خطوط به کار رفته در هنرهای عاشورایی

خط و خوشنویسی
اکثر خطوط اصولاً آغاز پیدایش روشن و واضح ندارند و هیچ خطی یکباره و ناگهان به وجود نیامده است، تا بتوانیم به طور قطع و صریح تاریخ آغاز و واضع معینی را برای آن پیدا کنیم، بلکه این امر تدریجاً و در طی سال‌ها و یا قرن‌ها آزمایش و تجربه بوده تا کم کم به صورت مشخص، تجلّی و ظهور پیدا کرده است، لکن تشخیص بنیاد و ریشه هر خط به کمک نوشته ها و تحقیقات پژوهندگان و از بررسی جزئیات در اشکال صور حروف هر خط احتمال نزدیک به یقین را از دست می دهد و می‌توان گفت که خط کوفی با ظهور اسلام در سطح جهانی مطرح می‌شود و از جمله فرهنگ ایران نیز تحت تأثیر این خط قرار گرفته است و خط جدید فارسی منشعب از گروه خط کوفی می‌باشد. خط کوفی به دو گروه بزرگ خط کوفی مشرقی و مغربی تقسیم می‌شود، که از خطوط متداول در زبان فارسی منشعب از کوفی مشرقی می‌باشد از میان تمام خطوط اسلامی امروز ه خط نسخ و نستعلیق و شکسته را می‌توان ملاک و میزان درجات سایر خطوط قرار دهیم زیرا خط نسخ از لحاظ رسایی و سهولت خواندن و خط شکسته از نظر سهولت و آسان نوشتن و خط نستعلیق از صفت زیبایی در درجه اول قرار دارند.(کتاب تجلی عاشورا / بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی)

خط و خوشنویسی، زینت‌دهنده محافل حسینی
می‌‏توان این‏گونه بیان داشت که هنرمندان در عرصه‌های مختلفی چون تعزیه، موسیقی عاشورایی، نقاشی، شعر و خوشنویسی عاشورایی با همدلی و هماهنگی‏ طبیعی در جاودان کردن این واقعه مهم تاریخ اسلام،‏ سهم خویش را ادا کرده‌‏اند و مجموعه ابداعات هنرمندان خوشنویس طی قرون متمادی در زمینه به کار بردن اشکال گوناگون خط در ترسیم و تظاهر عبارات و واژگان عاشورایی که زینت‌دهنده محافل حسینی بوده است، در ترویج و تعمیق فرهنگ عاشورا نقش بسزایی داشته است. از هم‏‌تنیدگی هنر خوشنویسی در شیوه‌‏های گوناگون آن با ادب فارسی به‏ عنوان یک ویژگی ذاتی زمینه‏‌ای را فراهم‏ آورده که در نتیجه آن، انعکاس مضمون‏ پردازی‌های مهم‏ شاعران با کمک هنرمندانه خوشنویسان بر صفحات‏ تاریخ ثبت و ماندگار شده است.(استاد کاوه تیموری / دانش‌آموخته جامعه‌شناسی فرهنگی و فارغ‌التحصیل خوشنویسی)

کاربرد خوشنویسی و هنرهای عاشورایی
از جمله کاربردهای فراوان خوشنویسی عبارات عاشورایی می‌توان، به پارچه‌های کتیبه‌ای اشاره کرد. که به شکل افقی و عمودی در دیوارها و ستون‌های یک محفل عزا نصب می‌شوند و روی آنها ترجیح‌بند معروف محتشم کاشانی با مطلع «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» نقش بسته است که بیشتر به شکل سیاه‌مشق (خطوط در هم رفته) و یا چلیپا و با خط نستعلیق ظاهر می‌شوند. به سبب عمق زیبایی که هر کدام دارند، اکنون سال‌های متمادی است که با کمترین تغییر در فرم اجرای هر کدام، شاهد چاپ و به کار بردن آنها در پارچه‌های سیاه تکایا و حسینیه‌ها هستیم. اما از جمله دیگر مظاهر استفاده از هنر خوشنویسی در ترویج فرهنگ حسینی و عاشورایی را می‌توان در کتیبه‌های معرق کاشی بسیاری از مساجد ایرانی مشاهده کرد که عمدتاً مساجدی است که قدمت آنها به دوران صفویه باز می‌گردد. یعنی مقطعی که مذهب شیعه در ایران به رسمیت شناخته شده و لذا این شکل از تزئیتات خطی با استفاده از هنر خوشنویس ایرانی و البته به برکت مهارت هنرمند کاشی کار در نقش دادن آن بر روی کاشی و لعاب کاشی بیش از پیش در منظر دید عموم علاقه‌مندان و محبان امام حسین (علیه السلام) مشهود و جلوه‌گر است.(کرب و بلا، پایگاه تخصصی امام حسین علیه السلام)

