عَلَم: (به فتح عین و لام)، عَلم یا علامت یا جریده یا توغ، یکی از وسیله‌های نمادین بکار رفته در آیین سوگواری عاشورا در میان شیعیان است. این وسیله معمولاً چوبی بلندی به ارتفاع پنج شش متر که سر آن پنجه‌ای برنجین می‌گذارند و پارچه‌های رنگین قیمتی به چوب می‌بندند. علم از فلز، چوب یا آهن ساخته شده، توسط علمدار حمل می‌شود.
عَلَم شیئی مفرغی یا آهنین یا برنجین که گاهی مشبّک نیز هست که بر سر چوبی بلند به ارتفاع سه الی چهار متر می‌گذارند و پارچه های رنگین قیمتی به این چوب می بندند. علم صفحات شمال با علم قسمت‌های مرکزی ایران تفاوت دارد.(از آستارا تا استارباد جلد دوم صفحه ۴۴۵)
اولین علم عزاداری
به نظر می‌رسد که نوعی علم در زمان آل‌بویه برای مراسم محرم استفاده می‌شده‌است. در زمان آق قویونلوها طبل و علم از امامزاده‌ها توسط علما در مراسم مذهبی حمل می‌شده‌است. با تشکیل دولت شیعی صفوی، علم به صورت گستره‌ای در مراسم محرم و سایر مراسم مذهبی بکار مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است.(احسانی، محمد تقی؛ هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران.)
رواج علم در دوران صفوی
با قدرت گرفتن شاه عباس دوم و اقبالی که وی به عزاداری برای حسین نشان داد، انواع مراسم عزاداری در ایران رواج یافت تا جایی که وزارتی خاص با نام «روضه خوانی و تعزیه داری» راه اندازی شد.
پیدایش علم و کتل از مشهد و قم
استاد فقیهی در مورد علم و کُتل این طور توضیح میدهد: علم و لواء از وسائلی است که در جنگ‌ها از اهمیت اساسی برخوردار بود. البته بین علم و لواء تفاوت‌هایی وجود داشته است و از نظر اهمیت هم درجه بندی شده اند. علم هم در آغاز جزئی از لوازم جنگ به شمار می‌آمده ولی از هنگامی که به تشریفات عزاداری راه پیدا کرد تغییراتی در آن به وجود آمد و به این صورتی که امروزه ما مشاهده می‌کنیم درآمد بزرگترین علمها متعلق به تکیه هاست اصل علم هم گویا از مشهد بوده است و مردم قم از آنها اقتباس کرده اند گاهی عرض این علمها به ۳ متر می رسیده است و غالباً ۱۱ زبانه داشته که زبانه وسطی بزرگتر از بقیه بوده است. حد فاصل زبانه‌ها را هم با اشیاء فلزی که به شکل کبوتر و طاووس و لاله و گنبد و بارگاه ساخته و با انواع خطوط اسلامی و اسماء متبرکه مزین شده بود. البته علم‌هایی به این صورت هنوز هم وجود دارد(کیهان فرهنگی ،سال سوم، شماره ۶ صفحه ۸).
علامت کِشی(عَلَم‌کِشی)
عَلَم‌کِشی یا علامت کِشی، نوعی آئین نمایشی برای سوگواری در مناسبت‌های مذهبی شیعیان است. در این آئین، یک یا تعدادی علم عزاداری در معابر گردانده می‌شود. علم کشی در ایران بیشتر در روز تاسوعا و روز عاشورا به عنوان بخشی از سوگواری محرم انجام می‌گیرد. معمولاً در صبح و ظهر عاشورا، علمهای عزا در پیشاپیش هیئت‌های عزاداری به نمایش در می‌آید و در کوچه خیابان یک محله گردانده می‌شود. به کسی که علم را با خود حمل می‌کند علم‌کش می‌گویند، این شخص پایه علم را که از چوب ساخته شده داخل بند تسمه ای که به کمر و شانه خود بسته قرار میدهد و با خم و راست شدن در برابر اماکن متبرکه حالتی به وجود می‌آورد که به نظر می رسد علم در حال تعظیم کردن است. در قم معمولاً علم را در میان دسته سینه زن‌ها حرکت می‌دهند(کیهان فرهنگی ،سال سوم، شماره ۶ صفحه ۸).
