سنج و دمام یکی دیگر از ابزارهای فلزکاری ویژه عزاداری‌های مذهبی، بخصوص نواحی جنوبی در ایران است، که در مراسمات مختلف مذهبی همچون: اعلام وقت سحر ماه رمضان، وفات پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، شب‌های ضربت‌خوردن حضرت علی(علیه السلام) شهادت ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) و عزاداری محرم که در شب‌های اولیه محرم شروع به نواختن می‌کنند و در شب عاشورا اوج می‌گیرد. سنج یا ضنج هر دو سازکوبی مرکب از دو صفحه یا سینی مدوّر برنجی و هم اندازه که در وسط آنها قسمت فرورفته نعلبکی مانندی وجود دارد. صفحات بعضی از انواع قدیمی آن که ممکن است مسطح یا پیاله ای شکل باشد از سازهای باستانی بوده و اصلاً از مشرق زمین است که نزد مصری‌ها و آشوری‌ها رواج داشته است. کاربرد سنج مخصوصاً تنظیم ریتم موسیقی است. این ساز را به طرق گوناگون می‌نوازند که معمول‌ترین آنها یکی برهم کوبیدن آرام سینی‌ها توأم با لرزاندن و لغزاندن یکی بر دیگری است و طریق دیگر به صدا در آوردن یکی ازسینی‌ها به کمک کوبه طبل یا تمبال است طنین سنج، محکم و پر‌قدرت می‌باشد(دایره المعارف فارسی جلد اول صفحه ۱۳۴۶). بنابر نوشته خیلی از محققان و ایرانشناسان سنج و دمام و طبل از قدیم الایام در اکثر بقاع متبرکه وجود داشته است. تاریخ دقیق از پیدایش این آلات موسیقی را نمی‌توان ذکر کرد اما این آلات موسیقی جزو ابزارهایی برای اجرای آیین سنتی عزاداری‌ها بود(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/انتشارات آستان قدس رضوی) دکتر منوچهر ستوده در بقعه آقا سید نصیر در دهکده چلارس (روستایی نزدیک به شهر املش)، ابزاری دیگر دیده شده که شامل ورق آهنین دایره‌ای شکلی به قطر ۶۰ سانتی‌متر بوده و حاشیه آن سوراخ‌هایی داشته که از هر سوراخ زنجیری به درازای ۵۰ سانتی‌متر آویخته بوده است. وسط این ورق آهن جای دسته چوبینی بوده که دسته چوبین بلندی به درازای ۱۸۰ سانتی‌متر در آن جای داده شده بود. در روزهای محرم هنگام سینه زنی با آهنگ سینه زنان این چوب را بر زمین می‌کوبند و از حرکت زنجیرها صدایی شنیده می‌شود که سینه زنان را به جوش و خروش می‌آورد(از آستارا تا از استارباد جلد دوم صفحه ۲۹۹)
مشخصات و روش ساخت سنج
سِنج نوعی ساز کوبه‌ای به شکل دو صفحهٔ برنجی گرد است، که معمولاً صدای آن را با کوبیدن به هم درمی‌آورند. سنج عبارت از یک صفحه برنجی و فلزی مدور با قطرهای مختلف بین ۲۰ تا ۶۰ سانتی‌متر و معمولاً وسط سمت بیرونی سنج برای نگهداشتن آن به کار می‌رود است. صدای سنج‌ها بسته به خاصیت آنها تفاوت می‌کند. این خاصیت‌ها عبارتند از: قطر سنج، ضخامت سنج، شکل سنج و آلیاژ و جنس فلزی که در ساختن سنج به کار رفته‌است. در گذشته سنج‌ها را به شیوه دواتگری(ساخت اشیای فلزی به روش سرد را دواتگری گویند) و چکشی می‌ساختند ولی امروزه برای سرعت بخشیدن به کار از روش پرس و خم‌کاری استفاده می‌شود که اندازه های مختلف دارد.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/انتشارات آستان قدس رضوی)
مناطق جنوبی کشور ایران خواستگاه سنـج و دَمـام
سِنْج و دَمام از آیین‌های سنتی عزاداری در مناطق جنوبی کشور ایران به خصوص شهر بوشهر و خوزستان و هرمزگان است. طبل هم نوعی ساز موسیقی از دسته سازهای کوبه‌ای است. طبل تشکیل شده از حداقل یک پوسته، به نام پوسته طبل، که به منظور ایجاد صدا بر روی بدنه آن کشیده شده‌است. طبل یکی از قدیمی‌ترین و پرکاربردترین سازهای دنیا به‌شمار می‌رود، و طرح اولیه آن طی صدها سال بدون هیچ تغییری ثابت مانده‌است. در مراسم‌های مذهبی، افراد با استفاده از دَمام، سنج و بوق و طبل مراسم را برگزار می‌کنند. طبق نقل‌های تاریخی، سنج و دَمام و طبل از کشور هند یا تانزانیا (زنگبار) به بوشهر وارد شده است. به نظر می‌رسد دمام در اصل دمبام بوده و در قدیم گروهی در بامداد با نواختن آن برای بیدارباش سحرگاه های ماه مبارک رمضان استفاده می‌کردند. نقل شده است که دمام توسط برخی از مردم زنگبار یا هند به بوشهر وارد شده است و از آن در مراسم مختلف غم و عزا استفاده می‌کردند و به مرور وارد مراسم عزاداری مذهبی شد. برخی همراهی سنج با دمام را به اعتقادات بومی مردم بوشهر نسبت می‌دهند که مردم این شهر اعتقاد داشتند فلز شیطان و اجنه را فراری می‌دهد و در اطراف دمام که ساز مقدسی است، سنج آن نواخته می‌شود تا شیاطین به او نزدیک نشوند.
