مهدی المنتظر(عجل الله تعالی فرجه) ، آخرین امام از اهل بیت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله)، یکی از مسائل مهم و حساس در اسلام است که از زمان پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) تا به امروز، مورد بررسی و بحث عمومی قرار گرفته است.
پیامبر مهربانی، به عنوان رحمت برای جهانیان، از اهمیت انتظار مهدی المنتظر و بشارتهای ظهور او به دقت و اهمیت فراوان برخوردار بودند.
همچنین معتقدان به امامت اعتقاد دارند که مهدی المنتظر با ظهور خود، عدالت و داد را بر زمین برقرار خواهد کرد و جهان را از فساد و ظلم نجات خواهد داد.
پیامبر اکرم ((صلی الله علیه و آله)،) نیز در بسیاری از احادیث خود، به آمدن مهدی (عجل الله تعالی فرجه) بشارت داده و ویژگیهای آن حضرت را بیان فرمودهاند.
در این مقاله، تلاش داریم تا با استدلال از روایات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت، به بررسی عمیقتر اهمیت انتظار مهدی المنتظر و نقش اهل بیت در اعلام او پرداخته و نشان دهیم که چگونه این انتظار میتواند منشأ امید و عدالت جهانی ، پرورش ایمان و امید در قلوب مؤمنان و بشارتهای اسلامی درباره ظهور مهدی المنتظر باشد.
خورشید پنهان: بررسی ابعاد مختلف شخصیت حضرت مهدی (عج) در روایات نبوی
مهدی (عج) از آقایان اهل بهشت است
أحمد بن محمد بن إسحاق، عن إسماعیل بن إبراهیم الحلوانی، عن أحمد بن منصور زاج، عن هدبة بن عبد الوهاب، عن سعد بن عبد الحمید بن جعفر، عن عبد اللَّه بن زیاد الیمانی، عن عکرمة بن عمّار، عن إسحاق بن عبد اللَّه بن أبی طلحة، عن أنس بن مالک قال:قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم:نَحْنُ بَنُو عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، سادَةُ أَهْلِ الْجَنَّةِ: رَسُولُ اللَّهِ وَحَمْزَةُ سَیِّدُ الشُّهَدآءِ وَجَعْفَرُ ذُوالْجَناحَیْنِ وَعلِیٌّ وَفاطِمَةُ وَالْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ وَالْمَهْدِیُّ. [۱]رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:ما فرزندان عبدالمطلب، آقایان اهل بهشت هستیم: رسول خدا و حمزه سید الشهداء، جعفر (طیار) که دارای دو بال در بهشت است، و علی و فاطمه و حسن و حسین و مهدی علیهم السلام.
این حدیث نه تنها به جایگاه والای امام مهدی (عج) در بهشت اشاره دارد، بلکه به طور کلی فضیلت و برتری اهل بیت پیامبر (ص) را نیز یادآوری میکند.
اشتیاق بهشت به مهدی(عج)
قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم:اَلْجَنَّةُ تَشْتاقُ إِلی أَرْبَعَةٍ مِنْ أَهْلِی، قَدْ أَحَبَّهُمُ اللَّهُ وَأَمَرَنِی بِحُبِّهِمْ: عَلِیُّ بْنُ أَبِی طالِبٍ، وَالْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ، وَالْمَهْدِیُّ الَّذِی یُصَلِّی خَلْفَهُ عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ - علیهم السلام [2].
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:بهشت به چهار نفر از اهل بیت من اشتیاق دارد: علی بن ابی طالب، حسن، حسین و مهدی علیهم السلام، آن که عیسی بن مریم علیهما السلام پشت سر او به نماز می ایستد.
بشارت به مهدی ((عج)) و عدالت جهانی
عن المقانعی، عن بکار بن أحمد، عن الحسن بن الحسین، عن تلید عن أبی الجحاف، عن خالد بن عبد الملک، عن مطر الوراق، عن الناجی؛ یعنی أبا الصدیق، عن أبی سعید قال:قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم:
أَبْشِرُوا بِالْمَهْدِیِّ [قالَ ثَلاثاً] یَخْرُجُ عَلی حِینِ اخْتِلافٍ مِنَ النّاسِ وَزِلْزالٍ شَدِیدٍ یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَعَدْلاً کَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَجَوْراً، یَمْلَأُ قُلُوبَ عِبادِهِ عِبادَةً وَیَسْعُهُمْ عَدْلُهُ. [3].
رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:بشارت می دهم شما را به مهدی (و این جمله را سه بار تکرار فرمود) آن هنگام که مردم با هم اختلاف کرده و متزلزل شده باشند، ظهور خواهد کرد و زمین را از عدل و داد پر می کند، همان طور که از ظلم و جور پر شده باشد. قلوب مردم را از عبادت خدا پر می کند و عدالتش تمام مردم را فرا می گیرد.
شبیه ترین مردم به من
ابن مسرور، عن ابن عامر، عن عمّه، عن ابن أبی عمیر، عن أبی جمیلة، عن جابر الجعفی، عن جابر الأنصاری قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم:اَلْمَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِی، اِسْمُهُ اِسْمِی، وَکُنْیَتُهُ کُنْیَتِی، أَشْبَهُ النّاسِ بِی خَلْقاً وَخُلْقاً، تَکُونُ لَهُ غَیْبَةٌ وَحَیْرَةٌ تَضِلُّ فِیهِ الْأُمَمُ. ثُمَّ یُقْبِلُ کَالشَّهابِ الثّاقِبِ وَیَمْلَأُها عَدْلاً وَقِسْطاً کَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَجَوْراً. [4].
جابر بن عبداللَّه انصاری نقل می کند که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: مهدی از فرزندان من است، اسمش اسم من و کنیه اش کنیه من است. شبیه ترین مردم به من است؛ هم از جهت خلقت و هم از جهت اخلاق. دارای غیبت و حیرتی است که بسیاری از مردم در خصوص وی به گمراهی می افتند، امّا ناگهانی و مانند شهاب ثاقب (سریع) ظهور می کند و چهره نشان می دهد. زمین را پر از عدل و داد می کند همان طور که از ظلم و ستم پر شده باشد.