قدیمی‌ترین علمها ایرانی در استانبول
قدیمی ترین علم های ایرانی در موزه توپکاپی استانبول نگهداری می‌شود. شاید این علمها که نمونه ای از علامت و نشان قبایل مختلف ایرانی است در عصر حکومت ترکمن‌های آق قویونلو و قره قویونلو وجود داشته و دسته‌های سیاسی و مذهبی از آنها استفاده می‌کرده‌اند این علمها از غنایم جنگی است و پس از تصرف شهر تبریز توسط سپاهیان عثمانی شاه سلیم آنها را به استانبول منتقل کرد. این علمها که پس از رواج تشیّع در زمان شاه اسماعیل مورد استفاده دسته ها قرار می گرفت از صفحه‌ای آهن به صورت تیغ‌های باریک و بلند ساخته میشد. در رأس آن علامت و نشان سنتی و قومی قبیله‌ی و در شیعه مذهبان با خط خوش نام الله، یا نام الله و محمد و علی... و یا نام الله و پنج‌تن به انواع خطوط ایرانی و اسلامی نقره کاری نقره کوبی یا کنده کاری میشد. تیغه باریک و بلند آهنین با صفحه ای مدوّر و بزرگتر در انتهای تیغه که دارای قابی از فلز بود خاتمه می یافت، دور این قاب را با سرهای اژدها که از اسلیمی قدیمی ایران و هنرهای چینی و ژاپنی اقتباس شده بود می‌آراستند تصویر این علمها در مینیاتورهای ایرانی هم دیده می‌شود. این علمها بر روی دست‌های چوبی یا فلزی قرار می‌گرفت و پیشاپیش دسته ها حمل میشد، در سالهای بعد بخصوص در دوران زندیه و قاجاریه تزئینات دیگری به علمهای دسته اضافه شد و عزاداران مذهبی در ایام سوگواری یا بزرگداشت و تشریفات دیگر آنها را به کارمی بردند.(هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران صفحه ۲۶۶).
نمادهای استفاده شده در علم
برخی علمها نگاره طاووس، پرنده، چهار گلدان و یک جفت طوطی در دو طرف علم دارد. گاه دو شمعدان به میله‌ای که قاب بر آن تکیه دارد متصل است. در گذشته علمها یک زبانه بودند و تزییناتی به آن متصل می‌کردند. این علم کم‌کم تبدیل به علم سه تیغ، پنج تیغ، هفت تیغ و… تا بیست و یک تیغ شد.
هر محل؛ علم متمایر
علم (alam) پرچم، لواء. در مراسم تعزیه داری و مخصوصاً برای دسته گردانی، هر محله علم یا علامت مخصوص به خود داشته است که از علمهای محله های دیگر متمایز بوده و هنگام عزاداری اهل محل به دنبال آن به راه می‌افتادند و سینه زنی و نوحه خوانی می‌کردند(دایره المعارف فارسی جلد دوم بخش اول صفحه ۱۷۵۹ و ۱۳۵۶)
عَلَم بندی
علم بستن پارچه های رنگین و با ارزش به بدنه چوبین علم که در روز معین و با آدابی مخصوص انجام می‌شود.
عَلَم واچینی(باز کردن)
عمل باز کردن پارچه های رنگین و قیمتی از چوبه علم که آن نیز آدابی دارد و در روز معین انجام می‌شود. (از آستارا تا استارباد جلد اول بخش توضیح اصلاحات)
در قاموس کتاب مقدس آمده است: این لفظ از دو کلمه عبرانی ترجمه شده است، یکی «نس» که به معنی چوبی است که بر زیر آن مشعلی باشد و دیگری «دجل» است که به معنی علم یا بیرق میباشد که از قماش ترتیب یافته، صورت بر آن نگارند.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایران، صفحه 31)
نخل چوب بسیار بلند، همانند درخت تبریزی متوسط که در تعزیه خوانی پیشاپیش دسته ها برند و بر سر آن گاه شکل پنجه ای از فلزباشد، و گاه پارچه سیاه بر آن پوشانند(لغت‌نامه دهخدا جلد ۳۵ صفحه ۲۸ و ۲۷)
علم نمادی از حرم
شکل‌های نمادینی چون «علم» ما را به مراسم و شعائر سوگواری رجوع می‌دهند. علم که به طور زیبایی از فلز ساخته شده توسط علمدار حمل می‌شود هنگامی که از دور دست‌ها و یا از میان انبوه مردم پدیدار می‌شود ما را به یاد گنبدها و مناره های مقبره امام حسین(علیه السلام) در کربلا می اندازد. صفی از پرندگان در مکان‌های نوربین گنبد و مناره ها جای گرفته‌اند. پرندگان به خصوص کبوترها نماد امام حسین و امام حسن(ع) هستند که همراه دیگر امامان حاملان روشنایی می‌باشند (هنر ایرانی با الهام از عقاید دینی و داستان‌های عامیانه مذهبی صفحه ۲۲ و ۲۱)
کلمات مذهبی با خطوط ایرانی و اسلامی بر روی علمها
از فولاد علاوه بر ابزارهای معمولی، گاه اشیائی ساخته‌اند که ویژگی و مفهوم مذهبی دارد. یکی از مهمترین این‌ها علم است که آن‌را در مراسم روز عاشورا میتوان دید. در این روز شیعیان به یاد بود شهادت امام حسین(علیه السلام) در صحرای کربلا مراسم سوگواری خاصی بر پا می‌کنند. که از آن جمله به راه انداختن دسته های مردان پیر و جوانی است که با سینه زدن و زنجیر زدن و بر زبان آوردن نام حسین(علیه السلام) به صدای بلند یاد قیام دلیرانه آن حضرت را زنده می‌دارند. با قدرت گرفتن شاه عباس دوم و اقبالی که وی به عزاداری برای حسین نشان داد، انواع مراسم عزاداری در ایران رواج یافت تا جایی که وزارتی خاص با نام «روضه خوانی و تعزیه داری» راه اندازی شد. سپس گروهی از درباریان برای شناخت و بهره‌گیری از آئین‌های مسیحیان راهی شرق اروپا شدند. علمهای قدیمی‌تر معمولا پایه‌ای دارند که کلمات مذهبی با خطوط ایرانی و اسلامی بر روی آن منقوش است و دو اژدها با دهان باز از آن حفاظت می‌کنند و صورت آنها اغلب به طرز زیبایی نیز سوراخ شده است.
