حِجْلِۀ عَزا، یا حجلۀ ماتم، شعار و تابوت‌‌واره‌ای نمادین از حجله یا حجله خانۀ عروس که در مراسم عزاداری محرم و تعزیه خوانی‌ها و مراسم سوگواری جوانان ناکام و شهیدان، تزیین و به نمایش گذاشته می‌شود. در ماه محرم و مراسم سوگ جوانان این نوع حجله‌ها را با لاله و شمع‌های سیاه و سفید و فانوس یا چراغ روشن شده و گل لاله تزیین می‌کنند. حجله‌های مخصوص محرم را در جلو مجالس عزاداری و روضه خوانی می‌گذارند و در روزهای تاسوعا و عاشورا آنها را معمولاً همراه برخی از دسته‌های سینه‌زنی حمل می‌کنند. حجله‌های مخصوص جوانان را در تمام ایام مراسم سوگواری، به‌ویژه شب سوم، هفتم و چهلم(چله) جوانِ درگذشته در جلو حسینیه و مسجد محل، خانۀ بازماندگان او، و سرگذرها و چهارسوهای بازار می‌گذارند و در شب هفت و چلۀ جوان نیز آنها را به آرامگاه می‌برند و بر سر مزار او می‌نهند. (کتاب استاد فقیهی، صفحه ۲۸۰).
حجله چوبی در بوشهر
آئین حجله حضرت قاسم(علیه السلام) از جمله مناسک زنانه، بوشهر، شهر دزفول، شوشتر و اکثر نقاط جنوبی ایران است. که وجه شاخص بودن آن استفاده از کودکان پسر و دختر است؛ آنها در نقش حضرت قاسم(علیه السلام) و عروس حضرت ظاهر می‌شوند و این آئین در یک زمان هم اتفاق سور و هم سوگ را به نمایش می‌گذارد، از این روی" سروگ "خوانده می‌شود. در استان بوشهر به این مناسبت آئین سوگواری زنانه تمثیل حجله حضرت قاسم(علیه السلام) به عنوان یکی از آئین‌های خاص و باشکوه از غروب روز هفتم محرم در حسینیه‌ها و خانه‌هایی که مراسم روضه خانگی دارند، برگزار می‌شود. در این آئین حجله نمادین حضرت قاسم(علیه السلام) را با پارچه‌ها و نوارهای رنگی تزئین و چراغانی می‌کنند، ۲ نوجوان ۱۳ ساله دختر و پسر در حالی که به طور کامل صورت خود را با پارچه‌های سبز پوشانده با لباس مردانه و زنانه به شکل نمادین در نقش قاسم بن الحسن(علیه السلام) و عروسش حاضر می‌شوند. افزون براین سینی‌هایی که با پارچه‌های سبز پوشانده شده و حاوی حنا، شمع، شیرینی، عود، میوه، مشکل گشا و گل تزئین می‌شوند و پس از آغاز مراسم سینه‌زنی و خواندن شعرهایی با این مضمون که: حجله ببندید که داماد آمد / قاسم تازه جوان با قد شمشاد آمد.
عروس و داماد به یاد حضرت قاسم(علیه السلام) دشت کربلا می‌آیند، پشت سر آنها نیز زنان با چهره های پوشانده و سینی‌های بر سر نهاده به صورت دواری وارد مجلس عزا می‌شوند. برخی‌ها پارچه‌های سبزی که در سینی قرار داده شده را به نیت برآورده شدن حاجت گرو برمی‌دارند و سال آینده با برآورده شدن حاجت یک سینی به سینی‌های حجله حضرت قاسم(علیه السلام) اضافه می‌کنند به همین دلیل است که تعداد سینی‌هایی که زنان در مراسم حجله حضرت قاسم(علیه السلام) بر سر می‌گذارند، از قبل مشخص نیست. به لحاظ نگاه تاریخی هیچ حجله‌گاهی در صحرای کربلا وجود ندارد و در عمل چیزی به عنوان اینکه حضرت قاسم(علیه السلام) به دامادی برود و یا حنا ببندد وجود ندارد، به تعبیری در واقعه کربلا فرصت این اتفاق نبود اما رویکرد آن در آئین با توجه به شبیه سازی‌های غنی که در آئین سوگ در بوشهر انجام می‌شود متفاوت است. شکل‌گیری آئین حجله قاسم هرچند قدمت زیادی دارد اما بعد از انقلاب و همزمان با جنگ تحمیلی و به شهادت رسیدن جوانان دم بخت و درست کردن حجله برای آنان از حجله حضرت قاسم(علیه السلام) که او هم نوداماد بود و در رکاب امام حسین (علیه السلام) به شهادت رسید قوت بیشتری گرفت.