مهدی(عج) خلیفة اللَّه است
1- حدّثنا محمد بن موسی بن المتوکّل قال: حدّثنا محمد بن أبی عبد اللَّه الکوفی، قال: حدّثنا موسی بن عمران النخعی، عن عمّه الحسین بن یزید، عن الحسن بن علیّ بن سالم، عن أبیه، عن أبی حمزة، عن سعید بن جبیر، عن عبد اللَّه بن عباس قال:قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم:إِنَّ اللَّهَ تَبارَکَ وَتَعالی اِطَّلَعَ إِلَی الْأَرْضِ اطّلاعَةً فَاخْتارَنِی مِنْها فَجَعَلَنِی نَبِیّاً، ثُمَّ اطَّلَعَ الثّانِیَةَ فَاخْتارَ مِنْها عَلِیّاً فَجَعَلَهُ إِماماً، ثُمَّ أَمَرَنِی أَنْ أَتَّخِذَهُ أخاً وَوَلِیّاً وَوَصِیّاً وَخَلِیفَةً وَوَزِیراً. فَعَلِیٌّ مِنِّی وَأَنَا مِنْ عَلِیٍّ وَهُوَ زَوْجُ ابْنَتِی وَأَبُو سِبْطَی الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ.
أَلا وَإِنَّ اللَّهَ تَبارَکَ وَتَعالی جَعَلَنِی وَإِیّاهُمْ حُجَجاً عَلی عِبادِهِ وَجَعَلَ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ أَئِمَّةً یَقُومُونَ بِأَمْرِی وَیَحْفَظُونَ وَصِیَّتِی، اَلتّاسِعُ مِنْهُمْ قآئِمُ أَهْلِ بَیْتِی وَمَهْدِیُّ أُمَّتِی، أَشْبَهُ النّاسِ بِی فِی شَمآئِلِهِ وَأَقْوالِهِ وَأَفْعالِهِ، یَظْهَرُ بَعْدَ غَیْبَةٍ طَوِیلَةٍ وَحَیْرَةٍ مُضِلَّةٍ، فَیُعْلِنُ أَمْرَ اللَّهِ وَیُظْهِرُ دِینَ اللَّهِ جَلَّ وَعَزَّ، یُؤَیِّدُ بِنَصْرِ اللَّهِ وَیَنْصُرُ بِمَلآئِکَةِ اللَّهِ، فَیَمْلأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَعَدْلاً کَما مُلِئَتْ جَوْراً وَظُلْماً. [5].
پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:خداوند متعال نظری به زمین افکند و از آن میان، مرا برگزید و پیامبر خود گردانید.بار دیگر نظری افکند و علی را برگزید و او را امام قرار داد.
سپس به من فرمان داد که او را برادر، ولی، وصی و خلیفه خود سازم.پس علی از من و من از علی ام، او شوهر دخترم، فاطمه است و پدر دو سبط من، حسن و حسین می باشد.
آگاه باشید! خداوند متعال مرا و ایشان را حجّت های خود بر بندگانش قرار داده است، و نیز از نسل حسین، امامانی را قرار داده که به امر من قیام می کنند و وصیت مرا حفظ می نمایند. نهمین آنان قائم اهل بیت من است، او مهدی امّت من است، همان که در شکل و شمایل و گفتار و رفتار، شبیه ترین مردم به من است. وی بعد از غیبت طولانی
و حیرتی گمراه کننده ظهور خواهد کرد و امر و فرمان خداوند را اعلان می دارد و دین وی را آشکار می سازد.او به یاری خداوند مؤیّد می گردد و به نصرت فرشتگان کمک می شود. پس زمین را از قسط و عدل پر می نماید، چنان که از جور و ظلم پر شده باشد.
2- در صحیح مسلم این روایت که تعبیر فوق را دارد، از طرق متعدد نقل شده است:حدثنا قُتَیْبَةُ بن سَعِیدٍ حدثنا جَرِیرٌ عن حُصَیْنٍ عن جَابِرِ بن سَمُرَةَ قال: سمعت النبی (صلیاللهعلیهوسلم) یقول وحدثنا رِفَاعَةُ بن الْهَیْثَمِ الْوَاسِطِیُّ واللفظ له حدثنا خَالِدٌ یَعْنِی بن عبد اللَّهِ الطَّحَّانَ عن حُصَیْنٍ عن جَابِرِ بن سَمُرَةَ قال: دَخَلْتُ مع ابی علی النبی (صلیاللهعلیهوسلم) فَسَمِعْتُهُ یقول: اِنَّ هذا الْاَمْرَ لَا یَنْقَضِی حتی یَمْضِیَ فِیهِمْ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً. قال: ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ خَفِیَ عَلَیَّ قال: فقلت لِاَبِی: ما قال؟ قال: کلهم من قُرَیْشٍ. [6]
3- جابر بن سمره میگوید: همراه پدرم بر رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) وارد شدیم، شنیدیم که حضرت میفرمود: امر خلافت اسلامی به پایان نخواهد رسید مگر اینکه دوازده جانشین در میان آنها حکومت کند. سپس کلامی را فرمود که برایم معلوم نشد، به پدرم گفتم: حضرت چه فرمود؟ پدرم گفت: حضرت فرمود: تمام این دوازده خلیفه از قریش هستند.