اسماء متبرکه در اکثر علمها
در وسط اکثر علمها نام‌های الله و محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین به خطوط مختلف و اقلام سته دیده می‌شود. یکی از محبوبترین شیوه‌های فلزکاری امروز، ساختن مجسمه پرندگان و حیوانات دیگر است. این آثار به تقلید از پیکره هایی ساخته شده که به انواع علمهای سوگواری عاشورا متصل است. معمولاً آنها را به شکل آهو و شیر و انواع پرندگان خاصه طاووس و کبوتر دم چتری می سازند، پرنده فولادی و پرنده نقره ای اینجا می‌توانند نماینده هر یک از دو امام باشند. پرنده فولادی از حیث شیوه ساخت و جنس بیش از پرنده نقره ای شبیه مجسمه های علم است. پرنده ساخت اصفهان طلاکوبی شده است طلاکوبی یکی از شیوه های تزئین آثار فولادی قدیم است. جاهایی را که می‌خواهند طلا کوبی کنند با کارد مخصوص طلاکوبی که کوتاه و تیز است زبر می‌کنند سپس مفتول طلایی یا نقره ای بسیار نازکی را روی سطح زبر جای می‌دهند آنگاه با چکش طلاکوبی سطح زبر را می‌کوبند و سرانجام با مصقل(صیقل دهنده)، آن را جلا می دهند و هرگونه ناهمواریش را از میان می‌برند(سیری در صنایع دستی ایران صفحه ۱۴۷ ،۱۴۴)
شکل و فرم علم
فرم علم شبیه به صلیب و یا همان بعلاوه (+) میباشد.
جنس
فرم‌های اصلی علم را تیغ می‌گویند که جنس آنها از فنر(فلز فولادی) میباشد. اجزای دیگر علم از جنس برنج و ورشو میباشد، طلا و نقره نیز در علم برای استفاده در نقوش به کار می‌رود. جنس پرنده ها و حیوانات در علم از ورق آهن آب دیده میباشد. از فلز برنج آب دیده نیز استفاده می‌شود.
طول
شاه فنر از ۲ متر تا ۲/۸۰ میباشد. طول علمها متغیر است.
اجزاء (تیغ)
۱ - تاج تیغ الله اکبر - فقط اسامی الله مورد استفاده قرار می‌گیرد
۲ - کمر تیغ
۳ - سینه تیغ
اجزای علم
تیغه - حیوانات - صندوقچه که حیوانات و پرندگان روی آن سوار می‌شود. گویک (کره ای کوچک که تیغه ها بر روی آن به تناسب سوار هستند - تیغه اصلی بر روی گویک بزرگ و تیغه های کوچک بر روی گویک‌های کوچک‌تر متصل است کنار هر تیغ دو اژدر قرار می‌گیرد، که پرس شده و جوش می‌دهند، در زیر تیغه گاهی اوقات ممکن است تبر، مورد استفاده قرار گیرد که حالت برندگی داشته باشد. در بعضی از علمها در زیر شاه فنر از صندوقچه شش پر استفاده می‌شود.
تصاویر مورد استفاده: شمایل امام حسین (علیه السلام)- حضرت عباس(علیه السلام)- اسب و نخل مورد استفاده قرار می‌گیرد.
نقوش
از ترنج یا سر ترنج (تاج) - گل - دست بریده ـ پنجه استفاده می‌شود.
طرز ساخت علم
جنس علمها از فنراست، فنرها را برش می‌زنند. حالت فنرّیت تیغه به خاطر سلام، کرنش و سر فرود آوردن در برابر عظمت پروردگار است.
