نخل عزاداری، حجله مانندی است که از چوب میسازند و با انواع شالهای ابریشمی رنگارنگ و پارچههای قیمتی و آیینه و چراغ و غیره آن را آرایش میدهند و به گل و سبزه میآرایند و در روز عاشورا آن را به محلی که مراسم روضه خوانی و تعزیه بر پاست میبرند بزرگی و سنگینی این نخلها گاهی به اندازهای است که چندین نفر مرد قوی باید تا آن را از زمین بردارند و بر دوش گیرند و حمل کنند و در معنای نخل گفته اند: تابوت بزرگ و بلندی است که بر آن خنجر و شمشیر و پارچه های قیمتی و چندین آیینه بسته شده و در روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین(علیه السلام) حرکت داده میشود و چون شبیه به درخت خرما ساخته میشود، نخل گفته شده است (فرهنگ نظام. لغتنامه دهخدا جلد ۴۷ صفحه ۳۹۷). استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم تابوتگردانی امام سوم شیعیان، به دوره صفوی بازمیگردد. این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه در مناطق مرکزی و کویری ایران، رواج داشته است. برخی از پژوهشگران، آیین نخلگردانی را از ابدعات حکومت صفویه میدانند.(کتاب شناسی آیین نخلگردانی، ص۱۰). اسکلت نخل شبیه به یک اتاق مشبک است. ارتفاع قسمت جلوی این اتاق بیش از دیواره عقبی آن است. در نتیجه، سقف اتاق از جلو به عقب، به طرف پایین، شیبدار است. قسمت بالای دیوارههای جلویی و عقبی نخل، معمولاً به شکل کمان یا به شکل زوایه میباشد. فاصله سطح قاعده نخل تا زمین، چهل تا پنجاه سانتیمتر است. این فاصله بهاندازهای است که هنگام بلند کردن نخل از زمین، کمترین فشار به افراد وارد میشود. معمولا ارتفاع دیواره جلویی نخل ۲/۵ تا ۳/۵ متر میباشد. فاصله پایههای دستگیرهای، بهاندازهای است که چند نفر بین آن قرار گیرند و هر پایه را دو تا چهار نفر به دست میگیرند.(کتاب نخل و نخلگردانی در استان یزد، ص۶۰).
بزرگترین نخل عزاداری
در مورد نخل استاد فقیهی چنین میگوید: در شهر قم نخل عزاداری نیست، ولی در روستاهای اطراف آن وجود دارد. مثلا در «کهک» نخل عزاداری بسیار بزرگی وجود دارد در جاهای دیگر هم هست اما بزرگترین نخلها در یزد است. قبل از این که حجاز به تصرف وهابیان در بیابد همه ساله دو محمل در موسم حج یکی از کشور مصر و دیگری از شام به همراه امیر الحاج(فردی که سرپرستی امور حاجیان را بر عهده دارد) با سپاه و تشریفات دیگر به حجاز برده میشد، همراه این محملها مقداری گندم و قدری پول هم بود که آن را برای فقرا میبردند قبل از صفویه در ایران هم محمل بوده است. حتی یکبار محملی را از یزد به قم آوردند که در قم چند نفر حاجی آن را گرداندند و از آن جا به مکّه بردند.