4- و مسلم در روایت دیگر نقل میکند:حدثنا قُتَیْبَةُ بن سَعِیدٍ وابو بَکْرِ بن ابی شَیْبَةَ قالا حدثنا حَاتِمٌ وهو بن اسماعیل عن الْمُهَاجِرِ بن مِسْمَارٍ عن عَامِرِ بن سَعْدِ بن ابی وَقَّاصٍ قال کَتَبْتُ الی جَابِرِ بن سَمُرَةَ مع غُلَامِی نَافِعٍ اَنْ اَخْبِرْنِی بِشَیْءٍ سَمِعْتَهُ من رسول اللَّهِ (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) قال فَکَتَبَ الی سمعت رَسُولَ اللَّهِ (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) یوم جُمُعَةٍ عَشِیَّةَ رُجِمَ الْاَسْلَمِیُّ یقول: لَا یَزَالُ الدِّینُ قَائِمًا حتی تَقُومَ السَّاعَةُ او یَکُونَ عَلَیْکُمْ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کلهم من قُرَیْشٍ. [7]
5- عامر بن سعد بن ابی وقاص میگوید: من همراه غلامم به جابر بن سمره نوشتیم تا چیزی را که از رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) شنیده برای ما بنویسد، جابر برایم نوشت، روزجمعه شامگاهی که اسلمی سنگسار شده بود از رسول خدا شنید که فرمود: همواره دین پا برجاست تا آن که قیامت برپا شود و دوازده خلیفه برای شما باشد که همه آنان از قریش هستند.
6- حدثنا عَمْرُو بن عُثْمَانَ ثنا مَرْوَانُ بن مُعَاوِیَةَ عن اسماعیل یَعْنِی بن ابی خَالِدٍ عن ابیه عن جَابِرِ بن سَمُرَةَ قال سمعت رَسُولَ اللَّهِ (صلیاللهعلیهوسلم) یقول لَا یَزَالُ هذا الدِّینُ قَائِمًا حتی یَکُونَ عَلَیْکُمْ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کلهم تَجْتَمِعُ علیه الْاُمَّةُ فَسَمِعْتُ کَلَامًا من النبی (صلیاللهعلیهوسلم) لم اَفْهَمْهُ قلت لِاَبِی ما یقول قال کلهم من قُرَیْشٍ. [8]
جابر بن سمره میگوید: از رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) شنیدم که میفرمود: پیوسته این دین پابرجا است تااینکه بر شما دوازده خلیفهی که امت بر آنها اجتماع کرده بیاید. سپس از رسول خدا سخنی شنیدم که من ندانستم، به پدرم گفتم: رسول خدا چه فرمود: گفت: رسول خدا فرمود: همه آنها از قریشاند.
7- حدثنا مُوسَی بن اسماعیل ثنا وُهَیْبٌ ثنا دَاوُدُ عن عَامِرٍ عن جَابِرِ بن سَمُرَةَ قال: سمعت رَسُولَ اللَّهِ (صلیاللهعلیهوسلم) یقول: لَا یَزَالُ هذا الدِّینُ عَزِیزًا الی اثْنَیْ عَشَرَ خَلِیفَةً قال فَکَبَّرَ الناس وَضَجُّوا ثُمَّ قال: کَلِمَةً خفیة قلت لِاَبِی یا اَبَتِ ما قال؟ قال: کلهم من قُرَیْشٍ. [9]
جابر بن سمره گفت: رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) فرمود: همواره این دین عزیز است تا دوازده خلفیه بیاید. جابر میگوید: مردم تکبیر گفتند و ضجه زدند. سپس رسول خدا سخنی فرمود که من ندانستم، به پدرم گفتم: رسول خدا چه فرمود: گفت: رسول خد فرمود: همه آنها از قریشاند.
این روایت را بزرگان دیگری اهل سنت همانند رئیس مذهب حنابله، احمد بن حنبل در کتاب مسند از [10]حاکم نیشابوری در المستدرک [11][12] و دیگران آوردهاند.
مهدی (عج) ذوالقرنین امّت من است
حدّثنا أبوطالب المظفّر بن جعفر بن المظفّر العلوی السمرقندی، قال: حدّثنا جعفر بن محمد بن مسعود، عن أبیه، قال: حدّثنی محمد بن نصیر، قال: حدّثنا محمد بن عیسی، عن حماد بن عیسی، عن عمرو بن شمر، عن جابر بن یزید الجعفی، عن جابر بن عبد اللَّه الأنصاری قال:سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم یقول:إِنَّ ذَا الْقَرْنَیْنِ کانَ عَبْداً صالِحاً، جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ حُجَّةً عَلی عِبادِهِ، فَدَعا قَوْمَهُ إِلَی اللَّهِ وَأَمَرَهُمْ بِتَقْواهُ، فَضَرَبُوهُ عَلی قَرْنِهِ، فَغابَ عَنْهُمْ زَماناً حَتّی قِیلَ ماتَ أَوْ هَلَکَ، بِأَیِّ وادٍ سَلَکَ. ثُمَّ ظَهَرَ وَرَجَعَ إِلی قَوْمِهِ فَضَرَبُوهُ عَلی قَرْنِهِ الآخَرِ، وَفِیکُمْ مَنْ هُوَ عَلی سُنَّتِهِ، وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ مَکَّنَ لِذِی الْقَرْنَیْنِ فِی الْأَرْضِ، وَجَعَلَ لَهُ مِنْ کُلِ ّ شَیْ ءٍ سَبَباً، وَبَلَغَ الْمَغْرِبِ وَالْمَشْرِقِ، وَإِنَّ اللَّهَ تَبارَکَ وَتَعالی سَیَجْرِی سُنَّتَهُ فِی الْقآئِمِ مِنْ وُلْدِی، فَیَبْلُغُهُ شَرْقَ الْأَرْضِ وَغَرْبَها حَتّی لا یَبْقی مَنْهَلاً وَلا مَوْضِعاً مِنْ سَهْلٍ وَلا جَبَلٍ وَطَأَهُ ذُوالْقَرْنَیْنِ إِلّا وَطَأَهُ، وَیَظْهَرُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ کُنُوزَ الْأَرْضِ
وَمَعادِنَها، وَیَنْصُرُهُ بِالرُّعْبِ فَیَمْلَأُ الْأَرْضَ بِهِ عَدْلاً وَقِسْطاً کَما مُلِئَتْ جَوْراً وَظُلْماً. [13]
جابر بن عبد اللَّه انصاری می گوید: از پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که می فرمود:همانا ذوالقرنین بنده صالح خدا بود که خداوند متعال او را حجّت بر بندگانش قرار داده بود.