بر روی تیغه ها معمولاً آیه های قرآن - وان یکاد ... یک قسمت از زیارت عاشورا و اسم ائمه نوشته می شود طرز پیاده کردن این اشکال و آیات به این صورت است که با ماژیک‌های مخصوص می‌نویسند و تیغه ها را در داخل اسید می‌اندازند قسمت‌هایی که با ماژیک مخصوص نوشته شده اسید بر روی آن تأثیر نمی گذارد، و بقیه قسمت‌ها خورده شده و گود می‌شود (به اندازه یک میلیمتر). این تیغه باید به اندازه ۴ سانتیمتر در اسید بماند که به این عمل کنده کاری با اسید می‌گویند.
امروزه معمولاً یا روی تیغه ها را طلاکوب و یا نقره کوب می‌کنند و یا اینکه تکه هایی از طلا و یا برنج که روی آنها قلمزنی و یا به صورت مشبّک در آمده بر روی این تیغه ها متصل می‌کنند. کنار هر تیغه دو اژدر پرس کرده ،جوش می‌دهند در زیر تیغه اگر تبر باشد به صورت کنده کاری با اسید تزیین می‌شود.
بچه تیغ نماد دو طفلان مسلم
تعداد تیغه ها بستگی به کسی دارد که علم را سفارش میدهد بچه تیغ حالت دو طفلان مسلم را دارد علم پنج تیغه به عنوان پنج تن میباشد معمولاً تعداد تیغ‌ها باید فرد باشد چون ما ۱۲ امامی هستیم و یکی از امامان ما غایب است به همین دلیل یک تیغه کم می‌گذارند پرنده ها از جنس ورق آهن آبداده است که یکی یکی برش میخورد و با هم جوش می‌دهند و بعد سنگ میخورد و روی سینه حیوانات از طلاکوب یا نقره‌کوب استفاده می‌شود.
نماد حیوانات در علم
حیوانات مورد استفاده در اصل بر روی علم فقط از سه حیوان: اسب ، شیر و شتر باید استفاده شود چون اسب در روز عاشورا مورد استفاده در جنگ بود. شیر هم در روز عاشورا زمانی که حضرت زینب(علیها السلام) بر روی تل زینبیه آمد و دیده اش به جسد امام حسین(علیه السلام) افتاد، گفت که: ای فِضَّه آیا در این سرزمین کسی هست که به ما کمک کند و فِضَّه می‌گوید: شیری در پشت این کوه هست که شاید به داد ما برسد و حضرت زینب شیر را صدا می‌زند و شیر تا زمانی که به زمین کربلا می رسد خاک بر سرش میریزد و زمانی که وارد گودال قتله گاه می شود تیرها را با دهانش از بدن امام حسین(علیه السلام) در می‌آورد، شتر هم اصحاب کربلا را به شام می‌برد.
بعد از شهادت امام حسین(علیه السلام) کفتر (کبوتر) هم بوده است چون در روز عاشورا حضرت رباب(علیها السلام) در سرزمین عاشورا نبود و به علت مریضی که ایشان داشته به این مسافرت نیامده بود زمانی که حضرت سید الشهداءعلیه السلام) به شهادت رسیدند، و زمین به لرزه در آمد کفتر بالش را به خون حضرت سیدالشهداءعلیه السلام) رنگین کرد و به این ترتیب خبر شهادت امام را برای حضرت رباب برد. مرغ رخ هم همان براق است که حضرت محمد (محمد صلی الله علیه و آله و سلم) بر پشتش سوار شده و به معراج رفت.
معمولا حیواناتی که در علمها مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از: شیر که همیشه در کنار شاه تیغ (تیغ اصلی) قرار می‌گیرد و حالت نگهبان دارد. مرغ رخ در کناره های علم مورد استفاده قرار می‌گیرد و نگهبان و حافظ کل علم حساب می شود: طاووس - قرقاول - شانه به سر - مرغ - کبوتر - شتر - گوزن - خروس - مرغ شاخدار - گنجشک ـ بلبل - مرغابی - قوچ - اژدها (اژدر).
تزیینات روی علم
پر قرقاول به رنگ‌های سفید ،قرمز، زرد میباشد که معمولاً پرها به رنگ سفید هستند و آنها را رنگ می‌کنند. شال‌های ترمه و یا طاقه که بر روی آنها سوزن دوزی شده است و به رنگ‌های سبز قرمز صورتی آبی مشکی و... میباشد و پس از استفاده در روی علم و قرار گرفتن بر روی آن، علم را از حالت صلیبی خارج می‌کنند، این تزیینات همراه با تعداد زیادی زنگوله کامل می‌شود. در ضمن باید گفته شود که امروزه با استفاده از نخ کاموا پر مصنوعی نیز ساخته می‌شود. همچنین با استفاده از نخ کش کردن پارچه های نخی پر مصنوعی ساخته و در روی علم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تعریف کلی در مورد علم
علم فرمی شبیه به (+) و یا صلیب میباشد که اجزای اصلی آن یک شاسی (میله سر تا سری افقی) است که تیغه هایی به شکل سرو و به عدد فرد بر روی آن سوار شده است و هنگامی که علم کش آن را حمل می‌کند فرم صلیب را به خود می‌گیرد اجزای فرعی علم شامل یک مجموعه پرنده و حیوان است که این اجزاء معمولاً همراه با تعداد زیادی زنگوله میباشد.
