خط سُریانی از فروع خط آرامی یا اصلاح شده آن است که در قرن دوم میلادی رایج شد و در اثر دست به دست شدن این خط، خط جدید سریانی از آن متولد شد.
سطر نجیلی در قرن‌های اول میلادی در سایر ممالک آسیا و مخصوصاً ترکستان میانه انتشار پیدا کرد و خطوط مغولی و کلمونیه از آن ایجاد شد و در هند و سرزمین‌های عرب و عراق منتشر شد و حروف سریانی جدید از آن به وجود آمد.
شباهت خط سریانی با خط حیره و کوفی
خطّ سُریانی بسیار شبیه به خطّ حیری است که به کوفی برگردانده شد مورّخان می‌گویند سُریانیان چون به دین نصارا روی آوردند انجیل‌ها را به لغت خود به خط سُریانی بیان کردند و برای جلوگیری از خطا و اشتباه در تلاوت به ثبت آن پرداختند.
سه قلم سریانی
سُریانی‌ها سه قلم داشتند:
1.مفتوح(سطر نجیلی= استرنجالا) که جلی و روشن‌ترین اقلام بود که به آن خط الثقیل هم می‌گویند که شبیه به خطوط مصاحف(کتاب پیامبران) است.
۲. اسکولینا و شکل مدور هم به آن می‌گویند و به قلم کاتبان شبیه است.
۳.سرتا (سرطا)= سورت که آرامی و به معنی عامیانه است که با آن نامه نگاری می‌کردند که به قلم رقاع یا رقعه شبیه است هنگامی که دین اسلام به سوریه و جزیره عرب داخل شد و لغت عربی بر لغت سُریانی غلبه کرد لغت عربی را به حروف سُریانی نوشتند و این خط جدید را خط کرشونی یعنی خط قریش نامیدند و از آن برای نوشتن اناجیل استفاده کردند و لغت آرامی عامیانه سورت نامیده شد و نصرای موصل به آن تکلم می‌کنند.
خط سُریانی در دوره ساسانی
خط سُریانی در تمام دوره ساسانی و بعد از اسلام تنها خطّ مشهور و علمی مشرق شناخته می‌شد و در مراکز مهمی مانند ادس یا ادسا در الجزیره که به سریانی آن را اورهی و به عربی الرّها و امروز اورفا(به نقل از المنجد، صفحه 60 ، شهری در بین النهرین در ترکیه پایگاه آداب تا قرن هفتم بود) می‌گویند و در شهر جندی شاپور اهواز و در عراق رایج شد و بعد از غلبه مغول از میان رفت.
سُریانیان اولین طایفه‌ای بودند که شکل را برای کلمات وضع کردند
در تاریخ الخط عربی و آدابه آمده است که سریانی‌ها حروف هجایی را برای ارقام عددی به کار می‌بردند و عرب از آنها فرا گرفت و راو دف (ثخذّ ضظغ) را عرب برای تکمیل ارقام اضافه کرد سُریانیان اولین طایفه‌ای بودند که شکل را برای کلمات وضع کردند و آن در زمانی بود که به دین نصرانیت درآمده و کتاب‌های مقدس را به لغت خود بیان و مشاهده کردند که بعضی مردم غلط می‌خوانند اسقف یعقوب رهاوی ملقب به مفسر الکتب(متوفی ۴۶۰ میلادی) یعنی ۱۲۱ سال پیش از هجرت شکل را اختراع کرد و آن را در کنار حروف رسم کرد و پس از آن به جای حرکات سه گانه تبدیل به نقطه مزدوج گردید و نقطه بزرگ هم بالای حرف یا پایین آن قرار داد.
ین الفبا یکی از خطوط ابجد سامی محسوب می‌شود که از الفبای آرامی و الفبای تدمری گرفته شده‌است و مشابهت‌هایی با الفبای فنیقی، عبری، عربی و الفبای سنتی مغولی دارد.
سریانی از راست به چپ و به‌صورت افقی نوشته می‌شود. اکثر حروف آن به هم پیوسته‌اند ولی برخی حروف به حروف پیشین یا پسین خود نمی‌چسبند و هر واژه با یک فاصله از واژهٔ دیگر متمایز می‌شود.
همهٔ ۲۲ حرف الفبای سریانی بی‌صدا هستند، اگرچه نشانه‌های متمایزکنندهٔ اختیاری برای نشان‌دادن واکه و سایر ویژگی‌های زبانی وجود دارد.
هنگامی که زبان عربی در هلال حاصل‌خیز به‌عنوان زبان غالب تثبیت شد، متون با زبان عربی و به خط سریانی نوشته می‌شدند. زبان مالایالم نیز به خط سریانی نوشته می‌شد و سریانی مالایالم نامیده می‌شد.
سیر تاریخی خط در اقوام سریانی
با انقراض دولت تدمیر، خط پالمیری به کلی از میان نرفت؛ زیرا به عقیدهٔ اکثر خَط‌شناسان، از نیمهٔ اول قرن اول میلادی، خط دیگری از آن مشتق شد که در تمدن خاورمیانه نقش عمده‌ای بازی کرد و هنوز به نام خط سریانی مورد استفاده است. ظاهراً نخستین اثری که به زبان سریانی در دست است، نوشتهٔ بسیار مختصری است که در بیت‌المقدس یافت شده و به زبان سریانی یا آرامی است. این خط پنداری نقطه وصلی میان پالمیری و سریانی نخستین یا استرانگلو است.
تحول استرانگلو پابه‌پای تحول مذهب پیش می‌رود. زیرا هنگامی که مسیحیان در شرق انتشار یافتند، برای ضبط آثار دینی یا برای تبلیغات خویش به سریانی روی آوردند. اولین دستهٔ این مسیحیان، پیروان نستوریوس بودند که از قرن پنجم میلادی به بعد در شرق قدرت عظیمی یافتند و خط استرانگلو را گرفته با اندک تغییری وسیلهٔ زبان خود که یک لهجهٔ سریانی شرقی بود، قرار دادند. همین خط است که امروز به خط نسطوری یا خط مدنحایا معروف است.
عکس‌العمل عقاید نستوریوس به‌صورت کلیسای یعقوبی در مصر جلوه کرد. یعقوبیان از خطی استفاده می‌کردند که ظاهراً از استرانگلوی نسخی مشتق است و سرتو خوانده می‌شود. این خط و نیز تمدن سریانی به‌خصوص توسط مارونیان که شعبه‌ای از یعقوبیان‌اند به اروپاییان شناسانده شد.
اغلب اشکالاتی که از نظر تشابه برخی حروف یا ضبط نکردن مصوت‌های کوتاه گریبانگیر خط عربی است، در سریانی نیز موجود است. سریانیان برای ظاهر کردن حرکات از روش نقطه‌گذاری استفاده کردند. اما این روش به‌زودی متروک شد و سریانیان آن را به منظور دیگری، یعنی برای روشن ساختن شکل‌های گوناگون صرفی به کار بردند. از قرن هشتم میلادی مجدداً نسطوریان از روش نقطه‌گذاری حرکات استفاده کردند. این نقطه‌ها که گاه به منظور صرف، گاه برای حرکات و گاه برای متمایز کردن برخی حروف از هم به کار می‌روند با وجود اینکه اشکالات و اشتباهات فراوانی را باعث می‌گردند، باز خط سریانی را بسیار کامل و دقیق ساخته‌اند.
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفضل خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