ذوالقرنین قوم خود را به سوی خدا دعوت کرد، و به آنان فرمود: تقوای خدا را مراعات کنید.امّا آنان بر طرفی از پیشانی اش زده و او را از خود راندند.
پس از بین ایشان غایب شد، و غیبت وی به قدری طولانی گشت که برخی گفتند از دنیا رفته، برخی دیگر گفتند کشته شده و بعضی هم گفتند معلوم نیست در کدام وادی و بیابان است.
ذوالقرنین پس از مدتی غیبت، ظهور کرد و به سوی قومش برگشت. پس قوم او به طرف دیگر پیشانی اش زدند.در بین شما هم کسی هست که بر سنّت و روش ذوالقرنین خواهد بود.
خداوند عظیم الشأن به ذوالقرنین تمکّن و پادشاهی در زمین را عطا فرمود و برای او از هر چیزی راهی قرار داد. و پادشاهی اش از غرب تا شرق عالم را فرا گرفت. خداوند متعال همین سنّت و روش را در قائم از فرزندان من نیز جاری خواهد کرد.
پس او را بر شرق و غرب عالم حاکم خواهد کرد، به گونه ای که هیچ طریق و مکانی از پستی و بلندی که ذوالقرنین بر آن قدم گذاشته نخواهد ماند مگر این که قائم ما هم بر آن قدم می گذارد.
خداوند گنج های زمین و معادن آن را برایش ظاهر می کند و با ترس و رُعبی که در دل دشمنانش می اندازد، وی را پیروز می نماید. پس به وسیله او زمین را از عدل وقسط پر می کند، چنان که از ظلم و ستم پر شده باشد.
شباهت حضرت مهدی(عج) با ذوالقرنین
1- حکومت بر تمام زمین
او بر تمام زمین (مسکونی) حکومت کرد: «اِنَّا مَکَّنَّا لَهُ فِی الْاَرْضِ وَآَتَیْنَاهُ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ سَبَبًا؛ [15] ما در زمین به او امکاناتی دادیم و از هر چیزی بدو وسیلهای بخشیدیم.»
طبق روایات حضرت مهدی نیز حاکم تمام زمین خواهد شد:فروی ان جمیع ملوک الدنیا کلها اربعة: مؤمنان وکافران، فالمؤمنان سلیمان بن داود واسکندر (ذی القرنین)، والکافران نمروذ وبختنصر، وسیملکها من هذه الامة خامس لقوله تعالی: " لیظهره علی الدین کله " [16]وهو المهدی. [17]
روایت شده است که مالکان تمام جهان (مسکونی) چهار نفر بودهاند؛ دو نفر با ایمان و دو نفر کافر؛ آن دو با ایمان سلیمان بن داوود و اسکندر (ذوالقرنین) بودند و آن دو کافر نمرود و بختنصر؛ و از این امت نیز شخص پنجمی مالک تمام زمین خواهد شد؛ زیرا خداوند فرموده است: " تا این (دین) را بر سایر دینها برتری بخشد " و او مهدی است.
سخاوی نیز از علمای بنام اهل سنت در کتاب خویش از کعب الاحبار نقل میکند که گفت:انی لاجد المهدی مکتوبا فی اسفار الانبیاء ما فی حکمه ظلم ولا عیب. یملک الدنیا کما ملک ذو القرنین، وسلیمان بن داود علیهما السلام. [18]
من مهدی را میبینم که نام او در کتابهای پیامبران آمده است و در حکومت او هیچگونه ظلم و عیبی نیست؛ دنیا را مالک میشود همانگونه که ذوالقرنین و سلیمان بن داوود (علیهماالسّلام) مالک شدند.
وَ لَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکرِ أَنَّ الْأَرْضَ یرِثُهَا عِبَادِی الصَّالِحُونَ.ما در زبور، بعد از ذکر، نوشتیم که بندگان صالحِ من وارث [حکومت] زمین خواهند شد.
در پاره ای از روایات، این آیه، آشکارا به یاران مهدی(ع) تفسیر شده است. امام باقر(ع)، در تفسیر این آیه فرمود:هُم أصحابُ المَهدِیِّ فی آخِرِ الزَّمانِ.[19]
آنان، یاران مهدی(ع) در آخر الزمان هستند.در حدیث دیگری نیز از ایشان روایت شده که فرمود:هُمُ القائِمُ وَ أصحابُهُ.[20]ایشان، قائم(ع) و یاوران اویند.
علاوه بر این، روایات فراوانی از شیعه و سنّی نقل شده که ایشان، روزی جهان را از عدل و داد و نیکی، پُر خواهد کرد، بعد از آن که از ستم و بیداد، پُر شده است. از جمله ازرسول خدا(ص) نقل شده:
لَو لَم یَبقَ مِنَ الدُّنیا إلّا یَومٌ، لَطَوَّلَ اللّهُ ذٰلِکَ الیَومَ حَتّیٰ یَبعَثَ رَجُلاً [صالِحاً] مِن أهلِ بَیتی یَملَأُ الأَرضَ عَدلاً وَ قِسطاً کَما مُلِئَت ظُلماً وَ جَوراً.[21]
اگر از عمر دنیا، جز یک روز نمانده باشد، هر آینه، خداوند آن روز را چنان طولانی خواهد کرد تا مردی [صالح] از خاندانم را بر انگیزانَد که زمین را از عدل و داد، پُر کند، چنان که از ستم و بیداد، پرشده است.
۲ - داشتن اسباب غیبی
به او از اسباب غیبی داده شده بود:
همان آیه اشاره شده در عنوان قبل (آیه ۸۴ سوره کهف) بر این مطلب دلالت دارد؛ در مورد امام زمان نیز اسباب غیبی یاریکننده حضرت خواهد بود.
1- ذوالقرنین: به او در زمین امکاناتی داد و از هر چیزی وسیله ای بخشید.