روی تیغه ها به دو صورت تزیین می‌شود یا تیغه ها سیاه است و آیاتی از قرآن و یا شمایل ائمه به وسیله اسید بر روی آنها حکاکی شده و یا طلاکوب و نقره کوب است. یا تیغه ها به صورت سفید ساده است که گاهی اوقات به روی تیغه ها آیات و شمایل ائمه از جنس برنج یا طلا به صورت مشبک و یا قلمزنی نصب می‌شود، که البته همان تیغه های سیاه است که آنها را آب نیکل داده اند. تزیینات دیگر علم عبارت از پارچه های مختلف ترمه و طاقه در رنگ‌های مختلف و به صورت سوزن دوزی است و در نهایت پرها و چراغ‌هایی که بر روی علم می افزایند زینت علم را کامل می سازد.
فلسفه نمادهای
در علم فرم‌ها و علامت‌های مختلفی وجود دارد که هر کدام سمبل چیزی میباشد به شرح زیر:
اژدها: در علامت‌ها به عنوان سمبل عقوبت و سرانجام کار فرعون و یزیدیان زمانه و آتش جهنّم است که از مار غاشیه نام برده می‌شود.
نقش شیر: گاه به گونه ای سمبلیک نشان از شجاعت و دلیری دارد در آنجایی که این حیوان با هیبت و قدرت به آرامی در زیر پای امیرالمؤمنین(علیه السلام) آرمیده است. نقش شیر گاهی سمبل قدرت بوده است .
تبر: به عنوان یک سلاح قدیمی همواره مطرح است و نقوش مختلفی در هر دوره زینت بخش آن می‌شود در مفرغهای لرستان این سلاح با نقش شیر ترکیب می شود که به لحاظ کاربرد این سلاح در جنگ ترکیبی منطقی است. در دوران بعدی هر چه کار هنرمندان بر روی این سلاح بیشتر می شود، کارآیی آن کمتر و بیشتر جنبه ای سمبلیک و تشریفاتی به خود می‌گیرد. در دوران اسلامی شعاری مذهبی از قبیل نصر من الله ... و یا چهره‌های خاندان امامت بر روی آن نقش می‌بندد.
کشکول و تبر: به گونه ای سمبلیک می‌تواند هم یادآور جنگ و هم یادآور حضور جبرئیل در نینوا (به صورت درویشی نزد حضرت سیدالشهداء(علیه السلام) بوده باشد چرا که در کاشی کاری مذهبی با چنین تصاویری روبرو هستیم.
دست: یکی دیگر از سمبل‌هایی است که در مراسم عزاداری مشاهده می‌شود و آن به صورت دست بریده کوتاهی است که بر سرکتل‌ها و یا بر روی علم قرار می‌گیرد و در واقع گریز و یادآوری به حماسه کربلا است، چرا که دست خود نماد و تداعی کننده عمل است و در این حیطه این سمبل می‌تواند تداعی کننده ندای حق جویی (هل من ناصر ینصرنی)باشد که در نینوا سر داده شد و حال آنکه آن ندا از قعر قرون به گونه ای عادی و سمبلیک در بطن این نقش جای می‌گیرد و برای بینندگان تجسم کننده حماسه کربلا است.
پرندگان: از دیر باز برای هنرمندان هر قوم الهام بخش مقاصد هنری ایشان، گاه به شکل نقش و گاه به شکل شعر بوده اند. به طور مثال رقص‌های شگفت انگیز و پرواز فصلی درناها نه تنها در سرودهای اساطیری ایران و چین کهن اثر بخشیده بلکه شاعرانی چون ویرژیل در غرب و عطار و مولوی در شرق نیز این امر را مورد توجه قرار داده‌اند شاعران ، متصوّف پروازهای طولانی و پر رمز درناها را کنایه ای شایان توجه از پرواز روح به سوی جهان حقیقت گرفته اند و پیروی این پرندگان را از سرکرده‌شان به هنگام پرواز قیاسی شایسته برای مالکان راه حق که به دنبال مرشد خود راه می‌سپارند به حساب آورده‌اند همانطور که منطق الطیر عطار و امام محمد غزالی نیز بر اساس پرواز پرندگان تنظیم گشته است از کبوتران نامه‌رسان در گذشته‌های دور تا ماجرای کشتی نوح یاد آور پیام رسانی این پرنده بوده است همین عقیده و زمینه ذهنی مناسب، نزد اقوام مختلف باعث شده تا این پرنده به عنوان سمبل آزادی پذیرفته شود، پرنده ای که پیغام آور سمبل آزادی است.