خط نستعلیق مطلا در سر در رواق اصلی حرم مطهر امام حسین(علیه السلام)
از جمله مشهورترین کاربرد خوشنویسی در زمینه هنر عاشـــــورایی می توان به عبارت مشهور نقل شده از حضرت محمـــــد(صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد اباعبدالله‌الحسین(علیه السلام) اشاره کرد، حدیث معروف «حُسَیْنٌ مِنِّی وَ أَنَا مِنْ حُسَیْنٍ» که با استفاده از خط نستعلیق مطلا در سر در رواق اصلی حرم مطهر و شریف امام حسین (علیه السلام) در کربلای معلی به چشــــم می‌خورد. در ســـال‌های اخیر با استفاده از اشـکال گوناگون خوشنویســـی همچون شکسته نستعلیق که در عبارات «أنا قَتیلُ العَبَرات» بیشتر به کار می‌رود، سعی خوشنویسان در تنوع بخشی به خلق آثار خوشنویسی با مضامین عاشـــورایی نمایان شد، اما همچنان هیچکدام از آنها نتوانستند جایگاه خطوطی همچون نســـخ و نستعـلیق و بعضـــاً در برخی کتیبــه‌ها خط ثلث را در بیان مؤثر پیـام این واقعه پیـدا کنند.(کرب و بلا، پایگاه تخصصی امام حسین علیه السلام)

آثار خطی در واقعه عاشورا
در بیشتر آثار خطی که در بیان واقعه عاشورا مخصوصاً ترکیب بند محتشم تا به امروز به نگارش در آمده است، از خط ثلث و مخصوصاً نستعلیق استفاده شده است از جمله این آثار می‌توان در بیرق ها، قلم‌کاری‌ها، کاشی کاری‌ها و.... خطوطی را مشاهده کرد در جایی که آیه و یا حدیثی و یا روایتی از پیشوایان دین آمده است از خط ثلث استفاده شده است به طور مثال در روی علم‌های چوبی حدیثی از یکی از علما در ارتباط با امام حسین(علیه السلام) به خط ثلث نوشته می‌شود مضمون آن حدیث این است:
مَنْ بَکَى أَوْ أَبْکَى أَوْ تَبَاکَى فَلَهُ الجنّه کسی که بگرید یا دیگری را بگریاند یا شکل گریستن به خود گیرد بهشت برای اوست.(اطلس خط،صفحه 4،25،26).

خط و خوشنویسی عاشورایی در بقعه‌های متبرکه
رابینو در سفر نامه مازندران و استرآباد می‌نویسد: در بامداد ۲۶ نوامبر به دیدن مشهد میر بزرگ یا مزار میر قوام الدین المرعشى (۷۸۱ هجری) رفتم، (مزار این میر بزرگ در آمل قرار داشته است...) قبر این بزرگوار در وسط بنا واقع و از صندوق چوبی پوشیده است، که فعلاً فقط چهار چوبه آن باقی است. بر این چهار چوبه اشعاری از محتشم منقوش است که با خطی عالی نوشته شده و حروف آن را تذهیب کاری کرده‌اند و زمینه آن به رنگ آبی تند بوده است(مازندران و استرباد صفحه61،62).