ساختار سنـج و دمـام
1)سنج، دو صفحه دایره‌ای از جنس برنج به قطر ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر و ضخامت تقریبا ۵ میلیمتر است که هر کدام از آنها یک دستگیره چوبی در وسط آن دارد. بوق نیز از شاخِ پیچ در پیچ بزرگی درست می‌شود.(شنبه زاده، «موسیقی کار دریایی بوشهر»، ۱۳۷۷ش، ص۱۱۷). در جنوب ایران جنس سنج از فلزی سخت و محکمی است که به آن «هفت‌جوش» می‌گویند. در منطقه خلیج فارس، در گذشته بر این عقیده بوده‌اند که چون جنس سنج از فلز است و اجنه از فلز می‌هراسند به همین خاطر آن را در کنار نوازنده‌های دَمّام می‌نوازند تا جسمشان از اشباح و شیاطین آزاد شود و نوازنده بتواند با نیتی پاک به نواختن بپردازد. در جنوب ایران، آیین سنج و دمام، معمولاً با تعداد هفت سنج نواخته می‌شود، سه سنج که از دیگر سنج‌ها خوش‌صداتر هستند در جلو و چهار سنج دیگر را در عقب گروه می‌نوازند(شریفیان، محسن: اهل ماتم. مؤسسه فرهنگی هنری ماهور).
2)دَمام، سازی است به شکل استوانه به طول ۴۵ تا ۵۵ سانتی‌متر و قطر ۳۵ تا ۴۰ سانتی‌متر که دو سوی آن را پوست کشیده‌اند. بدنه آن از جنس چوب یا ورق فلزی است و پوست روی آن را پوست بز و آهو می‌گذارند. دمام‌زن بر یک سمت آن با دست و بر سمت دیگر با چوب ضرباتی را می‌نوازدو آهنگ خویش را شکل می‌دهد.(سلطانی‌نیا، «سیری بر موسیقی محلی بوشهر؛ دمام»، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۳ و ۱۳۴).
3)طبل، دهانه بدنه که پوسته طبل بر روی آن کشیده می‌شود به‌طور ثابت دایره می‌باشد، اما شکلِ دیگر قسمت‌های آن بسیار گوناگون است. در موسیقی سنتی غرب، رایج‌ترین شکل آن استوانه است. سر دیگر طبل ممکن است باز باشد یا روی آن هم پوسته کشیده باشند، که به آن طبل دوسر می‌گویند. معمولاً در بین دو سر این نوع طبل‌ها حفره‌ای ایجاد می‌کنند تا صدا تشدید شود.
در گذشته طبل به جز کاربرد در زمینه موسیقی، در ارتباطات نیز کاربرد داشته، و بعضی مواقع از آن برای فرستادن پیام نیز استفاده می‌کردند.
نحوی اجرای مراسم عزاداری
در گذشته برای جمع‌آوری عزاداران و سینه زنان بعد از ذکر و روضه و زیارت نامه و قبل از سینه‌زنی مراسم سنج و دمام اجرا می شده است. هر محله تعدادی دمام داشته که در مراسم عزاداری به کار بسته می‌شده است. در هر مراسم سنج و دمام حدود هفت دمام و هشت سنج حضور دارند که شخصی در میانه آنها حضور دارد و آنها را مدیریت می‌کند.
در دسته دمام‌زنان یک نفر به نام إشْکون‌زن در ابتدای دسته قرار می‌گیرد و تک‌نواز است که ضرباهنگ یکنواخت آن، ضرباهنگی متفاوت با بقیه دمام‌ها ایجاد می‌کند. بقیه دمام‌زن‌ها در دو ردیف می‌ایستند و در ابتدای هر ردیف یک نفر به نام غِمْبِر حضور دارند که بقیه دمام‌زن‌ها از ایشان تقلید می‌کنند.(سلطانی‌نیا، «سیری بر موسیقی محلی بوشهر؛ دمام»، ص۱۳۶ و ۱۳۷.)
سنج‌زنان نیز معمولا به دو گروه تقسیم می‌شوند که چهار سنج بالای دمام‌ها و چهار سنج دیگر در کنار دمام‌های پایینی می‌ایستند و می‌نوازند.
همچنین بوق نیز از اجزای این مراسم است که البته حضور آن ضروری نیست. بوق هماهنگ‌سازی بین دمام‌زن‌ها را به عهده دارد و همچنین شروع دمام‌نوازی و خاتمه آن را نیز اعلام می‌کند.
در بوشهر رسم است که نوازندگان پس از مدتی نوازندگی جای خود را با افراد جدیدی که تمایل به نوازندگی دارند می‌دهند.دمام، بوق و سنج را در مسجد یا امامزاده‌ها نگهداری می‌کنند و تا مراسم بعدی بند دمام‌ها را آزاد کرده و برای در امان بودن از دست حیوانات موذی آن را از میخ آویزان می‌کنند.
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهان اسلام، بر خود وظیفه می‌دانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg "چشم زخم و طلسم")