در حیطه عزاداری و پرده‌های مصیبت، کبوتران سفید در غروب خونین کربلا از واقعه‌ای ناگوار خبر می‌دهند و گویی نقاشان، کبوتران سفید را به کنایه کفن سپید خون آلود یاران، این گونه خون آلود نقش کرده اند، کبوترانی بر سر جنازه ها بر زمین نشسته‌اند، که لحظاتی بعد به سوی سرزمین‌های دور پر می‌گشایند و حامل خبری خونبارند.
آهو: همان طوری که در پرده‌های مصیبت چند صحنه را در یک تابلو مشاهده می‌کنیم در علامت‌ها نیز زمان و مکان در هم شکسته می‌شود مظلومیت و بی‌گناهی و ظلمی که بر قدیسین رفته است بهانه‌ای است برای کار هنرمندان بی‌ادعا و به همین رو جای تعجب نیست، که اگر در کنار صحنه کربلا و جنگ امام حسین(علیه السلام) گریزی به مظلومیت امام رضا(علیه السلام) زده شود و ضمانت آهوی امام هشتم متبادر گردد. که نقش این حیوان خود به خود یاد آور مظلومیت و بی گناهی است.
مرغ رخ: سمبلی ترکیبی از پرنده به صورت انسان میباشد و به احتمال زیاد همان براق است که در شب معراج مرکب حضرت رسول(ص) بوده است و بنابراین در علم سعی شده از وقایع مختلف که در تاریخ اسلام رخ داده است مسائلی آورده شود.
شتر: به عنوان محمل کاروان اسرای کربلا بوده است و خود نمادی از مظلومیت امام حسین در روز عاشورا است. بقیه حیوانات و پرندگانی که در علامت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد بیشتر جنبه تزیینی دارند و نماد و سمبل خاصی نمی‌باشند(پروژه لیسانس ابراهیم خادم بیات صفحه ۲۳۲ ،۲۲۳، ۲۱۹، ۲۱۶، ۲۱۱، ۱۹۸)
خاطرات مشاهیر و جهانگردان
1.شاردن(جهانگرد فرانسوی) در سفرنامه خود می‌نویسد: بسیار مشتاق دیدار یک قطعه بسیار مقدس و سخت گران‌بها پیش مسلمانان که علم حضرت امام حسین(ع) است بودم به ناظر گفتم، شنیده ام که یک چنین چیز مقدسی در گنجینه موجود میباشد او در پاسخ اظهار داشت: می‌خواهید ایمان (اسلام) بیاورید؟ منظور این است که زیارت آن مستلزم تغییر مذهب است. همچنین شاردن در جلد هفتم از سفرنامه خود در صفحه ۲۸۵ می‌نویسد: در اتاق دیگری که در کنار تابوت خانه است علم و علایم امامان وجود دارد که هنگام حمل جنازه به دوش کشیده می شود( سیاحت‌نامه شاردن جلد هفتم صفحه ۲۷۴)
2.هانری رنه دالمانی(کتابدار، تاریخ‌نگار، هنرشناس فرانسوی) در سفرنامه خود می‌نویسد:
در حال عبور از میدان عمومی شهر نیشابور به یک نوع منجنیقی برخوردیم که مانند وسایل ژیمناستیک بود و معلوم شد که شعار مقدسی است که در روز عاشورا آن را با پارچه های ابریشمی زینت داده و با تشریفات زیادی در محله‌ها می‌گردانند این منجنیق نقاشی و خطاطی شده و از نوارهای نازک مسی پوشیده شده بود و در میان آن وسایل روشنائی از قبیل لاله و غیره دیده می شد(از خراسان تا بختیاری صفحه ۶۶۹)
3.دکتر منوچهر ستوده(ایران‌شناس، جغرافی‌دان تاریخی) در کتاب از آستارا تا استار باد در بقاع مختلف شهرهای شمال ایران علمهای مختلفی را مشاهده کرده و در مورد آنها توضیحاتی به شرح زیر داده است: بقعه آقاسید علی کیا بن موسى الکاظم در دهکده اژدها بلوچ لشتنشاه: در این بقعه علمی قدیمی و ظریف و پرکار و عجیب که طرفین آن دو اژدها داشت و قسمت وسط آن تا میشد موجود است. بقعه آقا سید مهدی بن آقا سید محمد رضا بن موسی الکاظم(علیه السلام) در دهکده استلک: علمی قدیمی و ظریف و پرکار، و عجیب در این بقعه وجود دارد. در گذشته علمها یک زبانه بودند و تزییناتی به آن متصل می‌کردند که یک نمونه آن در تکیه کرمانی ها (مشهد) موجود میباشد. این علم کم کم تبدیل به علم سه تیغ ، پنج تیغ ، هفت تیغ و ... تا بیست و یک تیغ شد.