نمونه‌هایی از تزیینات بقاع متبرکه به وسیله خوشنویسی به شرح زیر می‌باشد:
1)بقعه پیر علی (در محله پیر علی گابنه لاهیجان) در کمربند داخلی گنبد ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی نوشته شده است که تاریخ تحریر آن سال ۱۲۳۵ هـ . ق است. روی این اشعار سیاه است و آثار تعمیر و مرمت دیده می‌شود. اطراف بنای بقعه، صحن نسبتاً وسیعی است. در ضلع جنوبی صحن تکیه ای قدیمی است. بر دیوار تکیه در دو ردیف دو کتیبه است. کتیبه بالا ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی است و تاریخ ۱۳۲۱هـ . ق نوشته شده است(کتاب از آستارا تا استارباد/جلد دوم/ صفحه 90)

2)بقعه سید عبدالله بر روی تپه ای واقع در بین سیلاب ملاً زینال و سیلاب قوش‌خانه چهارطاق آجری ساده ای وجود دارد که مردم آن را امامزاده سیلاب می‌گویند، نام سیّد عبدالله نیز در عنوان به اعتبار نوشته مرحوم ثقة الاسلام ذکر شده است. بر دیوار بقعه بر روی تخته ای مربعی به ضلع قریب یک متر کتیبه مذهبی چسبانده شده است که خط نستعلیق جلی بسیار عالی دارد. قسمت عمده آن پاره شده فقط دو بیت زیر از نوشته آن باقی است.
ای چرخ غافلی که چه بیـــداد کرده ای
و زکین چه ها در این ستم آباد کرده ای
کام یزید داده ای از کشتـــن حســین
بنگــر که را به قتل که دلشــاد کرده ای
(آثار باستانی آذربایجان، جلد اول ، صفحه88).

3)بقعه آقا سید جانی بن امام موسى الکاظم(علیه السلام) در دهکده سیاه کوچه آستانه: در حاشیه بالای ایوان‌های این بقعه ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی نوشته شده است. بقعه آقا سید حسین و آقا ابراهیم ابنان امام موسی الکاظم اند و در فشکالی محله لنگرود سمت راست رودخانه گردا گرد گنبد از داخل ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی است که در فواصل آنها یا ابا عبدالله الحسین ادرکنى، بسم الله الرحمن الرحیم و نصر من الله وفتح قریب با خط نستعلیق گچبری شده است.

4)امامزاده عبدالله در سوردار میان بند: نور مازندارن بر سرکش و سرستونها ابیاتی از هفت بند محتشم با مرکب نوشته شده است.

5)بقعه سیّد محمد رشید بن امام موسى الکاظم (علیه السلام)در محله خومر (کلایه لاهیجان): فیلپاهای داخل مسجد نیز قدیمی است و در دیوار قدیمی یک ردیف طاقچه است، که بالای آن اشعاری از محتشم کاشانی با حروف برجسته نستعلیق گچبری شده است.

6)بقعه سیّد رضى بن امام موسى الکاظم در محله های میدان و... (فرخ آباد) طرح اصلی بنا مستطیل است و از آجر ساخته شده در حاشیه بالای، بنا اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی نوشته شده است.

7)بقعه آقا پیر رضا بن موسی بن جعفر و در محله های میدان و... (فرخ آباد) بنای اصلی بقعه هشت ضلعی است. در حاشیه زیر سقف اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی نوشته است.

آستانه نصیر على کیابن امام موسى الکاظم(علیه السلام) در دهکده کویه رانکوه بر سطح دیوارهای خارج اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی باخط متوسط نستعلیق، نوشته شده است(از آستارا تا استرباد، جلد دوم صفحه317،233، 184،119،91،و جلد سوم صفحه 364).
خط و تذهیب آرایش نجیبانه و پیچ و تاب منظم و پر رمز و راز تذهیب چنان متناسب با خط خوش است که جدایی آنها از هم زمزمه فراق را تداعی می‌کند و هم‌اغوشی این دو بر جمال و کمال یکدیگر می افزاید. تذهیب خطوط و آفرینش سرلوحه ها چنان درخور و شایسته خط انجام پذیرفته که گویی این دو شاخه از یک دل رسته اند.

انواع خطوط بکار رفته در هنرهای عاشورایی
میزان و مقیاس تعیین درجات سهولت خواندن خطوط به شرح زیر می‌باشد:
۱) خط نسخ
رسایی و آسان خواندنش در درجه اول سهولت نوشتن آن در درجه سوم از شکسته، زیباییش در درجه دوم و سوم از نستعلیق است، نسخ خطی است به حد اعتدال و کثیر الاستعمال، لذا از میان خطوط در درجه اول قرار گرفته است. از این خط بیشتر در نوشتن قرآن و ادعیه استفاده می‌شود.