یادبود شهادت حضرت قاسم(ع)
این نوع حجله را اساساً به یادبود شهادت حضرت قاسم، فرزند امام حسن(علیه السلام) و نمایش مراسم عروسی او با حضرت سکینه(فاطمۀ کبرى)، فرزند امام حسین(علیه السلام) پیش از شهادتش در واقعۀ کربلا و در «تعزیۀ عروسی حضرت قاسم» به‌کار می‌برند، اتفاقی که هرگز روی نداده است و از نظر مورخان و محدثان سندیت تاریخی نـدارد. این حجله در میان شیعیان ایران و تاتارهای شیعه به «حجلۀ حضرت قاسم»، و در میان هندیان هندوستان و میان شیعیان برخی نواحی هند، به «حجله مهندی» معروف است. به هنگام اجرای «تعزیۀ حضرت قاسم(علیه السلام)» با پارچه‌های رنگین و آینه و چراغ و زیورهای گوناگون و در اجرای تعزیه‌های دیگر مانند «تعزیۀ شهادت علی‌اکبر(علیه السلام)» و «تعزیۀ حجة‌الوداع» فقط با پارچه‌های سیاه میآراستند. در تعزیه‌های پر زرق و برق تکیۀ دولت «تعزیۀ عروسی قاسم(علیه السلام)» را بسیار مجلل اجرا می‌کردند و حجله را با چلچراغ و تزیینات بسیار می‌کردند. به هنگام تعزیه‌گردانی، چند تن به زیر حجله می‌رفتند و سر دستکهای تیرهای آن را می‌گرفتند و بلند می‌کردند و در تکیه یا حسینیۀ دور تخت و میدانگاه اجرای تعزیه می‌گرداندند. حجلۀ مخصوص حجة‌الوداع (به زبان تعزیه‌خوانان عوام، حجة‌الوداع) را تماماً سیاه‌پوش می‌کردند و همچون مظهری از کعبه به نمایش می‌گذاشتند. در این تعزیه، شبیه امام حسین (علیه السلام) با یارانش با گشتن به دور حجله و طواف آن، به طور نمادین رفتن امام از مدینه به مکه را برای حج و زیارت خانۀ خدا نشان می‌دادند(مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی/مرکز پژوهش‌ها).
حجلۀ عزاداری در قم
در قم حجلۀ عزاداری محرم را که «طبق» می‌نامیدند، با پارچه‌های رنگارنگ و نفیس و آینه و اشیاء بلورین به‌صورت زیبایی میآراستند و حجله‌کشان یا طبق‌کشان، که معمولاً سازندۀ حجله‌ها هم بودند، آنها را روی سر می‌گذاشتند و همراه دسته‌های سینه‌زن بنا بر سنّت تا صحن حضرت معصومه (سلام الله علیها) می‌بردند و باز می‌گرداندند. گاهی کودکی سه یا چهار ساله را نیز در حجله می‌نشاندند. طبق‌کشان به هنگام حمل حجله به یکدیگر کمک می‌کردند و وقتی که حجله‌بر خسته می‌شد، با ندای «ببندید»، دیگران را فرا می‌خواند تا آن را از روی سر او بردارند و روی سر حجله‌بر دیگری بگذارند. در طول راه، پیوسته دور و بر حجله اسفند دود می‌کردند. قمی‌ها حجلۀ حضرت قاسم(علیه السلام) را که کم و بیش شبیه حجلۀ تعزیه‌خوانی تهرانی‌ها می‌ساختند، «حجله‌گاه» می‌نامیدند. حجله‌گاه یک عماری بزرگ چهار پایه بود که در محرم دورادور آن را با پارچه‌های سیاه می‌پوشاندند و شبیه پیکر مطهر حضرت قاسم(علیه السلام) را جلو آن می‌خواباندند و ۴ نفر پایه‌های آن را بر دوش می‌گرفتند و در تعزیه‌خوانی‌های سیار ایام تاسوعا و عاشورا حمل می‌کردند(دانشنامه فرهنگ مردم ایران؛ کتاب استاد فقیهی، صفحه ۲۸۰).