علمهای مختلف در مساجد و امامزاده‌ها
1.مسجد جامع امشه در دهکده امشه سنگر: در این مسجد علمی قدیمی میباشد که بر بالای تیغه وسط آن یا شاه شهید یا امام حسین(علیه السلام) ۱۱۱۰ نقر(کنده کاری) شده است. برپایه این تیغه که شکل سرو دارد آیات زیر با خط خوش نسخ نقر و کنده کاری شده است (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ) بر دو طرف علم دو سر اژدها ست که کاری بسیار ظریف است.
2.علم قدیمی بقعه آقاسید عبدالله بن موسی الکاظم(علیه السلام): معروف به آقا سیاه پوش میباشد و در طالم سه شنبه سنگر قرار دارد، آیات و عبارات نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِیبٌ ـ یا علی مدد - الله محمد علی خوانده شد مراسم علم بندی پنجم محرم و مراسم علم چینی روز سیزدهم محرم بر پا می شود(از آستارا تا استارباد جلد اول صفحه ۴۳۸، ۴۳۷ ،۳۱۳ ).
3.بقعه آقا سید حسن بن امام موسى الکاظم (علیه السلام) در دهکده لاکمه سر لاهیجان: علمی قدیمی در این بقعه وجود دارد، که بر حاشیه آن صلوات کبیر و در وسط آن الله محمد علی مشبّک کاری شده است در دو طرف علم دو اژدهای خوش تراش به چشم میخورد.
4.بقعه آقا سید نصیر بن امام موسى الکاظم (علیه السلام) در دهکده چلارس رانکوه: علم نسبتاً قدیمی مفرغی در این بقعه موجود است که بریکی الله محمد علی مدد و بر دیگری «نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِیبٌ» مشبّک کاری شده است.
5.بقعه آقا سیّد غلامعلی از فرزندان موسی بن جعفر(علیه السلام) الان در روستای مشکله رانکوه: در این بقعه دو علم قدیمی مفرغی است که بالای یکی از آنها سه شاخه و بالای دیگری پنجه ای است و در وسط هر دو علم کلمات الله محمد علی مشبّک کاری شده است.
6.آقای دکتر ستوده در جلد دوم کتاب از آستارا تا استارباد در مورد بقعه امام زاده علی اصغر و علی عسگر پسران امام موسی الکاظم(علیه السلام) در دهکده جیرین ده فاراب عمار لو می نویسد:
علمی در بقعه بود که بر قدیمی‌ترین آنها این عبارت خوانده میشد:(وقف جناب امام حسین(علیه السلام) نموده محبعلی ۱۲۱۰)
7.بقعه آقا سیّد احمد بن امام موسى الکاظم(علیه السلام) معروف به امیر‌شهید در محله اردو بازار لاهیجان علم بزرگی در این بقعه است که مطالب روی آن به علت زنگ زدگی خوانده نشد. در قسمت مشبک کاری علم نسبح بحمد ربک خوانده شد بر حاشیه بدنه اصلی علم، نام دوازده امام حک شده است(از آستارا تا استارباد جلد دوم صفحه ۲۹۹، ۲۰۴ ،۲۰۰، ۸۱ ،۴).
8.بقعه آقا سید محمد و آقا سید محمود پسران امام موسی الکاظم(علیه السلام) در دهکده لشکریان سیاهکل علمی با رنگ و روغن بر روی دیوار کشیده اند.
9.بقعه آقا میر صادق: قسمتی از محله اردو بازار لاهیجان به نام محله آقا میر صادق معروف است. علم بقعه برنجی و نسبتاً قدیمی است. بر یک طرف آن «یا الله یا محمد یا علی فتح لک ۱۲۴۲» خوانده می‌شود بر بدنه اصلی علم «الله» محمد علی فاطمه حسن و حسین ـ یا منان یا حنان حک شده و میان این قسمت (یاحسین شهید) مشبّک کاری شده است. در همین قسمت (ماشاء الله لاحول ولا قوة الا باالله) خوانده می‌شود بر طرف دیگر علم (فاطمه ـ حسن ـ حسین نصر من ۱۲۴۲ - انا فتحنا (۱۲۴۲) حک شده است.
10.بقعه آقا میر جمال الدین اشرف بن موسى الکاظم(علیه السلام): در زاویه جنوب شرقی حرم گلدسته ای است که بلندی آن در حدود ۱۲ متر است. بالای گلدسته علمی فلزی است که در هلال صفحه آن (نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِیبٌ) دیده می‌شود.
11.بقعه آقا سید مرتضی در گورستان عمومی شهر که در محله پردسر قرار دارد بر بالای قبر علمی برنجی به ارتفاع یک متر نصب است، که در وسط هلال آن آیه: نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِیبٌ خوانده می‌شود.