پیدایش نخلگردانی از دوره صفویه
نخلگردانی، مراسمی است که شیعیان برخی مناطق به عنوان تشییع نمادین پیکر امام حسین(علیه السلام) در عزاداری روز عاشورا برگزار میکنند. در این مراسم اتاقکی شبیه تابوت با پوشش سیاه و آراسته با انواع شالهای رنگارنگ و آیینه در حسینیهها، تکایا و محلهایی که در آن عزاداری محرم برگزار میشود توسط مردم حمل میگردد. نخلگردانی بیشتر در شهرها و آبادیهای اطراف کویر مرکزی ایران رواج دارد؛ از جمله جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین. بیشترین و شاخصترین نخلهای ایران در استان یزد دیده میشود. اتاقک سیاهپوش در این مراسم هیچ شباهت و ارتباطی با درخت نخل یا خرما ندارد و در علت نامگذاری آن نظرات مختلفی وجود دارد. اسناد تاریخی، ریشه این رسم را در ایران، مربوط به دوره صفویه میدانند. نخل نماد تابوت شهیدان
در موزه مردم شناسی در شهر دمشق، قصر العظم محملی وجود دارد که عین نخل عزاداری است. یک مجسمه شتر ساختهاند و یک محمل هم روی آن قرار دادهاند و یک امیر الحاج هم با لباس دوره عثمانی درست کردهاند و در کنار آن گذاشتهاند. من حدس میزنم نخل به جای محمل است یا نشان دهنده تابوت شهید است. در قدیم با درست کردن و نشان دادن این وسایل نظیر علم و کتل و توغ و همین طور استفاده از طبل و شیپور و سنج در ایامی مثل عاشورا و ۲۸ ماه صفر یاد این روزها را زنده نگه میداشتند( کیهان فرهنگی سال سوم شماره ۶ صفحه ۹).
علت نامگذاری
نخل در واقع به معنای درخت خرما است و علت نامگذاری نخل عزا به نام این درخت چندان مشخص نیست، شاید مهمترین علت رواج این نام و رسم، این باشد که در روایات و باورهای مردم، پیکر امام حسین(ع)، بر روی شاخههای درخت خرما به سمت محل دفن حمل شده است. دلیل دیگر این که اشکال قدیمی نخل را از چوب و برگ درخت خرما میساختند. همچنین احتمال دارد نخل عزا به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران نخل نامیده شده است.(سید علیزاده، «نخلگردانی»، ص۴۶).
نمادشناسی اجزا
هرکدام از عناصر به کار برده شده در نخل را، نمادی از یک حادثه و یا متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا دانستهاند که این نمادها عبارتند از:
چوب نخل، نماد پیکر امام حسین(علیه السلام). سیاهپوش کردن، نماد اعلام سوگواری و ماتم. شمشیر و نیزه، نماد تیر و نیزه های وارد شده بر بدن امام حسین(علیه السلام). سرو نخل، نماد قد و قامت علی اکبر(علیه السلام). آینه نماد نور وجود امام حسین(علیه السلام). علمهایی که بر نخل بسته میشود به عنوان نشانه هایی که به ابوالفضل العباس(علیه السلام). اشاره دارد. پارچههای زینتی نماد حجله قاسم بن حسن(علیه السلام). زنگهایی که قدیم میبستند نماد زنگ کاروان امام حسین(علیه السلام). عزاداری که نخل را بر میدارند به عنوان تشییع کنندگان. سر طوق بالای نخل به عنوان کاکل علی اکبر(علیه السلام). امروزه نخلهایی با این مقدار تزیین کمتر وجود دارد و گاه فقط به سیاهپوش کردن و تزیینات ساده اکتفا میشود.(قاسمی ندوشن، محرم ندوشن، ۱۳۸۰ش، ص۳۹-۴۰).
ساختار مراسم
طبق رسومات آیین نخلگردانی در واقع در دو بخش برگزار میگردد: نخست نخلآرایی، نخلبندی که به آمادهسازی و آراستن نخل عزا گفته میشود؛ دوم نخلگردانی و یا نخلبرداری.
نخل موزه مردم شناسی
در موزه مردم شناسی در فضای روحانی و مذهبی تالار بزرگ، نخل عظیمی نهاده شده است. این نخل به قولی نشان دهنده تابوتی است که بدن قطعه قطعه شده حضرت سیدالشهداء(علیه السلام) را در آن نهادند و صدها نفر آن را حمل کردند یا به قولی هودج است و نشانه ستونهای نوری است که در سه نقطه که سر حضرت در آنجا بود فرود آمده است و علامتها و علمها و کتیبههایی که اشعار مذهبی با خطهای مختلف ایرانی و عربی روی آن نوشته شده بیننده را با سنتهای مذهبی و اسلامی در امر عزاداری ماه محرم آشنا میسازد و در گوشه ای از آن ابزار مربوط به تعزیه گذاشته شده است(هنر و مردم دوره جدید شماره ۱۲۰ و ۱۱۹ صفحه ۵۱).
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهان اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.