2- مَلَکَ اَلْأَرْضَ کُلَّهَا أَرْبَعَةٌ مُؤْمِنَانِ وَ کَافِرَانِ فَأَمَّا اَلْمُؤْمِنَانِ فَسُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ ع وَ ذُو اَلْقَرْنَیْنِ وَ اَلْکَافِرَانِ نُمْرُودُ وَ بُخْتَنَصَّرُ وَ اِسْمُ ذِی اَلْقَرْنَیْنِ عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ ضَحَّاکِ بْنِ مَعَدٍّ .(22)
امام صادق(ع)فرمود: چهار کس پادشاه همه روی زمین شدند دو مومن و دو کافر، دو مومن سلیمان بن داود بود و ذو القرنین، و دو کافر نمرود بود و بخت نصر و نام ذو القرنین عبد الله بن ضحاک بن معد بود.استان ذوالقرنین در سورۀ کهف آیات ۸۳ تا ۹۷ ذکر شده است.
آنچه از این آیات برمیآید، این است که او مردی قوی، صالح و شجاع بوده، خداوند به او قدرت و سلطنتی بزرگ بخشیده بود ، وی مؤمن،موحد و مهـربان بـوده و از طریـق عدل و داد منحـرف نمیشـود، به همیـن جهـت مشمول لطف خاص خدا بوده، به مال و ثروت علاقهای نداشته است:
«وَ یَسْئَلونَکَ عَنْ ذِی القَرْنَین»« و از تو دربارۀ ذوالقرنین میپرسند»«اِنّا مَکَّنا لَهُ فِی الْارضِ وءاتَیناهُ مِنْ کُلّ شَیءٍ سبباً فَأتْبَعَُ سَبَباً»
«ما به او در روی زمین، قدرت و حکومت دادیم و اسباب هر چیز را در اختیارش گذاشتیم، او از این اسباب پیروی (و استفاده) کرد»
حضرت مهدی (عج): طبق روایات، ایشان نیز حاکم تمام زمین خواهند شد. در روایات آمده است که مالکان تمام جهان چهار نفر بوده اند؛ دو نفر با ایمان (سلیمان و ذوالقرنین) و دو نفر کافر (نمرود و بختنصر). و از این امت نیز شخص پنجمی مالک تمام زمین خواهد شد و او مهدی است.
این روایات، ضمن بیان شباهتهای ذوالقرنین و حضرت مهدی (عج)، به طور غیر مستقیم به برخی از ویژگیها و اهداف حکومت جهانی امام زمان (عج) اشاره دارند و نشان میدهند که ایشان نیز مانند ذوالقرنین، با استفاده از امکانات و قدرت الهی، به برقراری عدالت و داد در سراسر جهان خواهند پرداخت.
۳ - گذر بر همه جای زمین
او به همه جای زمین گذر نمود:
عن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیهالسّلام) فی قصة المهدی قال: ویتوجه الی الآفاق فلا تبقی مدینة وطاها ذو القرنین الا دخلها واصلحها. [23]
از امیرمومنان علی بن ابیطالب (علیهالسّلام) در ماجرای مهدی روایت است که فرمودند: و به همه سو روی میکند؛ پس هیچ شهری در زمین که ذوالقرنین به آن وارد شده باشد باقی نمیماند مگر اینکه مهدی در آن وارد شده و آن را درست مینماید.
این روایت از امیرالمومنین علی (ع) به گستردگی حکومت و اصلاحات امام مهدی (عج) اشاره دارد. امام مهدی (عج) نه تنها بر منطقهای خاص، بلکه بر تمام زمین حکومت میکنند و تمام شهرهایی که ذوالقرنین به آنها وارد شده بود را مورد اصلاح و آبادانی قرار میدهند. این نشان میدهد که اصلاحات ایشان، تمام جنبههای زندگی مردم را در بر خواهد گرفت و جهانی خواهد بود.
۴ - دارای غیبتی طولانی
او در ابتدا غیبتی طولانی نمود و سپس در میان مردم آشکار شد:یا احمد بن اسحاق مثله فی هذه الامة مثل الخضر علیه السلام، ومثله مثل ذی القرنین، والله لیغیبن غیبة لا ینجو فیها من الهلکة الا من ثبته الله (عزّوجلّ) علی القول بامامته ووفقه (فیها) للدعاء بتعجیل فرجه. [24]
ای احمد بن اسحاق ماجرای او در این امت مانند ماجرای خضر (علیهالسّلام) است و ماجرای او مانند ماجرای ذیالقرنین است؛ قسم به خدا غیبتی مینماید که در آن از هلاکت نجات نمییابد، مگر کسی که خداوند او را بر اعتقاد به امامت او نگه داشته باشد؛ و او را بر دعای برای جلوانداختن فرجش در آن زمان، موفق گردانیده باشد.او دارای عمری طولانی بود:
وانبانا ابو الفضائل وابو تراب قالا نا ابو بکر انا ابو الحسن انا عثمان واحمد قالا انا الحسن انا اسماعیل قال وانا اسحاق عن عبدالله بن زیاد بن سمعان قال بلغنی عن بعض مؤمنی اهل الکتاب ان ذا القرنین عاش ثلاثة آلاف سنة. [25]
به ما از عدهای از مومنین اهل کتاب خبر رسیده است که ذیالقرنین سه هزار سال عمر کرد.وفی التوراة ان ذا القرنین عاش ثلاثة آلاف سنة والمسلمون یقولون الفا وخمسمائة. [26] [27]
در تورات چنین آمده است که ذوالقرنین ۳۰۰۰ سال عمر کرد و مسلمانان آن را ۱۵۰۰ سال میدانند.در همه این موارد حضرت حجت اباصالح المهدی (عجّلاللهفرجهالشریف) با ذوالقرنین شباهت دارد.
این حدیث و روایات به طور خلاصه بیان میکنند که امام زمان (عج) در دو چیز به حضرت خضر و ذوالقرنین شباهت دارد: غیبت طولانی و عمر طولانی. در دوران غیبت، اعتقاد به امامت ایشان و دعا برای تعجیل فرجشان از وظایف مهم شیعیان است و سبب حفظ ایمان و دوری از گمراهی میشود.