حجله‌های رایج در ایران
حجله‌های رایج در ایران معمولاً در دو شکل ساخته می‌شوند:
1) حجله‌های مخصوص مراسم سوگواری مرگ جوانان ناکام و مجالس و دسته‌های عزاداری محرم؛ این نوع حجله‌ها را معمولاً به شکل اتاقکی استوانه‌ای، ستون‌دار، بدون دیواره و با سقفی گنبدی یا تاجی‌شکل روی صفحه یا طبقی چوبی مدور می‌سازند و سطوح نمای ستون‌ها و دورادور کتیبۀ زیر سقف آن را آینه‌کاری و نقاشی یا با کاغذهای رنگین و آویختن اشیاء بلورین و گوی‌های رنگارنگ تزیین می‌کنند.
2)حجله‌های مخصوص تعزیه‌خوانی، که در اجرای تعزیه‌خوانی‌های ثابت در تکیه‌ها و حسینیه‌ها و تعزیه‌خوانی‌های سیار همراه دسته‌های عزادار در محرم به کار می‌رفته‌است. این نوع حجله را کم‌و‌بیش به شکل نخل یا تابوت و تخت روان و یا کجاوه یا محمل می‌ساختند.
حجله گردانی در هند
حجله‌گردانی به یادبود عروسی و شهادت حضرت قاسم (علیه السلام) در میان شیعیان و هندوهای برخی شهرهای هندوستان مرسوم بوده و هست. مثلاً هندوها در هفتمین شب محرم که «شب مهندی» نامیده می‌شود، دسته‌های عزا، معروف به دسته‌های مهندی راه می‌اندازند و مشعل به‌‌دست تابوت‌واره‌هایی به نام «مهندی» را همراه با عَلَم و ذوالجناح حمل می‌کنند. هندوها این مهندی‌ها را که نمونه‌ای از حجلۀ مراسم عروسی است، به نشانۀ عروسی حضرت قاسم(علیه السلام) در پیش از شهادتش در واقعۀ کربلا، می‌بندند و با آدابی خاص به محل برگزاری مراسم مذهبی شیعیان در ماه محرم به نام «امامباره» می‌فرستند. یکی از امام‌‌باره‌های مشهور که هندوها مهندیهایشان را به آنجا می‌برند، امام‌بارۀ شاه نجف است که نمونه و مظهری کوچک از مقبرۀ حضرت علی(علیه السلام) واقع در ساحل رودخانۀ گومْتی در نزدیکی شهر لکهنو پایتخت ایالت اوتار پرادش در هنــد است.
امامباره محلی برای عزاداری محرم
اِمام‌باره یا امام‌بارا، به مفهوم امام‌خانه، بناهایی در سرزمین هند که شیعیان برای برگزاری مراسم مذهبی خاص خود، در ماه محرم، در آنها گردهم می‌آیند.در روزهای سوگواری، غالباً مرسوم بوده است که امامباره را چراغان کنند. گاه در بیرون امامباره در گودالی آتش روشن می‌کنند تا نشانه آتش‌افروزی یزیدیان در خیمه‌گاه امام حسین(علیه السلام) و یادآور ظلم آنان باشد. عبور از روی آتش(زغال‌های گداخته) با پای برهنه از جمله رسوم این سوگـــواری‌ها بوده است. نواب صفـــدر جنگ، فرمانروای ایالت اوده، نخستین امامباره را بنا نهاده است. امام باره آصف الدوله در لکهنو(پایتخت ایالت اوتار پرادش در هنـد) معتبرترین بنا از این نوع است.
شش گوشه چوبی
چیزی نظیر حجله که از چوب ساخته شده و شش ضلعی است و نمادی از مرقد مطهر حسین بن علی(علیه السلام) است و آن را تزیین می‌کنند و در دسته های عزاداری محرم به راه می اندازند. بقعه چهار پادشاه در لاهیجان یک شش گوشه و دو حجله دارد. شش گوشه یاد آور مرقد مطهر حسین بن علی(علیه السلام) است. آن را تزیین می‌کنند و چهار تن بر دوش می‌گیرند(از آستارا تا استارباد، جلد دوم صفحه ۴۴۴، ۱۱۳).
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهان اسلام، بر خود وظیفه می‌دانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg "علم چوبی توغ")
.jpg "نخل عزاداری")
.jpg "هنر منبت‌کاری عاشورایی")