12.بقعه چهار پادشاه در محله های میدان و تکیه بر و جواهر پشته(فرخ آباد) علم بندی این بقعه روز سوم محرم ساعت یازده تا پنج بعد از ظهر و علم واچینی روز هشتم صفر که چهلم امام است صبح تا ظهر انجام می‌شود این بقعه علمهای متعدد داشته است. دو علم اصلی آن فعلاً در منزل حاجی توکلی است.
13.بقعه آقا پیر رضا بن موسی بن جعفر در محله‌های میدان و تکیه بر وجواهر پشته: بقعه آقا پیررضا از نظر مراسم علم بندی جزء چهار پادشاه است علم طلا و نقره و کشکول بقعه به سرقت رفته است (مأخذ پیشین جلد دوم صفحه ۱۲۱ ،۱۱۳ ،۹۰ ،۸۹ ،۸۶ ،۶۵)
14.بقعه آقا میرمظفر در دهکده سوستان (سیستان لاهیجان علمی بسیار بزرگ در این بقعه است که در ازای قسمت پایین یعنی قسمت اصلی آن ۸۶ سانتیمتر و پهنایش ۷۲ سانتیمتر و بلندی آن تا زیر بقعه ۲۲۵ سانتیمتر و بلندی تیغه ۱۳۰ سانتیمتر است. در طرفین قسمت اصلی علم دو اژدهای ریختگی است و این نوشته ها بر این علم مشبّک کاری شده است دور قسمت اصلی علم نام‌های چهارده معصوم و در قسمت بالا آیه اول از سوره مبارکه نور در قسمت وسط علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین حیدر لب به مهر (خوانده نشد) این بقعه دارای علمی دیگر است که مفرغی و قدیمی است بالای آن سه شاخه و طرفین آن دو اژدهای است. در قسمت اصلی علم، خطاطی الله محمد علی خوانده می‌شود.
15.بقعه آقا سیّد محمد بن موسی الکاظم در دهکده سوخته کوه لاهیجان علمی در بقعه وجود دارد که در سال ۱۲۰۸ هـ ق ساخته شده است این آیات و جملات با خطی خوش بر آن حک شده است در قسمت بالای علم (یا الله) در قسمت وسط و اطراف بدنه اصلی آن (نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِیبٌ، اثر استاد غلامعلی).
16.بقعه آقا سید حسین بن امام موسى الکاظم(علیه السلام) در دهکده دمو چال لاهیجان بر جدار داخلی دیوارهای بقعه بر طرفین در ورودی دو علم نقاشی شده که بر دو طرف هر یک دو تورنگ (قرقاول) کشیده اند.
17.این بقعه علمی قدیمی دارد که بر سر آن یا فتاح و بر بدنه اصلی نصر من الله و فتح قریب و بر طرف دیگر بالای قسمت اصلی یا الله یا محمد یا علی(علیه السلام) و در قسمت پایین (عمل محمد یوسف ولد محمد علی سنه ۱۰۷۹) مشبّک کاری شده است.
18.بقعه آقا سید حسن بن موسی بن جعفر(علیه السلام) در دهکده لاکمه سر رود بنه لاهیجان: علمی قدیمی در این بقعه وجود دارد که در حاشیه بدنه پایین آن چهارده معصوم و در وسط (الله، محمد، علی) شبکه کاری شده است.
19.بقعه امام‌زادگان کنعان و عمران و برهان بر قله فیروزکوه میان دهکده های گورج، سیا استلخ، کل مازی ، زاکام ، یسن ،لوآلی ،اینی، تو ساچالک زنش و پی نود: علمهای امامزاده فیروزکوه قدیمی و ظریف و پرکار بود دو علم آن تاریخ نداشت و بر یکی تاریخ ۱۰۴۷ قمری خوانده می شد. عبارتی که بر علمها خوانده شد در وسط و بالای علم اول (یا فتاح) در وسط و پایین (الله، محمد علی) حاشیه پشت و رو دوازده امام. علم دوم ظریف تر از علم اول است چه حاشیه و سطور اطراف نگار وسط مشبک است. در این قسمت مشبک ناد علیّاً مظهر (العجایب تا آخر با خطی خوش کنده کاری شده است . وسط همین علم الله ، محمد علی بود علم سوم هم نسبتاً ظریف بود و این جملات بر آن خوانده میشد. نظام آل گیلانی ... الله طلباً لمرضاه رسوله... امام المعصوم المظلوم حسین بن علی و اولاده الطاهرین علیهم السلام ۱۰۴۷.
20.بقعه سید علی کیا در دهکده شِکَرپَس را نکوه علمی مفرغی قدیمی در این بقعه بود که روی آن (نصر من الله و فتح قریب و بشر المؤمنین) مشبّک کاری شده بود(ماخذ پیشین صفحه ۳۷۴، ۳۰۳، ۱۴۲ ،۱۴۰، ۱۳۵ ،۱۳۲)
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