مهدی (عج) از عترت و اهل بیت من است
عن الحسن بن الحسین، عن سفیان الجریری، عن عبد المؤمن، عن الحارث بن حصیرة، عن عمارة بن جوین العبدی، عن أبی سعید الخدری قال:سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم یقول علی المنبر:إِنَّ الْمَهْدِیَّ مِنْ عِتْرَتِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی، یَخْرُجُ فِی آخِرِ الزَّمانِ، تَنْزِلُ لَهُ السَّمآءُ قَطْرَها، وَتَخْرُجُ لَهُ الْأَرْضُ بَذْرَها، فَیَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً وَقِسْطاً کَما مَلَأَهَا الْقَوْمُ ظُلْماً وَجَوْراً. [28]
ابو سعید خدری می گوید: از پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که بر منبر می فرمود:به درستی که مهدی از عترت و اهل بیت من است، در آخر الزمان ظهور می کند، آسمان قطرات باران خود را برای او نازل می نماید و زمین دانه ها و گیاهان خود را برای او می رویاند.
پس در تمام زمین، عدل و قسط را به پا می دارد، همان گونه که دیگران آن را از ظلم و جور پر کرده باشند. این حدیث به روشنی نشان میدهد که امام مهدی (عج) شخصیتی محوری در اسلام است که در آخرالزمان ظهور کرده و با برقراری عدالت جهانی، زمین را از ظلم و جور پاک خواهد کرد.
مهدی(عج) از برگزیدگان است.
حدّثنا غیر واحد من أصحابنا قالوا: حدّثنا أبوعلی محمد بن همام، قال: حدّثنا عبد اللَّه بن جعفر، عن أحمد بن هلال، عن محمد بن أبی عمیر، عن سعید بن غزوان، عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللَّه عن آبائه علیهم السلام قال:قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم:إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ اخْتارَ مِنَ الْأَیّامِ الْجُمُعَةَ، وَمِنَ الشُّهُورِ شَهْرَ رَمَضانَ، وَمِنَ اللَّیالِی لَیْلَةَ الْقَدْرِ، وَاخْتارَنِی عَلی جَمِیعِ الْأَنْبِیآءِ، وَاخْتارَ مِنِّی عَلِیّاً وَفَضَّلَهُ عَلی جَمِیعِ الْأَوْصِیآءِ، وَاخْتارَ مِنْ عَلِیٍّ الْحَسَنَ وَالْحُسَیْنَ، وَاخْتارَ مِنَ الْحُسَیْنِ الْأَوْصِیآءَ مِنْ وُلْدِهِ، یَنْفُونَ عَنِ التَّنْزِیلِ تَحْرِیفَ الْغالِینَ، وَانْتِحالَ الْمُبْطِلِینَ وَتَأْوِیلَ الْمُضِلِّینَ، تاسِعُهُمْ قآئِمُهُمْ وَهُوَ ظاهِرُهُمْ وَهُوَ باطِنُهُمْ. [29]
امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارش علیهم السلام روایت می کند که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:
خدای متعال از روزها، روز جمعه را و از ماه ها، ماه مضان و از شب ها، شب قدر را برگزید، و از میان همه انبیا، مرا برگزید، و از میان خاندان من، علی را برگزید و او را بر همه اوصیا برتری داد، و از خاندان علی، حسن و حسین را برگزید، و از خاندان حسین، اوصیای از فرزندان او را برگزید، و آنان از قرآن کریم تحریف غلو کنندگان و نسبت ناروای باطل گویان و تأویل گمراه کنندگان را دفع می کنند. و نهمین آنان، قائم ایشان است و او ظاهر و باطن ایشان است.
در مجموع، این حدیث به خوبی جایگاه والای امام زمان (عج) را در بین سایر ائمه معصومین و انبیا نشان می دهد و وظایف ایشان را در حفظ و حراست از دین مبین اسلام بیان می کند.
مژدگانی به امام علی علیه السلام
أحمد بن هوذة، عن النهاوندی، عن عبد اللَّه بن حماد، عن أبان بن عثمان، قال: قال أبو عبد اللَّه علیه السلام:بَیْنَنا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وسلم ذاتَ یَوْمٍ بِالْبَقِیعِ، فَأَتاهُ عَلِیٌّ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ، فَقالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وسلم: اِجْلِسْ، فَأَجْلَسَهُ عَنْ یَمِینِهِ.ثُمَّ جآءَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طالِبٍ، فَسَأَلَ عَنْ رَسُولِ اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم، فَقِیلَ: هُوَ بِالْبَقِیعِ، فَأَتاهُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَأَجْلَسَهُ عَنْ یَسارِهِ.
ثُمَّ جآءَ الْعَبّاسُ فَسَأَلَ عَنْهُ، فَقِیلَ: هُوَ بِالْبَقِیعِ، فَأَتاهُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَأَجْلَسَهُ أَمامَهُ.ثُمَّ الْتَفَتَ رَسُولُ اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم إِلی عَلِیٍ علیه السلام فَقالَ:أَلا أُبَشِّرُکَ! أَلا أُخْبِرُکَ یا عَلِیُّ! قالَ: بَلی یا رَسُولَ اللَّهِ!فَقالَ صلی الله علیه وآله وسلم: کانَ جَبْرَئِیلُ عِنْدِی آنِفاً، وَخَبَّرَنِی أَنَّ الْقآئِمَ الَّذِی یَخْرُجُ فِی آخِرِ الزَّمانِ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً کَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَجَوْراً مِنْ ذُرِّیَّتِکَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْن - علیهم السلام -.فَقالَ عَلِیٌ علیه السلام: یا رَسُولَ اللَّهِ! ما أَصابَنا خَیْرٌ قَطُّ مِنَ اللَّهِ إِلّا عَلی یَدَیْکَ.