۲) خط نستعلیق
از نظر رسایی و سهولت خواندن در درجه دوم و سوم از نسخ و از آسان نویسی در درجه دوم و سوم از خط شکسته نستعلیق و از زیبایی به درجه اول و زیباترین خطوط است. بنابراین از نظر آسان خوانی، خط درجه دوم حساب می‌شود و کثرت استفاده از آن کمتر از خط نسخ می‌باشد، نستعلیق خط رایج در نوشتن کتب ادبیاتی و فارسی می‌باشد.

۳) خط شکسته نستعلیق
رسایی و بیان مقصود آن در درجه سوم و چهارم از خط نسخ می‌باشد. سهولت نوشتن خط شکسته نستعلیق در درجه اول قرار دارد و از این نظر سهل‌ترین و آسان‌ترین خطوط به شمار رفته است و از لحاظ زیبایی در درجه دوم وسوم نستعلیق قرار دارد و در نتیجه این خط در درجه سوم قرار گرفته است.

۴) خط مُحَقَّق و ریحان
از نظر رسایی در درجه دوم نسبت به خط نسخ و سهل نویسی آن در درجه شش یا هفت از خط شکسته نستعلیق و زیبایی آن در درجه سه و چهار از نستعلیق است لذا این خط را خط درجه چهارم می‌شماریم.

5 ) خط رُقعه و رقاع
رسایی این دو به درجه سه و چهار از خط نسخ می باشد، آسان نویسی رقعه تقربیاً مساوی شکسته یا اندکی کمتر و رقاع در درجه دو و سه از شکسته می‌باشد، زیبایی رقعه در درجه هفت و هشت از خط نستعلیق و خط رقاع در درجه سه و چهار از خط نستعلیق و بنابراین، این دو خط در درجه پنجم قرار گرفته اند.

۶) خط ثلث و توقیع
رسایی پنج و شش به نسبت خط نسخ می‌باشد. سهل نویسی خط ثلث و توقیع در درجه هفت و هشت از خط شکسته است. از نظر زیبایی و اعتبار به خط ثلث ام الخطوط می‌گویند، از خط ثلث بیشتر در کتیبه نگاری استفاده می‌شود.

۷) خط دیوانی خفی
تقریباً به درجه هفت و دیوانی جلی در درجه نه و ده از نظر سهولت در خواندن و نوشتن است.

8)کوفی
که دارای اقسام ساده و متوسط تزیینی و تزیینی کامل (موشّح) است، دارای درجات مختلف است.
ترتیب پیدایش خطوط متداول که خطوط اصلی این زمان خوانده‌ایم بدین قرار است: اول خط کوفی، سپس محقق و ریحان، بعد از آن ثلث و نسخ و بعدها با ترکیب خط نسخ و تعلیق خط نستعلیق ابداع شده، سپس عثمانی‌ها خط تعلیق را ربودند و بنام دیوانی ثبت کردند و بعدها خط شکسته نستعلیق و رقعه ابداع شد.

نقاشی خط
ابداع نوینی است که صراحت خط را در گردش هنرمندانه قلم نقاش کنایه آمیز ساخته است و با بیننده خود با دو زبان سخن می‌گوید همان گونه که زبان گویای خط، عقل را مخاطب قرار می‌دهد. نقش آن نیز در دل خیال شیرین بر می‌انگیزد این هنر که وسیله معدود هنرمندانی رو به کمال می‌رود به خوبی جای خود را در دل صاحب نظران باز کرده و افق گسترده ای را برای فعالیت خود گشوده است. از نمونه های بسیار زیبایی که از ترکیب بند محتشم کاشانی نوشته شده است خط شکسته درویش عبدالمجید طالقانی و خط نستعلیق غلام حسین امیر خانی می باشد. که اشعار محتشم را به شیوه ای بسیار زیبا به تحریر در آورده اند. این نمونه ها در کتابی که از انتشارات انجمن خوشنویسان ایران می‌باشد جمع آوری شده است(ترکیب بند مولانا محتشم کاشانی در رثا و شهادت سیّد الشهداء).

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

خطوط به کار رفته در هنرهای عاشورایی

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته