندین ماه را دارد.
"وأهیبک فى صدور المؤمنین" ماه مبارک رمضان، در دلهای مؤمنان با نوعی هیبت و جلال و هیمنه و شکوه، تلّقی می‌شود.
8-رقابت با سایر ماهها
"السّلام علیک من شهرٍ لا تُنافِسه الأیام"سلام بر تو ای ماهی که هیچ ماهی با تو توان مسابقه و رقابت ندارد.
وقتی انسان می‌دود و مسابقه می‌دهد، نفس نفس می‌زند تا به مقصد برسد. خدای سبحان هم فرمود: برای گفتن فضایل، منافسه (مسابقه) بدهید. "وفی ذلک فَلْیتنافَسِ المتنافِسُون"(14) شما هم نفس نفس بزنید تا آن مقام نفیس و ارزنده را بگیرید.
فرمود: هیچ ماه و ایام و لیالی و لحظاتی با تو منافسه و رقابت نمی‌کند. تو پیشگامی و همه‌ی یازده ماه به دنبال تو هستند.
چنین نیست که انسان بگوید در ماه مبارک رمضان، حرفها را می‌شنوم و بعداً عمل می‌کنم. اگر فعلا ً عمل نشود، بعداً هم عمل نخواهد شد؛ چون زمانهای دیگر، آن قدرت را ندارند که با ماه مبارک رمضان، در کسب و تأمین توفیق انسان، رقابت کنند.
تطهیر و تغسیل نه خستگی و رنج
"السّلام علیک غیْر المصاحبة ولا ذمیم الملابسة"سلام بر تو، در این مدّتی که مهمان ما بودی، یا ما در خدمت تو بودیم، هیچ رنجی ندیدیم. از مصاحبت با شما خسته نشدیم. در حضور تو لذّت بردیم و تو مهمان خوبی برای ما بودی.
"السّلام علیک کما وفدْتَ علینا بالبرکات وغسلْت عنّا دنس الخطیئات"
سلام بر تو، ای ماه گرامی رمضان که برکت آوردی، ما را شستشو دادی و رفتی. اگر بعدها آلوده شدیم، به دست خود آلوده شده‌ایم وگرنه تو ما را تطهیر کردی و اکنون احساس سبکی می‌کنیم.
"السّلام علیک غیر مودّع برَماً ولا متروک صیامه سئماً"
سلام بر تو که پس از یک ماه مهمانی در هنگام تودیع، ما احساس خستگی نکردیم. انسان وقتی مهمان را برای مدّتی مدید و با تشریفات پذیرایی می‌کند خود در این مدّت خسته می‌شود؛
امّا حضرت می‌فرماید: از پذیرایی طولانی و روزه گرفتن، هرگز خسته نشدیم و رنجی احساس نکردیم؛ بلکه برای ما گوارا بود.
وداع های آخرین
"السّلام علیک من مطلوبٍ قبل وقْته ومخزونٍ علیه قبل قوته"سلام بر تو، که قبل از آمدن انتظارت را داشتیم، هم اکنون نیز که می‌خواهی بروی ما را غمگین کرده‌ای.
"السّلام علیْک کمْ من سوءٍ صُرف بک عنّا وکمْ من خیرٍ أُفیض بک علینا"
سلام بر مهمان گرانقدری که به برکت تو خدا بسیاری از بلاها را از ما برداشت و بسیاری از برکات را به ما عطا کرد. در حقیقت ما مهمان تو بودیم نه تو مهمان ما.
واژه سلام در قرآن
واژه سلام در قرآن کریم به دو مفهوم آمده:1- سلام قولی: که منظورازآن سلامِ کلامی وتحیّت است چنانکه در آیه 181 سوره مبارکه صافات آمده :
« وَسَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِینَ»
ترجمه: ( سلام و درود برهمۀ رسولان).
2- سلام عملی: که منظور در امان بودن از هر شرّ و آفتی است، چنانکه در آیه 5 سوره مبارکه قدر آمده :
« سَلَامٌ هِیَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ»
ترجمه: (آن شب تا برآمدن سپیده سرشارازسلامت است ).
درتوضیح سلام و سلامت بودن شب قدرازامام سجاد (ع) نقل است که فرموده:
« سَلامُ دائِمُ البَرَکَةِ اِلی طُلُوعِ الفَجرِعَلی مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ بِما اَحکَمَ مِن قَضائِهِ »
به این معنی که شب قدربرای کسانی شب سلامت است که تقدیرشان در آن شب به نحو احسن معیّن می گردد.
واین مهم برای کسانی میّسر می گردد که حقیقت بخش دوم آیه 15 و آیه 16 سوره مبارکه مائده :
« ... قَدْ جَاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَکِتَابٌ مُبِینٌ . یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَیُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَیَهْدِیهِمْ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ »
ترجمه: (...یقیناً ازسوی خداوند برای شما نور و کتابی روشنگر آمده است . خداوند به وسیلۀ آن [نور و کتاب،] کسانی را که خواهان خشنودی او هستند به راه های سلامت هدایت می‌کند، .
و آنان را به خواست خود از تاریکی‌ها[یی چون؛ جهل، کفر، شرک و تکبّر] به سوی نورِ [معرفت، ایمان، اخلاق و عمل صالح] می‌برد، و به راه راست هدایتشان می کند).
را به درستی درک کرده و با باور قلبی و یقینی به آن ها در صراط مستقیم الهی مستقر شوند وبا اطاعت محض ازخداوند سبحان خود را برای بهره مندی از فیوضات لیالی قدر آماده و مهیّا کرده باشند.
پی نوشت:
1.زخرف /892.تفسیرنمونه ،ج 15، ص 149
3.عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى، نشر جهان، تهران، 1378 قمری، چاپ: اول، ج 1، ص 295، باب (فیما جاء عن الإمام علی بن موسى من الأخبار المتفرقة).
4. گردآوری از کتاب: حکمت عبادات، جوادی آملی، عبدالله، محقق: شفیعی، حسین، مرکز نشر اسراء، قم، 1388 شمسی، چاپ: پانزدهم، ص 176.
5.مسائل الشیعه ج10ص365.
6.فرازی از دعای 54 «صحیفه سجادیه».
7. صدوق، «من لایحضره الفقیه،» ج۲، ص۱۶۴.و کلینی،« الکافی» ج۴، ص۱۶۵.
8. سوره‌ی عنکبوت، آیه‌ی 60
9. "مض" درد گدازنده را گویند. همچون رنجش از گداختگی آهن سرخ‌شده‌ای که به انسان اصابت کند.
10. کافی، ج 1، ص 339، ح 14.
11.. سوره‌ی ملک، آیه‌ی 30.
12.آیه 26 سوره مطففین
13. امالی شیخ مفید، ص 64، مجلس 6، ح 14.
14.سوره‌ی مطففین، آیه‌ی 26.
منابع:
https://hawzah.net/fa/Article/View/105835https://www.balagh.ir/content/17730
https://www.balagh.ir/content/17730
https://basijnews.ir/fa/news/8769798
https://www.google.com/search?q
https://www.balagh.ir/content/162
https://fa.alalam.ir/news/6413943
https://article.tebyan.net/75743
https://payamedanesh.ir/