ثُمَّ الْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وسلم فَقالَ:یا جَعْفَرُ! أَلا أُبَشِّرُکَ؟! قالَ: بَلی یا رَسُولَ اللَّهِ!فَقالَ صلی الله علیه وآله وسلم: کانَ جَبْرَئِیلُ عِنْدِی آنِفاً، فَأَخْبَرَنِی أَنَّ الَّذِی یَدْفَعُها إِلَی الْقآئِمِ هُوَ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ، أَ تَدْرِی مَنْ هُوَ؟!قال: لا.
قال صلی الله علیه وآله وسلم: ذاکَ الَّذِی وَجْهُهُ کَالدِّینارِ وَأَسْنانُهُ کَالْمِنْشارِ وَسَیْفُهُ کَحَرِیقِ النّارِ، یَدْخُلُ الْجَبَلَ ذَلِیلاً وَیَخْرُجُ مِنْهُ عَزِیزاً، یَکْتَنِفُهُ جَبْرَئِیلُ وَمِیکآئِیلُ.
ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی الْعَبّاسِ فَقالَ:یا عَمَّ النَّبِیِّ! أَلا أُخْبِرُکَ بِما أَخَبَرنِی جَبْرَئِیلُ؟!فَقالَ: بَلی یا رَسُولَ اللَّهِ!قالَ صلی الله علیه وآله وسلم: قالَ لِی وَیْلٌ لِذُرِّیَّتِکَ مِنْ وُلْدِ الْعَبّاسِ.
فَقالَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! أَفَلا أَجْتَنِبُ النِّسآءَ؟!قالَ لَهُ صلی الله علیه وآله وسلم: قَدْ فَرَغَ اللَّهُ مِمّا هُوَ کآئِنٌ. [30] امام صادق علیه السلام نقل می فرماید: در یکی از روزها که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در بقیع تشریف داشتند، علی علیه السلام نیز به خدمت ایشان رسید و سلام کرد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به وی فرمود:بنشین.پس او را در سمت راست خویش نشاند.سپس جعفر بن ابی طالب آمد، سؤال کرد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم کجا تشریف دارند، جواب دادند: ایشان در بقیع هستند.
پس به خدمت ایشان رسید، سلام کرد. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نیز او را در سمت چپ خود نشاند.بعد از آن عباس آمد، گفت: رسول خدا کجاست؟
گفته شد: در بقیع تشریف دارند.عباس هم به خدمت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم رسید و سلام کرد و حضرت نیز او را مقابل خود نشاند.
پس از این پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم توجّهی به امیرالمؤمنین علیه السلام کرده، فرمود:ای علی! آیا می خواهی مژده ای به تو بدهم؟ آیا تو را از چیزی با خبر کنم؟
امام علیه السلام عرض کرد: بفرمایید، ای رسول خدا!پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: لحظاتی پیش جبرئیل نزد من بود و به من خبر داد: آن قائمی که در آخر الزمان ظهور می کند و زمین را از
عدل پر می نماید، همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد، او از نسل تو و از فرزندان حسین است.امام علی علیه السلام گفت: ای رسول خدا! هیچ خیری از جانب خدا به ما نمی رسد، مگر این که به دست شما و توسط شما خواهد بود.
پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم بعد از آن، رو به جعفر بن ابی طالب کرده، فرمودند:ای جعفر! آیا می خواهی به تو مژده بدهم؟ آیا می خواهی تو را از چیزی آگاه سازم؟
عرض کرد: بفرمایید، ای رسول خدا!رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: لحظاتی پیش جبرئیل نزد من آمد و گفت: کسی که پرچم را به دست قائم خواهد داد، از ذریه و نسل توست، آیا او را می شناسی؟
جعفر گفت: خیر.پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: او کسی است که چهره اش مانند دینار، درخشان است و دندان هایش مانند شانه و شمشیرش همانند گداخته آتش است، با ذلّت داخل کوه می شود امّا با عزّت بیرون می آید و جبرئیل و میکائیل از او محافظت خواهند کرد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم سپس رو به عباس کرده، فرمودند:ای عموی پیامبر! آیا تو را آگاه کنم از آنچه که جبرئیل به من خبر داده است؟
عرض کرد: بفرمایید، ای رسول خدا!پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: جبرئیل گفت: وای بر ذریّه و فرزندان تو از جور و ستم فرزندان عباس (بنی عباس)
عباس گفت: ای رسول خدا! من بعد از این از معاشرت با زنان اجتناب خواهم کرد.پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: خدا از آنچه شدنی است، فارغ گشته و قضای الهی حتمی شده است.
این حدیث در مورد امام زمان (عج) به طور مستقیم صحبت نمیکند، اما به طور ضمنی به آن اشاره دارد. در این حدیث، پیامبر اکرم (ص) به امام علی (ع) مژده میدهد که قائم آل محمد (عج) از نسل او و از فرزندان امام حسین (ع) خواهد بود. این قائم در آخرالزمان ظهور میکند و زمین را از عدل و داد پر میکند، همانطور که از ظلم و جور پر شده باشد.
بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که این حدیث یکی از روایات مربوط به امام زمان (عج) است که در آن به نسب و نسبیت ایشان با امام علی (ع) و امام حسین (ع) اشاره شده است. همچنین، در این حدیث به یکی از ویژگیهای مهم امام زمان (عج) که برقراری عدل و داد در سراسر زمین است، اشاره شده است.
نتیچه:
1- مهدی علیه السلام از آقایان اهل بهشت است:این بیان نشان دهنده ارتباط مهدی علیه السلام با بهشت و وضعیت ارتفاعی و برتری او است. به عنوان یکی از آقایان بهشت، مهدی علیه السلام به عنوان یک شخصیت الهی و مقدس در نظر گرفته میشود.2- بشارت به مهدی علیه السلام و عدالت جهانی:این بیان نشان دهنده ارتباط مهدی علیه السلام با عدالت و داد در جهان است. ظهور او به منظور برقراری عدالت و نظم در جهان و از بین بردن فساد و ظلم است.
3- شبیه ترین مردم به من :این بیان نشان دهنده این است که مهدی علیه السلام شبیهترین شخص به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است و از نظر خصوصیات، اخلاق و اعمال، بیشترین شباهت را با او دارد.
4- مهدی علیه السلام خلیفة اللَّه است:این بیان نشان دهنده این است که مهدی علیه السلام نماینده و جانشین خداوند بر زمین است و از طرف خداوند برای برقراری عدالت و داد انتخاب شده است.
5- مهدی علیه السلام ذوالقرنین امّت من است: این بیان نشانگر رابطه مهدی علیه السلام با ذوالقرنین است که به عنوان یک شخصیت با اعمال و اقدامات بزرگ و اسطورهای شناخته میشود.
6-شباهت حضرت مهدی با ذوالقرنین:این بیان نشان دهنده شباهتهایی است که بین مهدی علیه السلام و ذوالقرنین وجود دارد، از جمله برقراری عدالت و انجام اقدامات بزرگ در راه خداوند.
7- مهدی علیه السلام از عترت و اهل بیت من است:این بیان نشانگر وابستگی و ارتباط مهدی علیه السلام با اهل بیت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) است و از نسل خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) میباشد.
8- مهدی علیه السلام از برگزیدگان است"این بیان نشان دهنده این است که مهدی علیه السلام از بین انسانها برگزیده شده و انتخاب شده برای انجام ماموریت الهی و برقراری عدالت و نظم در جهان میباشد.
پی نوشت ها:
1. شرح الأخبار ج۲ ص۵۰۱2.کشف الغمّه: ج 1، ص 526؛ بحار الأنوار: ج 43، ص 304.
3.غیبت طوسی: ص 179، حدیث 137؛ بحار الأنوار: ج 51، ص 74؛ منتخب الأثر: ص 221.
4.کمال الدین: ص 286، حدیث 1؛ بحار الأنوار: ج 51، ص 71.
5. کمال الدین، ج 1 ص 257؛ منتخب الأثر، ص 123؛ کفایة الأثر، ص 143.
6.نیشابوری قشیری، مسلم بن حجاج (متوفای۲۶۱ه)، صحیح مسلم، ج۳، ص۱۴۵۲، ح۱۸۲۱، تحقیق:محمد فؤاد عبد الباقی، ناشر:دار احیاء التراث العربی - بیروت.
7.نیشابوری قشیری، مسلم بن حجاج (متوفای۲۶۱ه)، صحیح مسلم، ج۳، ص۱۴۵۳، ح۱۸۲۲، تحقیق:محمد فؤاد عبد الباقی، ناشر:دار احیاء التراث العربی - بیروت.
8.سجستانی ازدی، ابوداود سلیمان بن الاشعث (متوفای۲۷۵ه)، سنن ابی داود، ج۴، ص۱۰۶، ح۴۲۷۹، تحقیق:محمد محیی الدین عبد الحمید، ناشر:دار الفکر.
9.سجستانی ازدی، ابوداود سلیمان بن الاشعث (متوفای۲۷۵ه)، سنن ابی داود، ج۴، ص۱۰۶، ح۴۲۸۰، تحقیق:محمد محیی الدین عبد الحمید، ناشر:دار الفکر.
10.شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۳۴، ص۴۲۱.
11.حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللّه، المستدرک، ج۳، ص۷۱۵، ح۶۵۸۶.
12.حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللّه، المستدرک، ج۳، ص۷۱۶. ح ۶۵۸۹.
14.کمال الدین: ج 2، ص 394؛ منتخب الأثر: ص 361.
15. کهف/سوره۱۸، آیه۸۴.
16. توبة/سوره۹، آیه۳۳.
17. قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۱۱، ص۴۷.
18. سخاوی، محمد بن عبد الرحمن، القناعة فیما یحسن الاحاطة به من اشراط الساعة، ص۵۶، چاپ مکتبة القرآن قاهرة.
19. مجمع البیان: ج۷ ص۱۰۶، تأویل الآیات الظاهرة: ج۱ ص۳۳۲.
20. ینابیع الموّدة: ج۳ ص۲۴۳. نیز، ر. ک: تفسیر القمّی: ج۲ ص۷۷.
21. عیون أخبار الرضا(ع): ج۱ ص۲۹۷، کمال الدین: ص۲۸۰، الغیبة، طوسی: ص۴۶، سنن أبی داوود: ج۲ ص۳۰۹، سنن الترمذی: ج۳ ص۳۴۳.
22.: الخصال، ج 2، ص 255
23. یزدی حائری، علی، الزام الناصب، ج۲، ص۲۴۷.
24. کورانی عاملی، علی، معجم احادیث الامام المهدی، ج۴، ص۲۶۷.
35. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۷، ص۳۶۱.
26. سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص، ص۳۲۵، به نقل از آداب عصر الغیبة شیخ حسین کورانی ص۲۵.
27. کورانی، حسین، آداب عصر الغیبه، ص۲۵.
28.غیبت شیخ طوسی: ص 180، حدیث 138؛ بحار الأنوار: ج 51، ص 74.
29. کمال الدین: ج 1، باب 24، حدیث 32، ص 526.
30.غیبت نعمانی: ص 247، حدیث 1؛ بحار الأنوار: ج 51، ص 76.
منابع:
https://wikiporsesh.ir/بشارتهای قرآن به حکومت جهانی حضرت مهدیhttps://fa.wikifeqh.irدلالت حدیث خلفائی اثناعشر بر حیات مهدی
https://fa.wikishia.net/view/مام مهدی عجل الله تعالی فرجه
https://fa.wikifeqh.irشباهت حضرت مهدی با ذوالقرنین
https://www.porseman.com/article/(1)/160281
https://hawzah.net/fa/Question/View/64807
https://entezar.ahlolbait.com/content/315
https://www.yjc.ir/fa/news/5218186
https://ahlolbait.com/content/16253
https://ahlolbait.com/content/16362
https://hedayatgar.ir/fa/news/50
https://hadith.net/post/53441
https://hadith.net/post/52955
https://fa.wikishia.net/view
https://www.tarafdari.com
https://hajj.ir/fa/103195
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
